Κάγκελα, κάγκελα παντού

Σάο Πάολο: Μια μάντρα χωρίζει εκατοντάδες παράγκες από ιδιωτικές πισίνες και γήπεδα τένις [φωτογραφία Tuca Vieira]

Ένα χαρακτηριστικό της εποχής μας που εμφανίζεται λίγο-πολύ σε όλες τις χώρες είναι η διεύρυνση του χάσματος φτωχών-πλουσίων, με φυσικό επακόλουθο την άνοδο της εγκληματικότητας. Αυτή με τη σειρά της φέρνει στο προσκήνιο μια μακρόχρονη αρχιτεκτονική παράμετρο που είχε ατονήσει στις δεκαετίες της κοινωνικά ισότροπης ανάπτυξης: την ασφάλεια.

Σε κοινωνίες όπου συνυπάρχει η χλιδή με τη μιζέρια, τα σπίτια έχουν ένα κοινό στοιχείο: τα κάγκελα. Κάγκελα σε φράχτες, σε παράθυρα, σε πόρτες, σε ταράτσες. Πλούσιοι και φτωχοί περιχαρακώνονται προσπαθώντας να προστατέψουν αυτό που έχουν και λείπει από άλλους, φτωχότερους. Έτσι τα κάγκελα αποτελούν πλέον ένα πρακτικό δείκτη κοινωνικής ανισότητας σε μια χώρα.

 
 
Κατοικίες στη Βραζιλία

Οι οικονομικές συνθήκες δεν είναι βέβαια ανεξάρτητες από τις πολιτικές, οι οποίες επίσης φέρνουν κάγκελα. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της Αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα, που είχε σχεδιαστεί από τον Γκρόπιους ως σύμβολο μιας ανοιχτής κοινωνίας και εγκαινιάστηκε το 1961, στην αρχή της προεδρίας Κέννεντυ. Έγραφε το περιοδικό Time στις 15.7.1957 για τη δημόσια παρουσίαση της μελέτης του νέου κτιρίου: «...η νέα πρεσβεία των ΗΠΑ θα είναι ανοιχτή και φιλόξενη, χωρίς τείχη και φράχτες, ούτε κλειστή πρόσοψη που να εμποδίζει τη θέα στο εσωτερικό αίθριο. "Το κτίριο θα είναι προσιτό, και ως εκ τούτου δημοκρατικό", δήλωσε ο Γκρόπιους. "Ο επισκέπτης δεν θα αισθάνεται το βάρος της εξουσίας, αλλά θα μπαίνει στο κτίριο ως ελεύθερος άνθρωπος."» Ωστόσο, οι συχνές βίαιες αντιδράσεις στην Αμερικανική πολιτική οδήγησαν 25 χρόνια αργότερα σε κάγκελα και αντιαρματικά εμπόδια. Οι καιροί αλλάζουν: η ανοιχτή κοινωνία φεύγει, τα κάγκελα έρχονται.

 
Πρεσβεία ΗΠΑ στην Αθήνα: 1970 & 2010

Ο αντίκτυπος της ανασφάλειας στην αρχιτεκτονική δεν περιορίζεται μόνο στα κάγκελα και άλλες δομικές μικρολεπτομέρειες. Από πολύ παλιά, η παράμετρος 'ασφάλεια' επηρεάζει τις τυπολογίες κτιριακών μορφών, καθώς και τους τρόπους οργάνωσης οικισμών. Για παράδειγμα, το εσωστρεφές αίθριο στην παραδοσιακή κατοικία της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής προστάτευε τόσο από το κλίμα όσο και από τους εχθρούς. Σε πιο μεγάλη κλίμακα, οι εχθρικές απειλές επηρέασαν τη διαμόρφωση πολλών μεσαιωνικών οικισμών κάθε μεγέθους, οι δε πειρατικές επιδρομές υπήρξαν καθοριστική παράμετρος στη χωροθέτηση των Αιγαιοπελαγίτικων χωριών.

