ΠΡΟΦΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ-ΜΕΡΟΣ Β'

( βλ. ΜΕΡΟΣ Α' & ΜΕΡΟΣ Γ')

Μολυσματικός Φορμαλισμός
Όπως αναφέρει ο προφήτης του New Urbanism και καθηγητής Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής Vincent Scully, αποτελεί πλάνη ο οραματισμός του μέλλοντος ως συνέχεια της κληρονομιάς του μοντερνισμού με επιτακτικές αντίληψεις πως προς επιλύση των σύγχρονων αστικών και περιβαλλοντικών προβλήματων οφείλουμε να επινοήσουμε κάτι εντελώς νέο.
Αντίστοιχα, ο Mark Wigley στον κατάλογο της έκθεσης Deconstructivist Architecture τον Αύγουστο του 1988 στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης γράφει πως το όραμα της καθαρότητας της φόρμας έχει μετατραπεί σε ένα είδος εφιάλτη. Η ογκολογική, ιδεολογική και οργανωτική μοντερνιστική τελειομανία υποθάλπει τερατώδεις ιδιότητες και δεν επιδέχεται εξωγενείς παρεμβάσεις στη νομοτέλειά της, είτε πρόκειται για την ορθογωνική και ορθολογική  αρχιτεκτονική του Le Corbusier, είτε στην πολυγωνική και κοσμογονική θεώρηση του αποκαλούμενου ‘διαστημόπλοιου-γη’ του Buckminster Fuller.

Ως άμεση αντίδραση στον αποστειρωμένο ολοκληρωτισμό του μοντερνισμού, η αρχιτεκτονική της αποδόμησης, προβάλλοντας την καταπιεσμένη μη-καθαρότητα του ουτοπικού μοντερνιστικού οράματος, διαπιστώνει το σαφές ‘άτοπο’ της αρχιτεκτονικής, τη συρρίκνωση της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης δραστηριότητας σε τραγικά απλοποιημένα μοντέλα. Το κίνημα του ντεκονστρουκτιβισμού εξαναγκαστικά ανήγαγε την στάση του σε άμεση μορφολογική δήλωση, παρακάμπτοντας την ουσιαστική προσπάθεια αναζήτησης μη-φορμαλιστικών οργανωτικών δομών ευρείας κλίμακας: ο κατακερματισμός των απόλυτων πλατωνικών στερεών του μοντερνισμού και η παρουσίαση των θρυμμάτων ως νεοσύστατο δημιούργημα αποτέλεσε σαφή διαγραμματική απεικόνιση, αλλά η άμεση μετάφραση του θεωρητικού σχηματισμού σε απτούς κτιριακούς όγκους επανέφερε την συνειδητοποίηση του μορφοκρατικού φαύλου κύκλου της αρχιτεκτονικής. Προβάλλοντας τους πρωτοπόρους και δημιουργούς του ως νέοσύστατη γενιά αρχιτεκτονικών guru, μην έχοντας αγγίξει την ουσία των θεμάτων προβληματισμού που εισήγαγε, το κίνημα της αποδόμησης αυτοκαταδικάστηκε.
Ο ντεκονστρουκτιβισμός πρόβαλλε την συνειδητή αποδοχή της μη-αγνότητας ως απάντηση στο αδιέξοδο του στείρου μοντερνισμού με φορμαλιστικές λύσεις που προεκτείνουν τις θεμελιώδεις μοντερνιστικές συνθετικές αρχές, ενώ το κίνημα του  High-Tech, απορρίπτοντας ολοκληρωτικά την ογκολογική συλλογιστική της μοντερνιστικής σύνθεσης, προώθησε ως εναλλακτικό πεδίο πειραματισμού τις τεχνολογικές αρχές του Fuller και των πρώϊμων έργων του Johansen, προάγοντας αισθήσεις ‘επιστημονικότητας’ στην αρχιτεκτονική.
Την ίδια περίοδο, ως αντίδραση στην ευρωπαϊκή τεχνο-μανία, ανήλθε στις Η.Π.Α. αρχικά ως ντροπαλή υποκουλτούρα και στην συνέχεια ως κίνημα, ο νοσταλγισμός του μεταμοντερνισμού, ως ανώδυνο καταναλώσιμο προϊόν, κολακεύοντας την απλή ανάμνηση της προ-βιομηχανικής περιόδου, ενός κόσμου ήπιου και συγκρατημένου, αποστασιοποιημένο από την πιεστική επιβολή των μοντέρνων ηθών, αντιδρώντας στην ιδιομορφο-μανία εγωπαθών τεχνομανικών προφητών που αρνούμενοι να αναγνώσουν την απτή πραγματικότητα αναζητούν την ριζική επανεφεύρεση οργανωτικών αστικών δομών. Ο ψευδο-ποιητικός μεταμοντερνισμός, όπως αναφέρει και η Billie Tsien ‘έδωσε προτεραιότητα στην εικόνα και όχι στο περιεχόμενο της προ-καπιταλιστικής αρχιτεκτονικής’. Οι δομές οργάνωσης της σύγχρονης πόλης καθοριζόμενες εξ’ ολοκλήρου από οικονομικές παραμέτρους, δεν απειλούνταν από την αφαιρετικά παραδοσιακή επιφάνεια του μεταμοντέρνου style. Στις μέρες μας, ο προφήτης του ποστμοντερνισμού Mario Botta, μετανιώνει και αποκηρύσσει ηχηρά το κίνημα, και εύχεται να μπορούσε να καταστρέψει αρχιτεκτονικό έργο που το κίνημα παρήγαγε ανά τον πλανήτη.

