Το κενό

Κενό... Το καλύτερο θερμομονωτικό 'υλικό'. Το στοιχείο που απελευθερώνει από τις δεσμεύσεις : δεν υπάρχει πια σταματημός μες στο κενό. Αν φέρω το κενό μπροστά μου, διαπιστώνω πως δεν υπάρχει τίποτα. Αυτό που αγαπούσα παράφορα, είναι η ανοιχτωσιά, η ανοιχτή πόρτα. Μια απότομη κίνηση, μια διεκπεραιωμένη απαίτηση εκμηδενίζουν τον επαχθή κόσμο. Δεν χορταίνω να βλέπω. Για μένα, βλέπω, σημαίνει έχω. Βλέπω τον κόσμο. Έχω τον κόσμο. Αλλά όμοια με ένα παιδί λιχούδικο, έχω τα μάτια μου πιο μεγάλα από την κοιλιά μου. Στην αρχιτεκτονική, το στοιχείο του διαμπερούς και του κενού συντελεί στο να βλέπει κανείς το τοπίο να συνεχίζεται απρόσκοπτα -μέσω στεγάστρων ή ημιυπαίθριων χώρων- κι έτσι, η σχέση με τον άμεσο χώρο αποκτά διαφάνεια, ώστε η ένταξή του να είναι πλήρης. Η έννοια του κενού υπάρχει παντού, κι έτσι τα πάντα παντού είναι κενό και αντιμετωπίζονται ως κενό.

Η έννοια του κενού δεν ισοδυναμεί με το αντίθετο της πληρότητας. Δεν σημαίνει απαραίτητα κάτι ανύπαρκτο, αλλά ότι κάτι στερείται μια μόνιμη ταυτότητα. Το κενό διευκολύνει την ύπαρξη των πραγμάτων. Οι φυσικές μορφές εκδήλωσης της ζωής είναι πλαστικές, κι όταν δεν ταιριάζουν με τις απαιτήσεις του χώρου και του χρόνου, ο άνθρωπος μπορεί να τις επεξεργαστεί και να τις αλλάξει. Αυτό όμως που είναι μη απτό, το κενό, είναι πέρα από τις ανθρώπινες παρεμβάσεις.

'Μπορώ να πάρω οποιονδήποτε κενό χώρο και να τον ονομάσω γυμνή σκηνή. Ένας άντρας διασχίζει αυτόν τον κενό χώρο, ενώ κάποιος άλλος τον παρακολουθεί, κι αυτό είναι όλο κι όλο που απαιτεί την πρόκληση μιας θεατρικής πράξης'.
[Peter Brook, 'The empty space']

Δεδομένου ότι το κενό μπορεί να σπρώξει το βλέμμα μας προς μία σχεδόν προβλεπόμενη διεύθυνση, η σκόπιμη πρόβλεψη κάποιου κενού εξασφαλίζει την αναμενόμενη κατεύθυνση της οπτικής διαδικασίας. Στο κενό και πέραν του κενού βρίσκεται η μη εκπλήρωση των προσδοκιών μας ή η περιέργεια να προτείνουμε μια ορισμένη κατεύθυνση. Όταν βλέπουμε μια μορφή κατά μήκος μιας 'απτής' διαδρομής, αναζητούμε άμεσες αναφορές πάνω σ' αυτή τη διαδρομή. Όταν όμως το βλέμμα μας ταξιδεύει στο κενό, 'πηδά' από ένα ορισμένο σημείο σ' ένα άλλο. Συγκριτικά, επειδή το μάτι μας βρίσκει μεγαλύτερη άνεση στο κενό, η κινηματογραφική διαδρομή του βλέμματός μας έχει την τάση να 'πηδήξει' από το ένα σημείο του κενού στο άλλο, παρά να παρακολουθήσει μια 'απτή' διαδρομή.

'Μαλάζοντας τον πηλό για να φτιάξουμε ένα δοχείο, βρίσκουμε τη χρηστικότητα μέσα στο κενό του. Κόβοντας πόρτες και παράθυρα για ένα σπίτι, βρίσκουμε τη χρηστικότητα στον κενό του χώρο. Επομένως η ύπαρξη των πραγμάτων είναι επωφελής, η μη ύπαρξή τους είναι εξυπηρετική'. [Λάο-Τσε]

Ακόμη και στην αρχιτεκτονική, όπου η μη ύλη συνήθως παραβλέπεται, είναι πολύ χρήσιμο στοιχείο. Το κενό, που συνήθως θεωρείται αρνητικός παράγοντας, είναι στην ουσία πολύ σημαντικός, γιατί έχει την ικανότητα ναπληρούται από την ύλη. Το κενό άλλωστε δεν είναι άυλο, καθώς δεν καταργεί την εικόνα.

