ΠΡΟΦΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ-ΜΕΡΟΣ Α'

Η σύνταξη οράματος για το δομημένο περιβάλλον εξελίχθηκε μέσω ηδονιστικών προβλέψεων και βαρυσήμαντων φορμαλιστικών δηλώσεων άμεσου εντυπωσιασμού. Οι ‘προφήτες’ της αρχιτεκτονικής επιδείκνυαν εγωιστική εμμονή σε μυθοπλαστικές κοινοποιήσεις συνταγών περιβαλλοντικής πανάκειας. Μεγαλεπίβολα ριζοσπαστικός, ο δημιουργός-διάνοια πρόβαλλε ως ψευδο-μεσσίας της πολιτιστικής και τεχνολογικής πραγματικότητας, προσφέροντας σωτήριες απολυτρωτικές λύσεις σε μυθικά προβλήματα μιας ‘παραπέουσας’ ανθρωπότητας. Σε πνεύμα αδιαφορίας για κάθε είδους συλλογικές διαδικασίες, από τις μονοδιάστατες, ‘γρήγορες’, θαυματουργικές συλλήψεις-προφητείες τυπικά απουσιάζει το σημαντικότερο ίσως στοιχείο για την ομαλή και βέλτιστη λειτουργία οιουδήποτε μοντέλου οργάνωσης: κάθε ρεαλιστική αναφορά στο θεσμικό πλαίσιο εφαρμογής και ανάπτυξης της εκάστοτε ‘αστικής εφεύρεσης’. Ο ανθρώπινος παράγοντας σχεδόν απουσιάζει από τα τοπία της πανίσχυρης μελοντολογικής εικονογραφίας, συρρικνώνεται στον όρο ‘χρήστης’, δίχως να αποδίδεται ιδιαίτερη πνευματική ή φιλοσοφική μέριμνα. Η σχεδόν τσαρλατανική εμμονή στην τεχνομανική επιστημονική φαντασία καταμαρτυρά παλαιομοδίτικες, συρρικνωτικές αντιλήψεις και φυγόπονες τάσεις αυτοπροβολής.

Αρχιτεκτονικό Sci-Fi
Ο πανεπιστήμονας Richard Buckminster Fuller, αγωνιώντας να συνδέσει το όνομά του με κάθε πιθανή μελλοντική επινόηση και τεχνολογική εξέλιξη στον τομέα των κατασκευών, συνέταξε από τις αρχές του αιώνα προτάσεις που κάλυπταν κάθε μορφής κοσμογονική φαντασίωση: την Tetra City - υποβρύχια πλέουσα πόλη τροφοδοτούμενη από ατομικά υποβρύχια, την Triton City - πυραμιδοειδούς σχήματος πλωτή πόλη εκατό χιλιάδων ατόμων για τον κόλπο του Τόκυο, τη βασισμένη στην αρχή λειτουργίας του αερόστατου αιωρούμενη σφαιρική πόλη-θόλο Ninth Cloud, που, σε αντιστοιχία με την υποθαλάσσια πόλη, ταξίδευει στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας και ‘αγκυροβολεί’ κατά βούληση σε σταθερά σημεία, την κάλυψη μεγάλου τομέα του Midtown Manhattan με διαφανή προστατευτικό γεωδετικό θόλο - ρυθμιστή των κλιματικών συνθηκών, αερομεταφερόμενους προκατασκευασμένους ουρανοξύστες ατέρμονου ύψους, αμέτρητα σχέδια για γεωδετικούς θόλους από κάθε υλικό, έως και ιπτάμενες μηχανές κατοίκησης. Αν και δεν κατάφερε να ολοκληρώσει τις σπουδές του στο Harvard, ο νεο-διαφωτιστής Fuller έλαβε μέχρι το τέλος της ζωής του σαρανταεπτά επίτημους πανεπιστημιακούς τίτλους και είδε να αποδίδεται το όνομά του ακόμη και σε πολυσύνθετη οργανική ένωση, την Buckminsterfullerene, με δομή που θυμίζει εικοσαγωνικής βάσης γεωδετικό θόλο. Το έργο του προβάλλει πρωτόγνωρες αρχές σχεδιασμού, όπως η αυτονομία σε επίπεδο μονάδας κατοικίας ή κοινότητας, και το εφήμερο της ανθρώπινης δραστηριότητας, αντιδρώντας στις εδραιωμένες οικονομικές δομές και αντιλήψεις: θυμίζοντας διαστημόπλοια ταινίων επιστημονικής φαντασίας, το ανηρτημένο από κεντρικό στήλο Dymaxion House αρνείται να ακουμπήσει στο έδαφος,  ενώ η πλέουσα ή η αιωρούμενη πόλη αποτελούν αυτόνομες οντότητες που δε λογοδοτούν και, όπως ο ίδιος τονίζει, ‘δεν πληρώνουν ενοίκιο σε ιδιοκτήτες γης’.

