H AΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚH ΩΣ DISNEYWORLD-(ΜΕΡΟΣ Γ)

(<< βλ. ΜΕΡΟΣ B' & ΜΕΡΟΣ Α')

Νοσταλγικός τοπικισμός
Είναι σημαντικό να αναλύσει κανείς θεωρητικές προτάσεις αμυντικής τακτικής απέναντι στις ισχυρότατες τάσεις επιβολής απόλυτου υπερ-τεχνοκρατικού συγκεντρωτισμού, πολιτιστικής ομογενοποίησες και αλλοτρίωσης από νεο-αποικιοκρατικού ήθους ολιστικούς διοικητικούς μηχανισμούς κολοσσιαίων επιχειρηματικών συμφερόντων.

Αντιπροσωπευτική είναι η εισαγωγή του critical regionalism από τον Kenneth Frampton, που ανασύρει ιδεαλιστικές τάσεις προάσπισης της ανά τόπο πολιτιστικής αυτονομίας μέσω της διατήρησης και ανάδειξης εθνικών ή τοπικών καλλιτεχνικών και μορφολογικών ιδιωμάτων. Η σκέψη είναι ότι η μορφολογική ιδιαιτερότητα είναι απτός φορέας των ιδιαίτερων πολιτιστικο-κοινωνικών τοπικών δομών και της καθημερινής πρακτικής αυτών.

Δυστυχώς όμως η διατήρηση του μορφολογικού ιδιώματος δεν εγγυάται την επιβίωση των θεσμών που το γέννησαν. Το προφανές επενδυτικό ενδιαφέρον του επιχειρηματικού καπιταλισμού για ανταπόκριση σε τοπικές καταναλωτικές ιδιαιτερότητες και απορρόφηση νέων γεωγραφικών ζωνών στις αγκάλες του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος: ο παρεμβατισμός και η είσοδος των συμφερόντων εταιριών τύπου Disney στην καρδιά της τοπικής και περιφερειακής κουλτούρας, αλλοιώνουν και συμβιβάζουν ανεπιστρεπτί την αυθεντικότητα της τοπικής ταυτότητάς.

Κατά τον Fredric Jameson στο βιβλίο the cultural logic of late capitalism, η θεωρία του Frampton προβάλλει το εναπομείναν και φθίνον των και όχι το δυναμικά ‘επερχόμενο’, ανάγεται σε νοσταλγικό τοπικισμό, εξιδανικεύοντας το πολιτισμικά δεδομένα συγκριτικά παρθένων περιφερειακών γεωγραφικών τόπων: δεν πρόκειται για γεωπολιτικές ζώνες δυναμικής συλλογικής ταυτότητας αλλά για πολιτισμικά ιδιώματα εγκαθιδρυμένα κληρονομικά, που επιβιώνουν απόμερα απολαμβάνοντας παροδικά την ασφάλεια της - σταδιακά απαλειφόμενης - απόστασής τους από τα πεδία πλήρους ισχύος της ‘ενοποιημένης’ οικονομίας και από τα κέντρα αποφάσεων του παγκόσμιου επιχειρηματικού συστήματος. 
Αποτελεί μεγάλη ειρωνεία ότι η θεωρία του Frampton προέρχεται – με τρόπο πανομοιότυπο με αυτό που επιδιώκει να αντικρούσει – από το οικονομικά και πολιτιστικά ισχυρότατο κέντρο της Νέας Υόρκης, προσεγγίζοντας ‘εκ των άνω’ ημι-παρθένες γεωπολιτικές ζώνες που κατ’ αυτόν ενέχουν την αισιοδοξία κυοφορίας μιας εναλλακτικής πρότασης οργάνωσης του σύγχρονου βίου.
Η επιχειρηματολογία καταρρίπτεται μεγαλειωδώς μέσα από το ίδιο το πνεύμα του postmodernist marketing και Το υποκειμενικά ‘κριτικό’ του critical regionalism υποσκάπτεται και το ‘περιφερειακό’ ή ιδιάζον γίνεται αντικείμενο επιχειρηματικών ομίλων που εγγυώνται ότι μπορούν να παράγουν το τοπικό μορφολογικό ιδίωμα για εμάς, χωρίς εμάς, καλύτερα από εμάς και από τους αρχικούς εμπνευστές του.

