H μέθοδος και η εικόνα. Το κτίριο ως σύστημα μέσα από την προσωπογραφία ενός αρχιτέκτονα

Δεν πρόκειται δηλαδή ούτε για «τέχνη» ούτε για «επιστήμη» ούτε για μέσο αλλαγής της κοινωνίας. Οταν μιλάει για τη δουλειά του εμμένει, με τρόπο που ιδίως σήμερα ξαφνιάζει, στη συλλογική διάσταση της σχεδιαστικής διαδικασίας και στον κρίσιμο χαρακτήρα των ανταλλαγών στο εσωτερικό του πολυάνθρωπου, σχεδόν μυθικού γραφείου του. «H ουσιαστική πρόκληση είναι το να έχεις έναν πραγματικό διάλογο ποιότητας» υποστηρίζει, διάλογο που εκτιμά πέρα από οτιδήποτε άλλο γιατί «δεν έχω υπομονή για προσωπικούς εγωισμούς, όπως π.χ. το ποιος σκέφθηκε κάτι πρώτος». Το κτίριο για τον Τομπάζη είναι ένα «σύστημα»: η διαδικασία επίλυσής του είναι επίσης ένα «λογικό σύστημα» βασισμένο στη δημιουργική προσωπική συμβολή, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ομάδας. Τούτο μπορεί να αποτελεί πεποίθηση και πρακτική και άλλων, ο Τομπάζης όμως, θαυμαστής του «μεθοδικού» Κωνσταντίνου Δοξιάδη του οποίου υπήρξε συνεργάτης, κατέκτησε σε μια αδιάκοπη πορεία 40 ετών τα πιο εντυπωσιακά αποτελέσματα.

Από την άποψη αυτή ο Τομπάζης είναι ένα είδος Walter Gropius της ελληνικής αρχιτεκτονικής, ένα είδος στρατηγικού συντονιστή των πιο δημιουργικών δυνάμεων για την πραγματοποίηση του στόχου. Ή αλλιώς, ένα είδος διευθυντή ορχήστρας: ο τελευταίος δεν ασκεί άμεσα τη μουσική εκτέλεση αλλά «διδάσκει» το έργο, και δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι το τελικό αποτέλεσμα του ανήκει εξ ολοκλήρου. Ο Τομπάζης, προφανώς, ασκεί άμεσα την «εκτέλεση», δηλαδή τον σχεδιασμό, αλλά ακριβώς στον στρατηγικό συντονισμό βρίσκεται η ειδοποιός διαφορά της φιλοσοφικής του προσέγγισης από εκείνη της πλειονότητας, μάλλον, των σημαντικών αρχιτεκτόνων διεθνώς.

Κατά της φόρμας

Ακριβώς εδώ βρίσκεται και μια άλλη, κρίσιμη διαφορά. Ο Τομπάζης είναι, αναπάντεχα, ένας αντικομφορμιστής αρχιτέκτονας, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Είναι, πρώτον, κατά της φόρμας, μιας δηλαδή φορμαλιστικής προσέγγισης του αρχιτεκτονικού φαινομένου· είναι, δεύτερον, κατά της μόδας, της γενικότερης δηλαδή τάσης των αρχιτεκτόνων να μετατρέπουν την αρχιτεκτονική σε στυλιστικό γεγονός, με αποτέλεσμα να αλλάζουν «γλώσσα» όταν αλλάζει η μόδα.

A. Τομπάζης, Κτίριο ομίλου ΑΕΓΕΚ, Μαρούσι, 2000-2004

Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. H σχεδιαστική διαδικασία του Τομπάζη, βαθιά συλλογική, και η αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής ως «συστήματος», δηλαδή ενός νέου κάθε φορά πολυσύνθετου ερωτήματος που αναμένει τη δική του, συγκεκριμένη και αποκλειστική απάντηση κατάλληλη μόνο για το ερώτημα αυτό, εμπλέκει αναπόφευκτα το ζήτημα της μορφής. «Εμαθα ότι σκοπός δεν είναι να σχεδιάζει κανείς μέσα σ' ένα προκαθορισμένο λεξιλόγιο και συντακτικό, σαν να είναι το προσωπικό ύφος αυτοσκοπός, μέσα στον οποίο πρέπει να υποταχθούν όλες οι άλλες προϋποθέσεις, χωρούν δεν χωρούν», δηλώνει με κρυστάλλινη σαφήνεια. Πρόκειται για την πιο αφοπλιστική κατάθεση ενός αρχιτέκτονα, σε κάθε εποχή αλλά ειδικά σήμερα. Τούτο είναι το κλειδί κατανόησης της αρχιτεκτονικής του, αλλά και αφορμή για τον σχολιασμό των μομφών που κάποτε της αποδίδονται σχετικά με την απουσία μιας αναγνωρίσιμης (ή και ενιαίας) γλώσσας ως εκφραστικού μέσου. Είναι προφανές ότι για τον Τομπάζη η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ως «έργο τέχνης»: εντούτοις η αρχιτεκτονική ιστοριογραφία, η νεότερη μεταξύ των ομοειδών της και με ισχυρούς δεσμούς με την ιστορία της τέχνης από την οποία ακριβώς προήλθε, αντιμετώπισε την αρχιτεκτονική, ακόμη και αυτή του 20ού αιώνα, κυρίως ως προσωπική ποιητική, ως πλαστικό γεγονός, ως συμβολή στην εξέλιξη των μορφών και στον διάλογο με το ευρύτερο πολιτισμικό κλίμα, στο οποίο κάθε φορά συμμετείχαν και οι άλλες τέχνες. Πού βρίσκεται η αλήθεια; Νομίζω στη δουλειά του ιστορικού, ο οποίος οφείλει να υιοθετήσει διαφορετικά εργαλεία κατανόησης για διαφορετικές αντιλήψεις, ή και επάλληλες διαστάσεις, της αρχιτεκτονικής δημιουργικότητας. H μορφή ωστόσο, αλλά και το απτό της αποτέλεσμα που είναι η εικόνα, δεν παύει να αποτελεί το πιο άμεσο και κατανοητό στους περισσότερους μήνυμα, φορτισμένη καθώς είναι με τον πιο αναγνωρίσιμο από τους κώδικες επικοινωνίας μεταξύ του αρχιτέκτονα και του κοινού.