Κοσμογονική τεχνολογία
Ο απόλυτος τεχνοκρατισμός του εφευρέτη του γεωδετικού θόλου Fuller, εισήγαγε μια ενιαία επιστημολογική αντίληψη της πλάσης, θυμίζοντας αναγεννησιακούς καιρούς, αναδεικνύοντας το αδιαφιλονίκητο γεγονός πως κάθε επίγειος τόπος υπακούει στους ίδιους φυσικούς νόμους. Η κοσμογονική θεώρηση του σύμπαντος, σε συνδυασμό με τις τότε ανερχόμενες τεχνολογίες, εισήγαγε μια νεοσύστατη πολιτισμική πραγματικότητα και συνεπώς μια νέα αρχιτεκτονική, αποδεσμευμένη από κάθε είδους συνήθεια του παρελθόντος, απαγγιστρώνοντας τον άνθρωπο από τις πεπερασμένες αντιλήψεις που ανακυκλώνονται μέσω του πεδίου της πολιτιστικής παράδοσής. Τι ειρωνία, ο Fuller, καταδικάζοντας τον κόσμο όπως τον γνωρίζουμε ως οπισθοδρομικό, ως ανίκανο να ανταποκριθεί στις νέες ευκαιρίες που προσφέρει η τεχνολογία, προτείνει την αντικατάσταση του με μια τάξη πραγμάτων που διέπεται από ίδιας ή ισχυρότερης φύσης ολοκληρωτικές αρχές: τα συστήματα οργάνωσης που προτείνει, αν και παρέχουν λειτουργική ευελιξία, είναι απόλυτα ‘κλειστά’, δεν επιδέχονται κανενός είδους απόκληση, δεν έχουν δημιουργηθεί με ιδεολογική ευελιξία. Η πραγματικότητα απέδειξε τον ουτοπικό εθελοτυφλισμό του οράματος του Fuller: μόνος πιστός πελάτης, αψηφόντας οικονομικές δομές και μορφοκρατικές αντιλήψεις, υπήρξε η στρατιωτική βιομηχανία των Η.Π.Α.

 Αντίστοιχα ουτοπικό, το μοντέρνο κίνημα, με πρωτοπόρο τον Le Corbusier και τα σχέδια για την Radiant City, απορρίπτοντας υπάρχουσες αστικές δομές και παραδοσιακά πρότυπα πολεοδομικής οργάνωσης, προτείνει την απόξυση των σύγχρονων πόλεων και τη δημιουργία συνεχούς πάρκου στο οποίο οικοδομούνται σε αυστηρό κάνναβο παραλληλεπίπεδα πανταχόθεν-ελεύθερα κτίρια-πύργοι με pilotis και κήπους στο δώμα, αποδεσμεύοντας μέγιστη επιφάνεια φυσικού έδαφος. Στην πράξη, όταν πλέον το μοντέρνο κίνημα εδραιώθηκε, φάνηκε η έλλειψη ευελιξίας των μοντερνιστικών οραμάτων και η ‘επιθετικότητά’ τους προς κάθε εδραιομένη αστική μορφή. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή οικιστική κοινότητα και τη Radiant City, στη σύγχρονη πόλη τα κτίρια σχεδιάζονται με προτεραιότητα τη μεγιστοποίηση αξίας της ακίνητης περιουσίας: η πρόθεση εξάντλησης των όρων δόμησης συνθέτει το κτίριο, ενώ η αρχιτεκτονική προσκολλάται και προσαρμόζεται ύστερα. Οι μοντερνιστές προτίμησαν να αγνοήσουν την προφανή αυτή διαπίστωση που θα μόλυνε την καθαρότητα των εικονικών τους προτάσεων, και αντίστοιχα, ο μέσος ‘μη-ειδικός’ αστός φτάνει να θεωρεί το εκφαυλισμένο μοντέρνο τοπίο της σύγχρονης πόλης αποκρουστικό, απερίσκεπτα απλοϊκό και συχνά εγκληματικά απάνθρωπο.

