Έτσι τελειώνει ο κόσμος

Είμαστε οι κούφιοι ανθρώποι/ Είμαστε οι παραγεμισμένοι ανθρώποι, λένε οι πρώτοι στίχοι του ποιήματος του Ελιοτ, απ' όπου αντλούμε τον τίτλο του άρθρου μας.

Τα δημογραφικά στοιχεία προβληματίζουν. Οι στατιστικοί δείκτες, τα διαγράμματα και οι πίνακες με τις ποσοστώσεις τρομάζουν. Το 1825 ο πληθυσμός της Γης ανερχόταν σε περίπου 1 δισεκατομμύριο ανθρώπους, το 2011 εκτινάχτηκε στα 7 δισ., ενώ, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των Ηνωμένων Εθνών, το 2050 θα κατοικούν στον πλανήτη περί τα 9,3 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Νούμερα ιλιγγιώδη. Ανθρωποι κι άλλοι άνθρωποι, σκαρφαλωμένοι πάνω σε μια κιβωτό που μοιάζει ότι δεν μπορεί πλέον να μας αντέξει· και διαρκώς βουλιάζουμε. Το ναυάγιο φαντάζει προδιαγεγραμμένο κι όμως, ελάχιστοι από όλους εμάς ανησυχούν! Το μέλλον για πρώτη ίσως φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας πλησιάζει τόσο ζοφερό και δυσοίωνο.

Παρ' όλα αυτά, τίποτε δεν φαίνεται ικανό να ταράξει τη μακαριότητα του δυτικού -και όχι μόνο- κόσμου. Κοίτα μας! Στέκουμε άβουλοι, παθητικοί, ναρκωμένοι στον βαθύ λήθαργο της εικονικής τηλεοπτικής ευδαιμονίας μας. Βαλσαμωμένοι μέσα στην καταναλωτική αυταπάτη που φαντάζει στα μάτια μας σαν η υπέρτατη αξία της ζωής, χαμένοι κάπου ανάμεσα στο νέο Smartphone και στο τελευταίο μοντέλο του tablet που πρέπει διακαώς να αποκτήσουμε.

Την ίδια ώρα 1,3 δισ. άνθρωποι ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, χωρίς τροφή, χωρίς νερό και στοιχειώδη υγειονομική περίθαλψη. Στο έλεος της μοίρας τους! Κάποιοι άλλοι, εξαιρετικά λίγοι, κατέχουν αστρονομικά πλούτη και τα αυξάνουν συνεχώς με γεωμετρική πρόοδο. Περιουσίες μυθικές, πολύ μεγαλύτερες από το ΑΕΠ ολόκληρων κρατών. Ενα επικίνδυνο σύστημα τείνει να εδραιωθεί ως αδιαμφισβήτητο παγκόσμιο καθεστώς, ως μονόδρομος ανάπτυξης και εξέλιξης, το οποίο συνεχίζει να διευρύνει με αφάνταστα βίαιο τρόπο τις ακραίες ανισότητες ανάμεσα στους ανθρώπους. Η ανισομέρεια ανάμεσα στις φτωχές και πλούσιες περιοχές του πλανήτη διαρκώς διογκώνεται. Τα καραβάνια των απελπισμένων μεταναστών θα πολλαπλασιάζονται στην αγωνιώδη προσπάθειά τους να βρουν ένα ασφαλές μέρος για να μπορέσουν στοιχειωδώς να ζήσουν.

Και η αρχιτεκτονική; Καθρέφτης της ζωής μας, αδιάψευστος, αποτυπώνει στον χώρο τις τρομακτικές αντιθέσεις. Από τη μία, στη βιτρίνα των μεγαλουπόλεων, τα φαντασμαγορικά σύγχρονα υπερπολυτελή κατασκευάσματα και, από την άλλη, στην πίσω μεριά, οι τρώγλες και οι ατέλειωτες παραγκουπόλεις των πάμφτωχων ανθρώπων που συνωθούνται στο περιθώριο. Απέναντι στην αρχιτεκτονική χίμαιρα που χτίζεται από το περίσσευμα, στέκει η αρχιτεκτονική από το υστέρημα, στα νέα προηγμένα και πολυδιαφημισμένα υλικά, η επανάχρηση των υπολειμμάτων, των «άχρηστων» που πετιούνται στις χωματερές.

Δεν είναι, λοιπόν, ματαιόδοξη και απολύτως ναρκισσιστική η προσπάθεια να εκφραστεί το κτίριο ως απαστράπτον τεχνολογικό θαύμα, ως κάτι που έχει τάχατες κατασκευαστεί κάπου «αλλού», σε κάποιον άλλον πιο προηγμένο πολιτισμό, μόνο και μόνο για να διαλαλήσει την οικονομική ευρωστία και την αλαζονεία των ιδιοκτητών του; Κατασκευές που φαντάζουν «εξωγήινες» και μοιάζουν να περιφρονούν επιδεικτικά τόσο την πόλη όσο και το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εντάσσονται και από το οποίο προήλθαν. Και δεν είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι ακριβώς αυτά τα κτίρια θεωρείται από πολλούς ότι εκφράζουν την πολιτιστική ανωτερότητα και την αναμφίβολη πρόοδο των χωρών εκείνων που τα κατασκευάζουν; Σαν τάχατες να μην υπάρχει άλλος δρόμος, άλλη εναλλακτική πρόταση.