Από τους παλιούς πύργους της Μάνης και της Υεμένης ως τις σημερινές πολυκατοικίες και ουρανοξύστες, τα πολυώροφα κτίρια με ελεγχόμενη πρόσβαση στο ισόγειο εξασφαλίζουν προστασία απέναντι στις ανθρώπινες απειλές -όχι όμως απόλυτη όπως έδειξαν οι Δίδυμοι Πύργοι. Ωστόσο η λύση των επάλληλων ορόφων μειονεκτεί στο ότι η ασφάλεια περιορίζεται στους εσωτερικούς χώρους. Για την προστασία και των υπαίθριων δραστηριοτήτων, τα κατακόρυφα εμπόδια στο έδαφος υπήρξαν πανάρχαια λύση, από τείχη ως συρματοπλέγματα. Έτσι καθορίζεται ένα περίγραμμα μικρού ή μεγάλου μήκους που διαχωρίζει τους 'μέσα' από τους 'έξω' φιλτράροντας τις μεταξύ τους επαφές, όπως γίνεται π.χ. στις φυλακές, τους ζωολογικούς κήπους, ή τη Δυτική Όχθη.

Το ευρύτατο ζήτημα 'Ασφάλεια & Αρχιτεκτονική' δεν είναι το θέμα αυτού του άρθρου. Εδώ η προσοχή εστιάζεται στην επανεμφάνιση ενός οικιστικού τύπου που είχε ατονήσει στον προηγούμενο αιώνα, την περίοδο της άμβλυνσης των πολιτικών και οικονομικών διαφορών και της επικράτησης συλλογικών αντιλήψεων. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης τα δεδομένα είναι διαφορετικά, με νέες επιπτώσεις στη διαμόρφωση του δομημένου χώρου, επαληθεύοντας το ότι η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία ενσαρκώνουν τις εκάστοτε κοινωνικές δομές και προτεραιότητες.

Η αύξουσα φοβία που συνοδεύει τη τρέχουσα κοινωνική αποσύνθεση ξαναζωντανεύει παλιούς τύπους πολεοδομικής οργάνωσης, σαν αυτούς που βλέπουμε σε μεσαιωνικές πόλεις που περιβάλλονται από τείχη ή σε παλιά χωριά που τα ακραία σπίτια σχηματίζουν επίσης περιμετρικό τείχος. Πρόκειται για τα περίφρακτα οικιστικά συγκροτήματα που διαδίδονται ανά τον κόσμο με διάφορα ονόματα:  'gated communities', 'urbanización cerrada', 'geschlossene Wohnanlage', 'condomínios fechados'.

Στο βιβλίο 'Fortress America - Gated Communities in the United States' των E. J. Blakely & M. G. Snyder [ISBN 0815710038], ο όρος 'gated communities' περιγράφεται ως εξής: "Είναι περιοχές κατοικίας με ελεγχόμενη πρόσβαση, στις οποίες οι δημόσιοι χώροι έχουν ιδιωτικοποιηθεί. Είναι φυλασσόμενες περιοχές που περικλείονται συνήθως από τοίχους ή φράκτες, με ελεγχόμενες εισόδους που εμποδίζουν την πρόσβαση των μη κατοίκων".

Οι ίδιοι συγγραφείς σημειώνουν σε ένα άρθρο τους: "[Οι περίφρακτες κοινότητες] διαφέρουν από τις πολυκατοικίες με θυρωρούς ή φρουρούς, που εμποδίζουν την πρόσβαση του κοινού στο εσωτερικό ενός κτιρίου. Αντί γι' αυτό, οι κλειστές κοινότητες αποκλείουν τους πολλούς από παραδοσιακά κοινόχρηστους χώρους όπως τα πεζοδρόμια και τους δρόμους".

