Φυτεμένες πόλεις

Οι άγρυπνοι φρουροί της υγείας μας. (Φώτο Κατσογιάννη Σταυρούλα)

Όταν μιλούσαμε για το  πιο καλό απορρυπαντικό των προηγουμένων δεκαετιών εννοούσαμε μια σκόνη που καθάριζε τους λεκέδες των ρούχων. Σήμερα που η σκόνη και τα αιωρούμενα σωματίδια κατακλύζουν την ατμόσφαιρα της πόλης, το πιο καλό απορρυπαντικό δεν μπορεί να είναι άλλο από τα δέντρα. Τα δέντρα που η ανθρώπινη άγνοια με τις επιλογές της τα έδιωξε από τις ελληνικές πόλεις.

Τα αιωρούμενα σωματίδια  είναι στερεά ή υγρά σωματίδια, πολύ μικρού μεγέθους  που καταφέρνουν να  παραμένουν στον αέρα. Τα σωματίδια των οποίων η διάμετρος είναι ίση ή μεγαλύτερη από 10 μm  παραμένουν στην ατμόσφαιρα για λιγότερο από μία ημέρα, ενώ τα σωματίδια των οποίων η διάμετρος είναι ίση ή μικρότερη του 1 μm μπορεί να παραμένουν αιωρούμενα για εβδομάδες. Τα  σωματίδια των οποίων το μέγεθος είναι ίσο ή μικρότερο των 10 μm είναι γνωστά ως ΡΜ10(Particulate Matter), τα οποία θεωρούνται ως τα πλέον επικίνδυνα για την ανθρώπινη υγεία γιατί  μπορούν να διεισδύσουν μέχρι το ανώτερο μέρος της αναπνευστικής οδού και των πνευμόνων.

Σωματίδια με μια διάμετρο μικρότερη των δυόμισι μικρών ονομάζονται ΡΜ2,5 και είναι επικίνδυνα λόγω του ότι διεισδύουν βαθύτερα στους πνεύμονες και βρόγχους.

Κύρια πηγή των αστικών αιωρούμενων σωματιδίων είναι

• οι καύσεις των οχημάτων, με τα πετρελαιοκίνητα οχήματα να πρωταγωνιστούν και να εκπέμπουν σχεδόν το διπλάσιο αριθμό σωματιδίων από τα βενζινοκίνητα
• η οικιακή θέρμανση. Η τεχνολογία που χρησιμοποιείται για τη θέρμανση των σπιτιών παράγει αιωρούμενα σωματίδια στην ατμόσφαιρα, ακόμα και το τζάκι εκτός από ζέστη και θαλπωρή, προσφέρει και ρύπους και μάλιστα απελευθερώνει στην ατμόσφαιρα αιωρούμενα σωματίδια περίπου όσα και το φουγάρο ενός καυστήρα μιας πολυκατοικίας
• η βιομηχανία. Οι θερμοηλεκτρικοί σταθμοί, τα διυλιστήρια πετρελαίου, τα εργοστάσια τσιμέντου και η βιομηχανία γυαλιού είναι ενδεικτικά μερικά παραδείγματα
• μεταφορά σκόνης από κοντινές οικοδομικές δραστηριότητες, αλλά και από μεγάλες αποστάσεις κυρίως περιοχές ερήμων.
• Μεγάλο πρόβλημα ρύπανσης της ατμόσφαιρας επίσης είναι τα σωματίδια που μεταφέρονται και αιωρούνται από τις καμμένες εκτάσεις.

Η επικινδυνότητα των σωματιδίων για την ανθρώπινη υγεία εξαρτάται από το μεγεθός τους και από τη χημική σύσταση τους. Η ρινική κοιλότητα είναι ικανή να συγκρατεί σωματίδια με διάμετρο μεγαλύτερη των 10 μm, ενώ σωματίδια μικρότερα αυτών εισχωρούν στο αναπνευστικό σύστημα.