Ενώ τα τρία κινήματα παραπάνω κινήματα, καθώς και συγγενείς τους τάσεις (νεο-μοντερνισμός, Eco-Tech, κ.α.),  απήλαυσαν ικανές ευκαιρίες πραγμάτωσης των αρχιτεκτονικών τους προτάσεων, κοινώς αποδεκτές εκτιμήσεις διαπιστώνουν την αδυναμία διατύπωσης μιας ικανής ιδεολογικής ατζέντας που με ειλικρίνεια να ανταποκρίνεται στην σύγχρονη κοινωνία χωρίς να αυτοπεριορίζεται σε στυλιστικές μανιέρες.

Αρχιτεκτονική και Οικονομικές Δομές
Ακόμη και αν ο πρώϊμος μοντερνισμός, ο κονστρουκτιβισμός και μια σειρά άλλων κινημάτων διατύπωσαν ανησυχίες για κοινωνικο-πολιτικά ζητήματα, η αρχιτεκτονική αδιαφόρησε μέχρι περίπου τις αρχές της δεκαετίας του ’90 για ουσιαστικές οικονομικές δομές και τον τρόπο που αυτές επηρεάζουν την πραγμάτωσή της. Είναι σημαντικό να διαχωρίσει κανείς ότι οι θεωρητικές, φιλοσοφικές και ιδεολογικές ανησυχίες δε σχετίζονται άμεσα με τη πραγματική λειτουργία του επιχειρηματικού κόσμου.

Αναντήρητα, η οικονομο-κεντρική οργάνωση είναι ο πλέον ισχυρός παράγοντας οργάνωσης του δομημένου περιβάλλοντος. Το εκάστοτε κίνημα καλείται να χρηματοδοτηθεί και να λειτουργήσει στα πλάισια του ενιαίου και ξεκάθαρου οικονομικο-πολιτικού συστήματος, του επιχειρησιακού καπιταλισμού (corporate capitalism), συνεπώς επιδρά στο περιβάλλον του μόνο μέσω της αισθητικής του παρουσίας, καθώς η οργάνωση, λειτουργία και οι περιβάλλουσες αστικές δομές είναι προσδιορισμένες a priori. Αναμφισβήτητα, οι προτεραιότητες του οικονομικού περιβάλλοντος δε ταυτίζονται με τις ιδεατές συνθήκες ανάπτυξης υγιούς και βιώσιμης αστικής πραγματικότητας. Συνεπώς, αρχιτεκτονικές τάσεις με φιλοδοξία αναμορφώσης εδραιομένων δομών επιχειρηματικής και περιβαλλοντικής λειτουργίας, καλούνται να παρουσιάσουν προτάσεις με συμβατή οικονομική στρατηγική που να επανασυνθέτουν τις δομές οργάνωσης και λειτουργίας, αντί απλά να προκηρύσσουν συγκρούσεις δίχως ισχυρή οικονομικο-κοινωνική ατζέντα.

