ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΑΡΜΟΝΙΑΣ (Α ΜΕΡΟΣ)

Ετυμολογικά, ο όρος προέρχεται από το αρμόζω, αρμός, αρμογή, από το άρω [είμαι γόνιμος], αραρίσκω [συναρμόζω, προσεύχομαι]. Η απώτερη προέλευση συνδέεται με την ινδοευρωπαϊκή και σανσκριτική ρίζα αρ, από την οποία κατάγονται οι περισσότερες ευρωπαϊκές λέξεις που ξεκινούν με αρ- [άρτος, άριστος, άρα, αρά, άρθρο, arm, άρση, άραψ, άρειος, άρκτος, αρετή, αρωγή, arti-...] ή περιέχουν –αρ- [αμ-αρτία].

Η αρμονία μπορεί να θεωρηθεί ως το επιτυχές προϊόν διεργασιών συγκρότησης, προσ-αρμογής, εφ-αρμογής, συσχετισμού, συνδυασμού, ταξινόμησης, συνεκτικότητας. Αντανακλώντας την πίστη σε κάποια ανομολόγητη νομοτέλεια, περιγράφει την καλή τάξη [ευταξία].
Αντίστοιχα, ετυμολογικά, ο όρος σύστημα προέρχεται από το συν+ίστημι [στέκομαι], σχεδόν συμπαρατάσσω, συ-στήνω, συνυπάρχω, παραθέτω. Η φράση λοιπόν ‘συστήματα αρμονίας’ αποτελεί σχεδόν μια ταυτολογία, αφού θα μπορούσε να παραφραστεί ως ‘συνύπαρξη συναρμογής’, θέτοντας το ουσιαστικό ζήτημα: τη διαμόρφωση σχέσεων μεταξύ επιμέρους στοιχείων, μονάδων.

Ιστορικά το ζήτημα διαφαίνεται ιδιαίτερα πολύπλοκο: ο προσδιορισμός των θεμιτών -ή μη- σχέσεων μεταξύ μεμονωμένων ή ημιανεξάρτητων ενοτήτων αποτελεί τον πυρήνα του προβληματισμού στις καλές τέχνες. Η αμηχανία και η έλλειψη σαφούς επιχειρηματολογίας αντισταθμίστηκε ανά εποχές με συστηματοποίηση και κανονικοποίηση των διαδικασιών εναρμόνισης δημιουργώντας μια βάση/αναφορά αισθητικών και οργανωτικών δεδομένων. Η διακήρυξη της όποιας –καινοφανούς πλην προϋπάρχουσας- νομοτέλειας, κατοχυρωνόταν με σειρές κανόνων και αρχών. H αποδεικτική επιστήμη [οι θετικές κατευθύνσεις, μαθηματικά, γεωμετρία, φυσική] αποτέλεσε το έγκυρο πεδίο αναφοράς, όπως και η ίδια η φύση, θεωρούμενη ως αδιαμφισβήτητο πρότυπο καλής τάξης, ‘οργανικότητας’. 

Μορφοπλασία και μέτρο
Η αρχιτεκτονική κατά τους κλασικούς χρόνους αφορούσε στην ενασχόληση με τη σύνθεση και το σχεδιασμό κτιριακών μορφών και όγκων. Σε ένα φιλοσοφικό πλαίσιο θεώρησης και αποδοχής τους, η απλότητα των κανονικών γεωμετρικών σχημάτων και στερεών της ευκλείδειας γεωμετρίας ανήλθε ως σύμβολο αρμονίας.
Ο Πλάτωνας θεωρούσε πως όλα στη φύση ρέουν και αλλάζουν κατευθυνόμενα από αιώνιες και ατράνταχτες αρχές, μορφές και πρότυπα, τα οποία καθιστούν την αληθινή πραγματικότητα. Ο Αριστοτέλης, ιδρυτής της επιστημονικής μεθόδου, εισήγαγε την παρατήρηση των φυσικών φαινομένων, την έννοια της φαινομενολογίας. Η αρμονία και το κάλος αποτέλεσαν τα πρότυπα της αισθητικής. Ο ρωμαίος Βιτρούβιος θεωρούσε πως η δομή του ανθρώπινου σώματος αποτελεί την ιδεώδη έκφραση της ενότητας της φύσεως, κηρύσσοντάς την ως το πρότυπο της αρμονίας.