Ιδιαίτερα επιρρεπείς είναι οι ηλικιωμένοι, τα παιδιά και τα άτομα με αναπνευστικά προβλήματα. H μακροχρόνια εισπνοή σωματιδίων προκαλεί πνευμονοκονιάσεις, άσθμα καρδιοαγγειακές παθήσεις, καρκινογένεση, ενώ υπολογίζεται ότι ευθύνονται για 370,000 πρόωρους θανάτους το χρόνο στην Ευρώπη των 15, σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος.

Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας παρουσιάζεται υψηλότερη συγκέντρωση από το επιτρεπτό όριο, των αιωρούμενων σωματιδίων στην ατμόσφαιρα τόσο σε καθημερινή όσο και σε ετήσια βάση.

Η ευρωπαϊκή νομοθεσία σύμφωνα με την οδηγία 1999/30/ΕΚ ορίζει ότι ο ετήσιος όρος των PM10 δε θα πρέπει να υπερβαίνει τα 40 μικρογραμμάρια ανά κυβικό μέτρο αέρα και η να μην υπερβαίνει τα 50 μικρογραμμάρια ανά κυβικό μέτρο περισσότερες από 35 ημέρες το χρόνο. Στην Αθήνα μέχρι το τέλος Nοεμβρίου τα αιωρούμενα σωματίδια υπερέβησαν τα όρια που θέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση 138 φορές.

Για την βελτίωση και την εξυγίανση της ατμόσφαιρας θα μπορούσαν να παρθούν πολλά μέτρα σε πολιτικό αλλά και προσωπικό επίπεδο όπως η  χρήση εναλλακτικών καυσίμων στα οχήματα (biodiesel, φυσικό αέριο), η επέκταση του φυσικού αερίου στους καυστήρες οικιακής θέρμανσης, οι εναλλακτικές πηγές ενέργειας και η χρήση βελτιωμένων φίλτρων στις βιομηχανίες. Τα μέτρα αυτά  μπορούν να αποφέρουν αποτελέσματα για κάποιο διάστημα μέχρι κάποια πολιτική απόφαση να ανατρέψει πάλι τις ισορροπίες. Από την άλλη αν ανατρέξουμε σε σταθερές και δοκιμασμένες αξίες όπως την φύτευση και την επέκταση χώρων πρασίνου είναι σίγουρο ότι δημιουργούμε υπόβαθρο για την αντιμετώπιση της ρύπανσης.

Όλα τα φυτά  έχουν την ικανότητα να απομακρύνουν τη σκόνη και την μόλυνση από τον αέρα. Μερικά φυτά το κάνουν καλύτερα από κάποια άλλα. Δεν έχει σημασία που βρίσκονται τα φυτά, στην πόλη, στην εξοχή, μέσα στο γραφείο ή στο σπίτι. Τα δένδρα με τα φύλλα τους καταφέρνουν να φιλτράρουν την ατμόσφαιρα.   Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι η παρουσία των δέντρων σε μια πόλη μπορεί να μειώσει τη μέγιστη συγκέντρωση όζοντος κατά 8 %. Έρευνες που πραγματοποιήθηκαν σε  αστική περιοχή της Αγγλίας (West Midlands)   πιστοποιούν  ότι ο διπλασιασμός του ποσοστού των δένδρων  γλίτωσε  το χρόνο, 140 ανθρώπους από το θάνατο κι αυτό γιατί περισσότερα δένδρα σημαίνει λιγότερα σωματίδια.

Η κατακράτηση των αιωρούμενων σωματιδίων από τα φυτά γίνεται από τα φύλλα τους με τέτοιο τρόπο , ώστε να είναι δύσκολη η επαναφορά τους στην ατμόσφαιρα με την επίδραση του ανέμου και αυτό οφείλεται στην γεμάτη μικροτριχίδια επιφάνεια των φύλλων.

Τα αειθαλή δέντρα κατακρατούν σωματίδια όλο τον χρόνο ενώ τα κωνοφόρα θεωρούνται  ιδανικά στην αιχμαλώτιση των σωματιδίων λόγω της βελόνας και του αιχμηρού φυλλώματος τους.  Από τα φυλοβόλλα δένδρα αυτά που διαθέτουν  χοντρά κολλώδη φύλλα είναι αυτά που συγκρατούν καλύτερα τα σωματίδια. Τα σωματίδια πρέπει να έρθουν κοντά στα φύλλα για να προσελκυσθούν  ηλεκτροστατικά. Επίσης η διαπνοή αυξάνει την υγρασία  βοηθώντας έτσι την καθίζηση των αερομεταφερόμενων σωματιδίων.