Μαγνητική αιώρηση
Στις μέρες μας, ο 86-χρονος John Johansen, αμερικανός ήρωας των Archigram, προσπαθεί, αντίστοιχα με τα οράματα των Fuller και Corbu, να ‘παντρέψει’ εφαρμογές και εικονογραφία υψηλής τεχνολογίας με μια λατρεία προς το απόλυτα παρθένο φυσικό περιβάλλον, συνθέτοντας μια υποθετικά ανώδυνη αντίθεση παραστάσεων που συναντάται επανηλειμένα στη μοντέρνα αρχιτεκτονική. Αποτελώντας τυπικό δείγμα αρχιτεκτονικού techno-freak, θυμίζει τους μεσαιωνικούς αλχημιστές. Σε αντιστοιχία με την εμμονή του Buckminster Fuller να κατοχυρώνει στο όνομά του κάθε αποσπασματική σύλληψή ως επίσημη πατέντα στο U.S. Patent Office, ο Johansen προσπαθεί να καταγράψει όσο το δυνατόν περισσότερες ‘ανακαλύψεις’. Ξεκινώντας τη δεκαετία του ’60 με ενδιαφέρον για οργανικές μορφές και νέα υλικά, όπως το ψεκαζόμενο σκυρόδεμα στην παραγωγή σύνθετων κελυφών, πέρασε στην εισαγωγή της κινητικής στην αρχιτεκτονική επινοώντας τον όρο cybernetics, περιγράφοντας την δυνατότητα αυτο-καθορισμού και κινητικής προσαρμογής δομικών στοιχείων προς βελτιστοποίηση της λειτουργικότητας, επιστρατεύοντας μέσα μηχανικά ή ηλεκτρομαγνητικά και ηλεκτρονικές τεχνολογίες.
Πρόσφατα, σε ένα περιβάλλον έντονων αντιδράσεων και προβληματισμού για την ηθική βάση της γενετικής μετάλλαξης ζωντανών οργανισμών, ο Johansen προείπε την δημιουργία του κατ’εξοχήν οργανικού κτιρίου με βάση την νανο-τεχνολογία και τη μοριακή παραγωγή: με την κατάλληλη μηχάνευση του DNA φυτικών οργανισμών προκύπτει σπόρος φυτού σχεδιασμένος να αναπτύσσεται παρέχοντας χώρους ικανούς για την ανθρώπινης διαβίωση. Σε μια εποχή που περιβαλλοντικές οργανώσεις όπως η Greenpeace επισημαίνουν την οικολογική επικινδυνότητα κάθε είδους βιοτεχνολογικών πειραματισμών, η αποσπασματική και απροβλημάτιστη προώθηση εικόνογραφίας όπως το κτίριο-φυτό καταμαρτυρά απερίσκεπτο τυχοδιωκτισμό και ψευδο-προφητικό εντυπωσιασμό.

Αριστοτέλης Δημητρακόπουλος - Αρχιτέκτων μηχανικός

( βλ. ΜΕΡΟΣ Β' & ΜΕΡΟΣ Γ')