Αναλογία 1:1,6180339
Η μέτρηση και η έννοια της αναλογίας, ο λόγος ή κλάσμα ανήλθε ως κυρίαρχο μέσο εναρμόνισης. Ο κανόνας της χρυσής τομής αναδείχτηκε ως η απόλυτη φόρμουλα ορθότητας των αναλογιών. Πρόκειται για προσδιορισμό σημείου επί ευθυγράμμου τμήματος, χωρίζοντάς το σε δύο τμήματα ούτως ώστε η αναλογία του μεγάλου προς το μικρό να είναι ίδια με την αναλογία του όλου με το μεγάλο. Το χρυσό ορθογώνιο –με τις πλευρές του να υπακούουν στην αναλογία, ανέρχεται ως η απόλυτα ορθή μορφή.
Ως βασικές μορφοπλαστικές διεργασίες αναδεικνύονται οι βασικές πράξεις: πρόσθεση, αφαίρεση, πολλαπλασιασμός, διαίρεση, και γραφικές μέθοδοι, όπως περιστροφή, καθρέπτιση, μεγέθυνση, προέκταση, τομή, διχοτόμηση, μεταφορά, παραλληλία, καθετότητα.

Η φύση ως πρότυπο
Με την αναγέννηση τα κλασικά πρότυπα αναλογιών επανέρχονται, σε συνδυασμό με  το ενδιαφέρον για το ανθρώπινο σώμα ως παράλληλη αναφορά και πεδίο μελέτης. Ο Αlberti δηλώνει ότι ένα κτίριο οφείλει να εμφανίζεται ως όλο, όπως ένας οργανισμός, ενώ ο Leonardo da Vinci παρουσιάζει το περίφημο σχέδιό του για τον homo quadratus του Βιτρούβιου.
Με τη δήλωση του Descartes ‘έχω περιγράψει τη γή, όλο τον ορατό κόσμο, σαν να επρόκειτο για μηχανή’, προαναγγέλλεται η εποχή του ορθολογισμού, γεννάται η σύγχρονη επιστημονική μεθοδολογία. Η αρχιτεκτονική αρχίζει να αντιμετωπίζεται ως επιστήμη, θεωρώντας πως κάθε κτιριακό τμήμα οφείλει να ενταχθεί σε ένα ενιαίο σύστημα μαθηματικών αναλογιών. Άμεσα, ο αρχιτεκτονικός κόσμος διασπάται στους εραστές της μηχανιστικής επιστήμης και τους υποστηρικτές μιας συνολικής θεώρησης.

Σειρά Fibonacci
Ονομασμένη κατά τον Leonardo Fibonacci, ιταλό μαθηματικό του μεσαίωνα, αφορά το αριθμητικό απειροσύνολο 1,1,2,3,5,8,13,21,34,55,89,... όπου κάθε νέο νούμερο αποτελεί άθροισμα των δύο προηγουμένων. Εντυπωσιακά, η διαίρεση κάθε αριθμού με τον προηγούμενό του αποδίδει την αναλογία της χρυσής τομής, ενώ γραφικά η αριθμητική σειρά παράγει λογαριθμική σπείρα. Ο κανόνας απαντάται σαφώς στη φύση, όπως στη φυλλοταξία [ανάπτυξη φύλλων στο βλαστό φυτού -προσφέροντας βέλτιστη παραγωγή χλωροφύλλης], και γενικότερα στην οργανική ανάπτυξη [ανανάς, ηλιόσπορος, κουκουνάρι, σπόροι, φοίνικας, κέρατα ζώων, σαλιγκάρια, αχιβάδες, κελύφη].

Συστηματοποίηση και Le Corbusier
Αν οι μαθηματικοί κανόνες αρμονίας υπηρέτησαν για αιώνες την κλασικίζουσα αρχιτεκτονική, στα μέσα του 20ου αιώνα ο πολύβουος Corbu επανεισάγει την ορθολογιστική μαθηματικοποίηση της μορφής, ανανεώνοντας στιλιστικά το πλαίσιο λειτουργίας της, διακηρύσσοντας ισχυρά ένα μορφοπλαστικό μανιφέστο. Tα βιβλία του Le Modulor, βρήκαν μεγάλη απήχηση σε μια αρχιτεκτονική πραγματικότητα διψασμένη για υψηλή και οικουμενική νομοτέλεια. Το περίφημο ομώνυμο διάγραμμα αποτελεί μια αναδιατύπωση του σχεδίου του Da Vinci για τον homo quadratus, με φόντο τον κανόνα της χρυσής τομής και τη γραφική απεικόνιση της σειράς Fibonacci.

Νεο-ιδεαλισμός
Άμεσα, η εμμονή της γεωμετρικής ανάλυσης μεταφυτεύεται από την εποχή της Αναγέννησης στη μεταπολεμική δυτική αρχιτεκτονική. Οι δημιουργίες του Giuseppe Terragni γίνονται άμεσα συγκρίσιμες με τα έργα του Palladio και του Αlberti, ανανεωμένες τεχνολογικά με νέα υλικά και εφαρμογές -παρακάμπτοντας τα ιστορικίζοντα κυμάτια. Η αρχιτεκτονική διανόηση των προηγουμένων δεκαετιών ανταποκρίνεται άμεσα: το βιβλίο του Colin Rowe Τα μαθηματικά της ιδεώδους βίλλας αναζητεί στο ιστορικό αναγεννησιακό τοπίο το αναλυτικό υπόβαθρο που δύναται να ενημερώσει το μεταπολεμικό μοντερνισμό, ενώ η διδακτορική διατριβή του  Peter Eisenman αφορά στις μορφολογικές αναλύσεις κτιρίων του Terragni. Ο Rudolph Arnheim στο βιβλίο του Η δυναμική της αρχιτεκτονικής φόρμας επανεισάγει την πλατωνική θεωρία, υποστηρίζοντας πως οι άνθρωποι είναι γενετικά προγραμματισμένοι να έχουν αντίληψη της τάξης [order], του τι ταιριάζει καλώς.