Εκτός από τις βελόνες και τα κλαδιά και οι βραχίονες κατακρατούν σωματίδια. Τα σωματίδια δεν προχωράνε στο εσωτερικό των φύλλων και παραμένουν στην εξωτερική πλευρά του δένδρου. Δεν έχει σημασία αν τα φύλλα του δέντρου είναι ζωντανά ή ξερά ,όταν έρχονται σε επαφή με τον μολυσμένο αέρα.  Όσο προχωράει ο καιρός τα φύλλα συγκρατούν  όλο και περισσότερα σωματίδια. Ένα μέτριο δένδρο στην πόλη μπορεί να αιχμαλωτίσει περίπου 100 γραμμάρια σωματίδια ενώ ένα μεγάλο δένδρο μέχρι και 1400 γραμμάρια. Μερικά από τα κατακρατημένα σωματίδια παραμένουν στα φύλλα  όταν φυσάει πολύ δυνατός άνεμος ή όταν βρέχει, ενώ άλλα πέφτουν στο έδαφος από όπου είτε απομακρύνονται προς τα φρεάτια μαζί με το νερό  που απορρέει  είτε παραμένουν στο έδαφος.

Σημαντικότατος παράγοντας στο ποσοστό επιτυχίας συγκράτησης των σωματιδίων είναι και το εμβαδόν της φυλλικής επιφάνειας. Ένα μεγάλο πεύκο φτάνει να έχει 10-12 στρέμματα ενώ ένας θάμνος πρασιάς πάνω από 2τ.μ. και αυτό συμβαίνει γιατί η φυλλική επιφάνεια αναπτύσσεται πολυδιάστατα. Ένα πενταόροφο κτήριο με όψη 100μέτρων έχει επιφάνεια περίπου 3στρέμματα ενώ αν εμπρός τοποθετηθεί μία δεντροστοιχία με πρασιά θάμνων η επιφάνεια συγκράτησης αιωρούμενων είναι πάνω από 200 στρέμματα. Ένας δρόμος με την παραπάνω φύτευση (δεντροστοιχία, πρασιά) μπορεί να κατακρατήσει το 50% των παραγόμενων αιωρούμενων σωματιδίων.

Εκτός από τα δένδρα και τους θάμνους συνεισφέρουν στην κατακράτηση των σωματιδίων και τα αναρριχητικά  φυτά και τα φυτεμένα δώματα.  Σε κάθε τετραγωνικό μέτρο τοίχου ο κισσός αναπτύσσει  3 με 8 τετραγωνικά μέτρα  φύλλα. Επιπλέον το φυτό αυτό είναι πράσινο  και  λειτουργεί  σαν φίλτρο όλο το χρόνο.  Δίπλα από μια πηγή ρύπανσης είναι καλύτερο η φύτευση να είναι γραμμική γιατί έτσι  φιλτράρεται καλύτερα ο αέρας, προσφέροντας στους αν­θρώπους των πόλεων μια ασπίδα κατά των ρύπων.

Πρέπει, όμως, να γνωρίζουμε ότι τη λειτουργία αυτή τα φυτά την κάνουν με αυτοθυσία, γιατί  υποφέρουν και αυτά από τη ρύπανση όπως και οι άνθρωποι. Η αι­θάλη (κάπνα) που κάθεται πάνω στα φύλλα, μαυρίζει την επιφάνεια τους, μειώνει την απόδοση της φωτοσύνθεσης και εμποδίζει την ανα­πνοή των φύλλων. Στην κάπνα αυτή προσκολλάται και η σκόνη της πό­λης αυξάνοντας το πρόβλημα. Εκτός από την κάπνα που μηχανικά ενο­χλεί τα φυτά, υπάρχουν και οι φωτοχημικοί ρύποι του "νέφους"  των μεγάλων πόλεων, που εισέρχονται από τα στομάτια των φύλλων και δηλητηριάζουν τα φυτικά κύτταρα, άλλοτε με εμ­φανή συμπτώματα τοξικότητας και άλλοτε όχι.