'Είμαι ο ζωγράφος του χώρου. Δεν είμαι ένας αφηρημένος ζωγράφος αλλά αντίθετα, ένας παραστατικός και ρεαλιστής ζωγράφος. Αν θέλω να είμαι τίμιος, για να ζωγραφίσω τον χώρο, θα πρέπει να τοποθετήσω τον εαυτό μου στο καίριο σημείο, μέσα στον ίδιο το χώρο'. [Yves Klein]

Για να υπάρξει επομένως 'πράξη' και 'δράση', δεν απαιτείται τίποτα περισσότερο από έναν κενό χώρο και την κίνηση του ανθρώπου, ώστε ο χώρος να αποκτήσει ρευστή μορφή.

Η κίνηση δεν είναι μια ήδη προσδιορισμένη ουσία αλλά μια εκτεταμένη και οδηγούσα παρουσία, έτσι ώστε ο χώρος να αποκτά, να δίνει και να συντηρεί την κίνηση αυτή. Με τον τρόπο αυτό, η φυσική ορατή μάζα του αρχιτεκτονικού έργου υφίσταται στο χώρο, δηλώνοντας τη φυσική της παρουσία ως ένα συνεχές εκτατό υλικό.

Στην ταινία 'The Passenger' [1980] του Antonioni, η προτελευταία σκηνή διαρκεί επτάμισι λεπτά. Η σκηνή αρχίζει με την κάμερα στο εσωτερικό ενός δωματίου ξενοδοχείου και το πλάνο διακρίνεται από μεγάλη διάρκεια και απουσία ουσιαστικά σημαντικής δράσης [http://www.youtube.com/watch?v=ke2CFuLQ6t8].

Με αργό αλλά σταθερό ρυθμό, η κάμερα πλησιάζει το παράθυρο του δωματίου και 'βγαίνει' έξω από αυτό, σ' ένα χώρο που μοιάζει με χωματένια πλατεία. Ο χώρος αυτός, ακόμα και σαν αναπαράσταση, είναι κενός. Ελάχιστα πράγματα συμβαίνουν. Έπειτα από μια περιστροφική αργή κίνηση που περιγράφει και ανακαλύπτει αυτόν το χώρο, η κάμερα γυρίζει και 'βλέπει' το παράθυρο αυτό απ' έξω. Παρατηρώντας απ' έξω το εσωτερικό του δωματίου, συμβαίνουν κάποιες κινήσεις ατόμων και τελικά διαπιστώνει κανείς ότι στη διάρκεια τωνεπτάμισι λεπτών, κατά τα οποία ο θεατής έγινε μάρτυρας ενός κενού χώρου, ένα σημαντικό γεγονός συμβαίνει : ο θάνατος του κεντρικού ήρωα, ενός ρεπόρτερ. Συμπερασματικά, το κυρίαρχο γεγονός της ταινίας έλαβε χώρα σαν απουσία, σε ένα κενό. Η πολύ περιορισμένη παρουσία αναπαραστατικών στοιχείων, δηλαδή η απουσία περιεχομένου, ενισχύει την παρουσία του χρόνου και ενδυναμώνει την παρουσία του κενού.

Το κενό, ταυτιζόμενο με την κίνηση και τον χρόνο, κυριαρχεί ως ο φορέας και το εργαλείο για την κατανόηση του χώρου, αφού η χωροχρονικήπαρουσία της κίνησης συνιστά την ουσία του χώρου. Για την ακρίβεια, είναι κάτι παραπάνω από μια χωροχρονική σχέση, αφού η σχέση αυτή παραμορφώνεται από το αρχιτεκτονικό έργο.

Ο χρόνος, αν και άυλος, είναι πιο 'οικείος' στον άνθρωπο, γιατί είναι πιο αισθητός στον ανθρώπινο οργανισμό και κυρίως γιατί αποτελεί τη συνοχή της ζωής. Με το χρόνο ως βασικό οργανωτικό παράγοντα, η αρχιτεκτονική μπορεί να οριστεί ως η 'χωροδιάστατη έκφραση της ανθρώπινης ζωής και εμπειρίας μέσα στο χρόνο'. Ένα αχρησιμοποίητο κομμάτι του χωροχρόνου μιας σύνθεσης είναι αυτό που δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να κινηθεί μέσα σε έναν αρχιτεκτονικό χώρο χωρίς χρονικούς περιορισμούς. Η ύπαρξη του κενού στις αρχιτεκτονικές μορφές είναι αυτό που τους δίνει ζωή, τις κάνει ανθρώπινες και τις εναρμονίζει μεταξύ τους με τρόπο φυσικό, δίνοντας τη δυνατότητα στον άνθρωπο να τις βιώσει.

της Ιωάννας Χαλάτση