Συνθετότητα και ρυθμός
Τη δεκαετία του ’70 ο Benoit Mandelbrot εισήγαγε τον όρο fractal [δεν υπάρχει επίσημος ελληνικός όρος] μέσα από το  βιβλίο του Η fractal γεωμετρία της φύσης, παρουσιάζοντας πολύπλοκα μοτίβα οργάνωσης που επαναλαμβάνονται απείρως από τη μακρο- στη μικροκλίμακα, αναφερόμενος σε σύνθετες καμπύλες και πολυσύνθετες διατάξεις. Με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη δομή της χιονονιφάδας, της ανάπτυξης κλαδιών σε φυτά, τις μορφές των κυμάτων, ξεκινά η αναφορά σε ένα ακατάπαυστο φάσμα ομοιότυπης λεπτομέρειας που αναφέρεται ως διαδοχή υφής [textural progression].
Ξαφνικά, υπό το νέο πρίσμα των fractals ένα κλασικίζον κτίριο Beaux Arts είναι πιθανό να παρουσιάζει οργάνωση λεπτομερειών σε διάφορες κλίμακες που να βασίζονται σε fractal δομές, ενώ έργα του Mies van der Rohe αποδεικνύονται συντηρητικότερα, αποτελώντας χρονικές αναδρομές στην ευκλείδειο γεωμετρία –στα κλασικό αισθητικό πρότυπο της αρμονίας [αν όχι του κάλους] και στο βυζαντινό αισθητικό πρότυπo του υψηλού [sublime]. Aκυρώνεται έτσι κάθε τάση άμεσης αντιστοίχησης στιλιστικών τάσεων, εποχών και συστημάτων αρμονίας.

Μετα-οργανική εποχή
Το 1982, με περίφημο άρθρο του Christopher Alexander Μια πόλη δεν είναι ένα δέντρο, επίσημα διακηρύσσεται το τέλος της ορθολογικής μεταφοράς και της ψευδοεπιστημονικής μανίας προσέγγισης βαρύτιμων εννοιών όπως η αρμονία και η τάξη. Σε μεγαλύτερη κλίμακα από αυτήν του απλού αντικειμένου, και κατά την προσέγγιση δομών μη-απτών και πολυδιάστατων, τα παραδοσιακά μοντέλα τάξης απλά ηχούν ως υπεραπλουστευμένες ουτοπικές εκφάνσεις συμβολισμού, υποχονδριακές αναφορές σε μορφοκρατικές αντιλήψεις χωρίς ουσιαστική συνδρομή σε σύγχρονες πολιτικοκοινωνικές αναζητήσεις. Το σύγχρονο αστικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από α-τυπία, αναρχία, συνθετότητα, κυριαρχείται από το απρόβλεπτο.

Αριστοτέλης Δημητρακόπουλος - Αρχιτέκτων μηχανικός

Τέλος Α΄ ΜΕΡΟΥΣ (δείτε το Β ΜΕΡΟΣ)

Αναφορές:
Henry G. Liddell & Robert Scott, Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης, Μετάφραση Ξεν. Μόσχου, Ι. Σιδέρη, Αθήνα
Christopher Alexander, A City is not a Tree, άρθρο στο βιβλίο Humanscape: environments for people, ed Stephen, Rachel, Rachael. Kaplan, Ulrich books, Ann Arbor, Michigan, 1982.
Benoit Mandelbrot, The Fractal Geometry of Nature, 2nd edition, W. H. Freeman and Co., San Francisco, California, 1982.
David Pearson, New organic architecture, the breaking wave, Gaia Books, UK 2001.
Colin Rowe, The Mathematics of the Ideal Villa and other essays, ΜΙΤ Press, 1977.
Bernard Tschumi, Architecture and Disjunction, MIT Press, 1996.
Lionel March, Architectonics of Humanism: essays on number in architecture, Academy Editions, John Wiley & Son, London, 1998.
Greg Lynn, Animate Form, Princeton Architectural Press, 1998.
Cecil Balmond, The Number 9: the Search for Sigma Code, Prestel, Munich 1999.
Blurred Zones: Investigations of the Interstitial: Eisenman Architects 1988-1998, the Monacelli Press, 2003.