Ανάσα ζωής για τον άνθρωπο της πόλης, τα δέντρα. (Φώτο Κατσογιάννη Σταυρούλα)

Είναι εγκληματικό να μην φυτεύονται δέντρα στην περίφραξη σχολείων, νοσοκομείων, αθλητικών χώρων που γειτνιάζουν με οδικές αρτηρίες. Θα πρέπει να δημιουργηθούν πράσινες διαδρομές, επιμήκη πάρκα (περίπατοι που είναι καλυμμένοι από διπλές - όπου είναι δυνατό- δενδροστοιχίες) δημιουργώντας πορείες με φύτευση δένδρων κατά μήκος πεζοδρόμων, πεζοδρομίων, ρεμάτων ή σιδηροδρομικών γραμμών που διασχίζουν την πόλη, να μεταμορφωθούν σε εστίες πρασίνου οι σχολικές αυλές, οι δημοτικοί αθλητικοί χώροι, οι βρεφονηπιακοί σταθμοί, οι παιδικές χαρές αλλά και οι ελεύθεροι χώροι δημόσιων και δημοτικών κτιρίων.

Λεωφόρος Συγγρού, 2010 μ.Χ. Σε λίγα χρόνια δεν θα υπάρχουν ούτε οι φοίνικες στην κεντρική νησίδα λόγω εγκατάλειψής τους στη προσβολή από το ρυγχοφόρο. (Φώτο Κατσογιάννη Σταυρούλα)

Κατά την κυκλοφορία των οχημάτων σημειώνεται επαναιώρηση των καθιζόμενων σωματιδίων και επαναφορά τους στην ατμόσφαιρα. Φύτευση στο πεζοδρόμιο της λεωφόρου, στο πεζοδρόμιο του παράδρομου και στην κεντρική νησίδα της λεωφόρου σημαίνει ότι  πέντε γραμμές δεντροστοιχιών ξεδιπλώνονται από την αρχή ως το τέλος της λεωφόρου αλλάζοντας τα δεδομένα.

Στόχος δεν είναι να φυτέψουμε δέντρα σε όλες τις άδειες τρύπες των πεζοδρομίων αλλά να ανοίξουμε όσες τρύπες χρειάζεται για να ανατρέψουμε την υπάρχουσα κατάσταση, προσέχοντας να γίνουν σωστές επιλογές για το είδος του δέντρου. Η επιλογή του κατάλληλου είδους είναι πολυσύνθετος παράγοντας που πρέπει να ανατίθεται στους ειδικούς επιστήμονες γεωπόνους, δασολόγους.

Η ζωή του ανθρώπου είναι στενά συνδεδεμένη με το δέντρο και η ύπαρξη του δέντρου μέσα στην πόλη είναι βιολογική ανάγκη και όχι μόνο αισθητική. Σήμερα στις πόλεις οι ελεύθεροι χώροι για δεντροφύτευση δεν είναι πολλοί,  ο αριθμός των δέντρων που μπορούν να φυτευτούν πρέπει να αυξηθεί αξιοποιώντας ανεκμετάλλευτους  χώρους. Όταν τα δέντρα πάρουν τη θέση που τους αξίζει στη καθημερινή ζωή μας τότε  και αυτά με τη σειρά τους θα καταφέρουν να μας   ανταποδώσουν το καλό.

Κατσογιάννη Σταυρούλα
Γεωπόνος-αρχιτέκτων τοπίου Msc

Βιβλιογραφία
-"Trees relief for the city". Ir.J.A. Hiemstra, Ir.E. Schoenmaker-van der Biji, A.E.G. Tonneijck
-«Δασοκομία πόλεων». Ντάφης Σπύρος
-«Αιωρούμενα σωματίδια. Ένα μεγάλο πρόβλημα των αστικών κέντρων» Παναγιώτης Τσώνης