Ανθρώπινο πρόσωπο

Ο Αλέξανδρος N. Τομπάζης (1939) είναι μια σπάνια προσωπικότητα έλληνα κοσμοπολίτη αρχιτέκτονα, με εξαιρετική παρουσία στον επαγγελματικό χώρο και με πραγματική διεθνή δραστηριότητα. Αποτελεί έξοχο παράδειγμα του «τι σημαίνει να σκέπτεται κανείς παγκόσμια και να δρα τοπικά», όπως έχει σημειώσει γι' αυτόν ένας ξένος κριτικός, παρά το ότι η δράση του, ακριβώς, δεν είναι μόνο τοπική. Ανάμεσα σε πιο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του, τον συνεχή δηλαδή πειραματισμό με τη μεγάλη κλίμακα, τις επιδόσεις στον βιοκλιματικό σχεδιασμό και την τεχνολογική έμφαση με ανθρώπινο πρόσωπο, ιδιαίτερη σημασία παρουσιάζει η τελευταία: καταρχήν για τους δεσμούς της με μια ανάλογη ελληνική παράδοση της δεκαετίας του 1960, διαμορφωμένη χάρη στο έργο κυρίως του T. Ζενέτου και της ομάδας του N. Καλογερά, του Π. Κουλέρμου και του Σ. Αμούργη. Πρόκειται για την περίοδο που ο νεαρός «μεταβολιστής» Τομπάζης εξασφαλίζει ήδη σχετικές διακρίσεις σε διεθνές επίπεδο.

H έκδοση αυτή είναι η τρίτη της σειράς των σημαντικότερων μονογραφικών εργασιών για την αρχιτεκτονική του Τομπάζη: προηγήθηκε το πολυσέλιδο αφιέρωμα στο περιοδικό «Θέματα Χώρου + Τεχνών» το 1993, καθώς και μια δημοσίευση μεγάλου σχήματος, το 2002, από τις εκδόσεις Arca του Μιλάνου. Κάθε έκδοση παρουσίαζε τη δουλειά του αρχιτέκτονα ως εκείνη τη στιγμή· έτσι και η πιο πρόσφατη, και πιο εντυπωσιακή, περιλαμβάνει 30 έργα του γραφείου Τομπάζη, ουσιαστικά της τελευταίας δεκαετίας. H γενική ποιότητα του πολύχρωμου αυτού τόμου, αποτέλεσμα της εξαιρετικής εργασίας των εκδόσεων Libro, αποδεικνύεται αντάξια μιας οποιασδήποτε διεθνούς δημοσίευσης. Ωστόσο, μια συνολική κριτική μονογραφία για τον αρχιτέκτονα είναι στο σημείο αυτό αναγκαία, όχι μόνο για να αναδείξει το έργο του αλλά και τις δυνατότητες, ενίοτε, της ελληνικής αρχιτεκτονικής σε ένα τόσο αντίξοο περιβάλλον. Επισημαίνω την κριτική διάσταση γιατί αυτό που ενδεχομένως λείπει από το βιβλίο είναι η επιμέλεια ενός γενικότερου θεωρητικού πλαισίου κατανόησης της αρχιτεκτονικής που παρουσιάζεται. H αρχιτεκτονική του Τομπάζη σίγουρα την αντέχει, και την αξίζει.

Ο Αντρέας Γιακουμακάτος είναι επίκουρος καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Από τις εκδόσεις Νεφέλη κυκλοφορεί το βιβλίο του «Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής, 20ός αιώνας».

Το ΒΗΜΑ, 04/12/2005 , Σελ.: S12