Απαξίωση της τεχνολογίας
Οι πολυδιάστατες και διαδεδομένες τεχνολογικές δυνατότητες της οικοδομικής καταρρίπτουν την εδραιωμένη νομοτέλεια που θέλει τα νεωτεριστικά αρχιτεκτονικά avant-garde κινήματα άμεσα συνυφασμένα με νέες τεχνολογίες της δομικής βιομηχανίας: με την εξάντληση του High-Tech κινήματος και σε συνδυασμό με την διάδοση των μεταμοντέρνων ηθών, ο μύθος  της συνύφανσης προηγμένης τεχνολογικά οικοδομικής με το αρχιτεκτονικό avant-garde φαίνεται να οδηγείται σε προσωρινό κορεσμό: το κοινό συνειδητοποιεί πως η φόρμουλα υπεραναπλήρωσης των ουσιαστικά θετικών γνωρισμάτων ποιοτικής αρχιτεκτονικής από ακραίους μορφολογικούς πειραματισμούς οδηγεί μάλλον σε αδιέξοδο αφού επικεντρώνεται νοσηρά σε ιδιαίτερα μικρό πεδίο εικονογραφικών αρχιτεκτονικών αριστουργηματισμών με ανύπαρκτη κοινωνική διάσταση με εγωκεντρικό τρόπο -βλέπε Guggenheim Bilbao.

Disney-ποίηση Times Square
Αντιπροσωπευτικό φαινόμενο των καιρών αποτελεί η ‘εξυγίανση’ της περίφημης πλατείας - διασταύρωσης λεωφόρων, του αποκαλούμενου σύγχρονου ομφαλού της γης, της Times Square στο Manhattan. Μετά από δεκαετίες αποτυχημένων προσπαθειών δημόσιων φορέων για την ‘εκκαθάριση’ των ανεπιθύμητων χρήσεων στην περιοχή, ο επιχειρηματικός κολοσσός Disney, με αυξημένο ενδιαφέρον για την σημαντικότατη αστική θέση και τις δυνατότητες διαφημιστικής προβολής σε ατέρμονα πλήθη τουριστών, εξασφαλίζοντας μεγάλο αριθμό τίτλων ιδιοκτησίας και τοπικών επιχειρήσεων και ουσιαστικά ιδιωτικοποιώντας το νομικό καθεστώς, προώθησε και επένδυσε συστηματικά ένα μεγαλεπήβολο πλάνο ανάπτυξης, το αρχιτεκτονικό μέρος του οποίου συνέταξε το γραφείο Robert A.M. Stern Architects.
Ο καταιγισμός πολύχρωμων φωτεινών διαφημιστικών επιφανειών και ηλεκτρονικών οθονών υπερδιογκώθηκε και πλέον αποτελεί ένα ‘επιμελώς ατημέλητο’ τοπίο, απόλυτα προ-σχεδιασμένο και κεντρικά ελεγχόμενο. Ο ανεπανάληπτος και σπάνιος δημόσιος τόπος της Times Square αναπλάστηκε από το brand name της Disney, έγινε αρεστός στο μέσο όρο, οι δείκτες εγκληματικότητες μειώθηκαν, οι ΧΧΧ προκλητικές ταμπέλες των cabaret αντικαταστήθηκαν από τις ανώδυνες φιγούρες του Lion King και της Pocahontas και τα επιχειρηματικά συμφέροντα απέδειξαν στο πλατύ κοινό πως ο μονόδρομος για το λειτουργικό και περιβαλλοντικό χάος που καταδυναστεύει τα σύγχρονα αστικά κέντρα, είναι η εγγυημένη φόρμουλα του corporatism και της Disney-ποίησης, σε αντιδιαστολή με τις συχνά ανεπιτυχείς δημοκρατικές και δημόσιες διαδικασίες.
Μεταφορικά, η συνταγή αποκρυσταλλώνεται στην πεποίθηση πως ένα πλαστικό φυτό με φύλλα βινυλίου, έχει μεγαλύτερη εγγύηση ότι θα παραμείνει πράσινο από ότι ένα πραγματικό - ενώ το γεγονός ότι ποτέ δε θα είναι ζωντανό, κρίνεται ως επουσιώδες, δεν αφορά τις εταιρικές προτεραιότητες.

Σύνδρομο EPCOT
Το 1967 ο Walt Disney παρουσίασε σχέδια για την Πειραματική Πρότυπη κοινότητα του Μέλλοντος – Experimental Prototype Community of Tomorrow ή EPCOT, μια αποστειρωτικά ιδιωτική νέα πόλη στο Orlando της Florida – ενσάρκωση μιας προσωπικής ερμηνείας του αμερικανικού ονείρου – της οποίας η απολυταρχική κεντρική και εξωτερική διοίκηση θα εγγυόταν την αειφορία, εκδιώκοντας καθετί το νοσηρό. 
Ο θάνατος του εμπνευστή Disney ακύρωσε το μεγαλεπήβολο πλάνο της πάντα ακμάζουσας κοινότητας, και μόνο το θεματικό πάρκο διασκέδασης πραγματοποιήθηκε, ενώ ο γειτονικός οικισμός Celebration της τελευταίας δεκαετίας είναι μια μικρότερης κλίμακας προσπάθεια προς την ίδια κατεύθυνση.