Ιστορικά, το μανιφέστο του μοντέρνου κίνηματος, όπως διαμορφώθηκε στην Ευρώπη τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, δήλωνε σθεναρά την αντίθεση του στις πεπαλαιομένες δομές εξουσίας και κοινωνικής οργάνωσης, σε μια Ευρώπη που ακόμη δεν είχε βρεθεί να βιώνει έντονα τις σύγχρονες καπιταλιστικές δομές.
Την ίδια εποχή, στην Αμερική πρόβαλλε μια διαφορετική έκφανση του μοντερνισμού, σε αφανή, αλλά ουσιαστική ιδεολογική ρήξη με το ευρωπαϊκό μοντέρνο κίνημα: η αρχιτεκτονική των νέων υλικών και τεχνολογιών ήταν εξ’αρχής απόλυτα ενταγμένη στην υπηρεσία του ιδιωτικού επιχειρηματικού κόσμου, με τυπικό παράδειγμα τα βιομηχανικά και γραφειακά συγκροτήματα του Albert Kahn για την αυτοκινητοβιομηχανία της Ford, έργα που εικονογραφικά κοινοποιούσε ο Le Corbusier στο Vers Une Architecture. Ο αμερικάνικός μοντερνισμός δεν ενέπεσε ποτέ σε ιδεολογική κρίση σε σχέση με τη πολιτικο-κοινωνική του ατζέντα. Άλλωστε, η πρώϊμη καπιταλιστική πραγματικότητα δεν βρέθηκε σε άμεση αντιπαράθεση με κοινωνικές προτεραιότητες, αντίθετα, φάνηκε να προάγει έμμεσα την ατομική ελευθερία με την εύρωστη προσφορά θέσεων εργασίας και προσιτών καταναλωτικών προϊόντων. Οι μάζες Ευρωπαίων που έβρισκαν ως μοναδική λύση στο αδιέξοδο των βιωτικών προβλημάτων τους τη μετανάστευση στις Η.Π.Α., προφανώς επιθυμούσαν την ένταξή τους στη δομή του Νέου Κόσμου και όχι την αμφισβήτισή του.

Με την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία, το σφράγισμα της Σχολής του Bauhaus και την εξαναγκασμένη μετανάστευση των πρωτοπόρων του μοντερνισμού Walter Gropius και Ludwig Mies Van der Rohe στις Η.Π.Α., η κοινωνική ατζέντα του μοντερνισμού αυτόματα νεκρώθηκε: η καπιταλιστική δύση των αρχών του 20ου αιώνα βρισκόταν σε υγιέστερη πολιτική πορεία συγκριτικά με την κουρασμένη Ευρώπη ολοκληρωτικών καθεστώτων ποικίλων ιδεολογιών. Τα ιδεολογικά διλήματα του μοντερνισμού ήταν άτοπα στην απέναντι μεριά του Ατλαντικού.

Ο διχασμός των αρχιτεκτονικών και των κοινωνικών ενδιαφερόντων έγινε πρώτη φορά προφανής τη δεκαετία του ’30 στη Νέα Υόρκη, όταν η χρυσή εποχή του Art Deco και του οικοδομικού οργασμού του μεσοπολέμου, με έργα όπως τα περίφημα κτίρια Chrysler και Empire State, συνέπεσε με τη σταδιακή κοινωνική και οικονομική εξαθλίωση των μαζών.

Αριστοτέλης Δημητρακόπουλος - Αρχιτέκτων μηχανικός

( βλ. ΜΕΡΟΣ Α' & ΜΕΡΟΣ Γ')