Ας στοχαστούμε απερίσπαστοι την ουσία της αρχιτεκτονικής, ως σημαντικής κοινωνικής και πολιτισμικής συνιστώσας που στο κέντρο της έχει τον άνθρωπο -ως αναπόσπαστο τμήμα της φύσης- και τις πραγματικές καθημερινές του ανάγκες και όχι την αλαζονική οίηση του χρήματος και της εξουσίας. Να στοχαστούμε πολύ για το τι, το πώς και το γιατί. Με γνώμονα την επίλυση αυτών των καίριων προβλημάτων, να επαναπροσδιορίσουμε στόχους και προτεραιότητες, κάνοντας πριν απ' όλα την αυτοκριτική μας. Να γυρίσουμε πάλι στην αρχή, να ξανακάνουμε βήμα βήμα την ίδια διαδρομή, μην τυχόν κι ανακαλύψουμε πού και γιατί λοξοδρομήσαμε. Ισως αυτός να είναι ένας τρόπος. Ποιος ξέρει;

Ο αναγνώστης μπορεί, με το δίκιο του, να αναρωτιέται τι είναι αυτό ακριβώς που προτείνεται. Να γυρίσουμε πίσω; Να χτίζουμε όπως χτίζανε οι παππούδες μας; Οχι, η λύση δεν είναι φυσικά να γυρίσουμε στο παρελθόν, πράγμα άλλωστε αδύνατον. Απλώς να κοντοσταθούμε για λίγο και να πάρουμε μιαν ανάσα. Να αναρωτηθούμε για το αδηφάγο παρόν του καταναλωτικού παραδείσου μας, αφού πλέον γνωρίζουμε καλά ότι οι δικές μας ενέργειες σήμερα προδιαγράφουν σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα ζωής στο μέλλον. Μήπως, για παράδειγμα, τα κτίριά μας πρέπει να διαλύονται και να ενσωματώνονται φυσιολογικά μέσα στο περιβάλλον, όπως διαλύεται και χάνεται κάθε ζωντανός οργανισμός που ολοκληρώνει τον κύκλο της ζωής του; Kαθετί που κατασκευάζουμε πρέπει να λαμβάνει υπόψη του όχι μόνον το παρόν ή το παρελθόν, αλλά κι αυτό που πρόκειται να έρθει στο μέλλον. Εκεί στο αύριο άλλωστε όλα απευθύνονται, εκεί υποτάσσονται. Στην προαιώνια, στοιχειωμένη νομοτέλεια της θνητότητας, αλλά και της αναπαραγωγής μας.

«Δεν είναι η φύση, όπως άλλοτε, αλλά ακριβώς η εξουσία μας πάνω της αυτή που τώρα μας προκαλεί άγχος, καθώς φοβόμαστε για την ίδια τη φύση και τον εαυτό μας», επισημαίνει στοχαστικά ο φιλόσοφος Χανς Γιόνας. Αντί να κοιτάμε μαγεμένοι μέσα από τα υπερσύγχρονα ραδιοτηλεσκόπια μόνο τα μακρινά και απρόσιτα άστρα του Διαστήματος, μήπως οφείλουμε να στρέψουμε το βλέμμα μας και γύρω μας, δίπλα μας, στο υπέροχο, μοναδικό και αναντικατάστατο φυσικό περιβάλλον; Σ' αυτό μέσα στο οποίο ζούμε και αναπνέουμε και που δυστυχώς μέρα τη μέρα καταστρέφουμε ολοένα και περισσότερο! Γιατί αυτό είναι σήμερα το πιο επιτακτικό και κρίσιμο διακύβευμα: να προστατεύσουμε τη φύση, κάτι που γνώριζαν πολύ καλά πολιτισμοί που υπήρξαν πριν από μας και που σήμερα τους αποκαλούμε αστόχαστα και περιπαιχτικά «πρωτόγονους». Αυτός είναι ο ανεκτίμητος και μοναδικός θησαυρός μας που οφείλουμε να σεβόμαστε και να διαφυλάττουμε ως κόρη οφθαλμού. Για να μπορέσουν να ζήσουν με αξιοπρέπεια κι οι άλλες γενιές ανθρώπων που θα έρθουν μετά από εμάς.

Σ' αυτόν τον κόσμο που 'ρθαμε, άλλοι τον είχαν πρώτα/σε μας τον παραδώσανε κι άλλοι τον καρτερούνε.

του Τάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτων-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