Εταιρικός Αττικισμός
Η αιγίδα μιας εταιρικής ταυτότητας αναδεικνύεται στο δυτικό κόσμο ως σωτήρια λύση στο πρόβλημα που ακριβώς έχει δημιουργηθεί από ακριβώς την ίδια την κοντόφθαλμη κερδοσκοπική επιχειρησιακή συλλογιστική.
Άμεσα προκύπτουν σαφέστατα αρχιτεκτονικά διλήμματα, αφού το νυν ‘πνεύμα της εποχής’ του μεταμοντέρνου marketing συνιστά εκμαίευση κάθε μορφοκρατικής φόρμουλας που ευχαριστεί κάποιο ποσοστό αγοραστικού κοινού και συνεπώς εμπεριέχει μια αντίστοιχη εμπορική αξία.
Έτσι κάθε διαφορετική έκφανση κτιριακής μορφολογίας διαφόρων αρχιτεκτονικών κινημάτων μεταλλάσσεται σε απλή παραλλαγή ενός ενιαίου θεματικού πάρκου, το οποίο ουσιαστικά λειτουργεί υπό τους γενικούς όρους ενός ενιαίου κερδοσκοπικού πλαισίου, φαινόμενο που προσεγγίζει ο κριτικός Michael Sorkin, στη συλλογή δοκιμίων Variations on a Theme Park του 1992.
Αντίστοιχα με τον θεματικό τομέα των πειρατών ή της Western γειτονιάς μιας Disneyland, το σύγχρονο αστικό τοπίο μπορεί να μεταφραστεί ως συρραφή διάφορων αισθητικών style που αφορούν τις διάφορες κάστες των καταναλωτών.

Γενικεύοντας και απλοποιώντας, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως ο μοντερνισμός συνήθως συμπορεύεται με αισθήσεις ψευδο-σοσιαλιστικής διανόησης, ενώ τα κλασικίζοντα και ιστορικίζοντα ιδιώματα συνδυάζονται με συμπαγείς τάσεις συντηρητισμού και ψευδο-αριστοκρατικής εμμονής επιχειρηματικών κολοσσών απευθυνόμενων σε ευρύτερες μάζες.
Ο τεχνοκρατισμός του high-tech πωλείται στην ανερχόμενη, πεφωτισμένη και εκλογικευμένη επαγγελματική μειονότητα, η βιοκλιματική αρχιτεκτονική φέρει σε τεράστιο βαθμό την ψευδο-οικολογική ενοχή της οικονομικά ανώτατης κάστας, ενώ το προωθημένο αρχιτεκτονικό avant-garde μονοπωλείται από ‘κοινωφελείς’ οργανισμούς βαθύπλουτου ιδιωτικού τομέα.

Αντι-Disney
Η αποφυγή της Disney-ποίησης προϋποθέτει την ισχύ ενός θεσμικού πλαισίου κοινωνικής οργάνωσης που να σχετίζεται με τις ιστορικές δομές οργάνωσης μέσα από τις οποίες προέκυψε η ισχύουσα αρχιτεκτονική μορφολογία. Έτσι αντιπροσωπευτική περίπτωση υγιούς διατήρησης των αυθεντικών ιστορικών μοντέλων οργάνωσης αποτελεί το φαινόμενο του Άγίου Όρους, στο οποίο η ιστορική αρχιτεκτονική μορφολογία συμβαδίζει με την πίστη σε θεσμικά αρχέτυπα λειτουργίας που προφανώς απέχουν από τις σύγχρονες δομές λειτουργίας του οικονομικού συστήματος.

Η προσέγγιση, ανάγνωση και ανάλυση των κυρίαρχων σύγχρονων αναπτυξιακών τάσεων, αστικών πλοκών και μοντέλων ανάπτυξης εκ μέρους ενός αυτο-περιθεριοποιημένου αρχιτεκτονικού κόσμου που μάλλον συνήθισε να περιφρονεί το κοινώς αποδεκτό και το ‘σύνηθες’, θα μπορούσε να αναδειχτεί ως ικανή μεθοδολογία επανασύνδεσης με τα πεδία διαμόρφωσης του σύγχρονου δομημένου περιβάλλοντος, εισάγοντας και ενδυναμώνοντας την αρχιτεκτονική όχι πια ως μια γκάμα μορφολογικών κανόνων, αλλά ως ‘οικο-νόμο’ του ανθρωποδημιούργητου κόσμου.

Τέλος Γ ΜΕΡΟΥΣ - Δείτε, ΜΕΡΟΣ B' & ΜΕΡΟΣ Α'

Αριστοτέλης Δημητρακόπουλος - Αρχιτέκτων μηχανικός