Στο βιβλίο οι περίφρακτες κοινότητες κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: Πρώτη είναι οι κοινότητες 'καλοζωίας', όπου οι πύλες προστατεύουν δραστηριότητες αναψυχής στο εσωτερικό. Αυτές περιλαμβάνουν συγκροτήματα κατοικιών π.χ. για εύπορους συνταξιούχους και πολυτελείς εγκαταστάσεις αναψυχής. Δεύτερη είναι οι κοινότητες 'κύρους', οι οποίες δεν έχουν τις κοινές ανέσεις των προηγουμένων, αλλά οι πύλες τους αποτελούν σύμβολα ευμάρειας. Και οι δύο κατηγορίες κτίζονται εξαρχής από κατασκευαστικές εταιρίες, συνήθως στα προάστια. Η τρίτη κατηγορία είναι οι 'ζώνες ασφαλείας', όπου τα πιο συνηθισμένα κίνητρα είναι τα προβλήματα εγκληματικότητας ή κυκλοφορίας και ο φόβος των ξένων. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι οι κάτοικοι, όχι εταιρίες, που τοποθετούν πύλες και φράκτες σε προηγουμένως ανοικτές γειτονιές.

Περιγράφοντας κοινωνικές και ψυχολογικές πτυχές της νέας τάσης, το βιβλίο θέτει και μερικά καίρια ερωτήματα, όπως: "Όταν οι δημόσιες υπηρεσίες, ακόμη και η τοπική αυτοδιοίκηση, έχουν ιδιωτικοποιηθεί, όταν η κοινωνική ευθύνη σταματά σε πύλες περιχαρακώσεων, τότε τι συμβαίνει με τη λειτουργία και την ίδια την ιδέα της κοινωνικής και πολιτικής δημοκρατίας;"

Φαίνεται ότι πρόκειται για μια τάση που καλπάζει. Στις ΗΠΑ, το 1985 τα περιφραγμένα συγκροτήματα ήσαν ελάχιστα, το 1999 περιλάμβαναν περίπου 3 εκατομμύρια κατοικίες, το 2002 είχαν φτάσει τα 7 εκατομμύρια, ήτοι 6% των συνολικών νοικοκυριών της χώρας. Επιπλέον, είναι μια τάση που απλώνεται παγκόσμια, από το Μεξικό ως την Κίνα. Δεδομένου ότι κατά κανόνα πρόκειται για αυτοπροστασία των πλουσίων από τις απειλές των φτωχών, εμφανίζονται ιδιαίτερα σε χώρες με χαμηλό δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης ή/και μεγάλες εισοδηματικές ανισότητες, όπως η Λατινική Αμερική. Στον ευρωπαϊκό χώρο τα παραδείγματα περιορίζονται κυρίως στη Ρωσία και την Βρετανία, αλλά έχουν αρχίσει να ξεπροβάλλουν και σε χώρες υψηλής κοινωνικής συνοχής όπως η Γερμανία και η Σουηδία.

Στην Ελλάδα, πέρα από τα περιφραγμένα τουριστικά συγκροτήματα που έτσι κι αλλιώς δεν προσφέρουν μόνιμη διαμονή, δεν είναι διαδεδομένα τέτοια 'οικιστικά στρατόπεδα' με τείχη, φύλακες, και κάμερες. Αλλά καθώς εντείνονται οι επιπτώσεις της αναδιανομής του πλούτου από τους φτωχούς στους πλούσιους, και καθώς οι τελευταίοι είναι επιρρεπείς στον μιμητισμό των status symbols της Εσπερίας, η νέα πολεοδομική μόδα δεν θα αργήσει να απλωθεί κι εδώ, ικανοποιώντας τις απαιτήσεις της πελατείας που δεν γνωρίζει κρίση και θέλει να παραμείνει έτσι. Η γκετοποίηση δεν έχει ταξικά όρια, ούτε είναι και ακούσια.

Πιθανότατα ένα τέτοιο παράδειγμα θα αποτελέσουν οι «πολυτελείς κατοικίες» στο «ακριβότερο προάστιο της Αθήνας» που προωθούνται μεθοδικά και πεισματικά στο φιλέτο του Ελληνικού. Αυτό όμως είναι ένα σύνθετο και βαρύ ζήτημα, στο οποίο αξίζει να επανέλθουμε.

Θάνος Ν. Στασινόπουλοs
Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.
12.12.2010

Περίφρακτο οικιστικό συγκρότημα στην Αττική;