ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: Η ΦΥΣΗ ΩΣ ΠΡΟΤΥΠΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ (ΜΕΡΟΣ Α)

Ανά τις εποχές, ο όρος «οργανικό» έχει βρεθεί να στηρίζει σχεδόν κάθε αντιφατική αρχιτεκτονική τάση υπό τον ήλιο. Η γενικότητα και επιφανειακότατα των φυσιοκρατικών ποιητικών μεταφορών έχει αποτελέσει καθεαυτό κοινοτυπία. Το πεδίο συσχετισμού της βιολογίας με την αρχιτεκτονική παραμένει όμως ανοιχτό και ανεξερεύνητο, και η έλξη που ασκεί στον αρχιτεκτονικό κόσμο παραμένει ισχυρή.

Η σχέση της αρχιτεκτονικής με τη βιολογία είναι αμφιλεγόμενη. Οι αρχιτέκτονες στην αναζήτησή τους για δημιουργικές διαδικασίες, στην προσπάθεια ανίχνευσης μεθόδων σύλληψης και ανάπτυξης συνθετικών ιδεών, γοητεύονται από το αντικείμενο της βιολογίας, τον αδιαμφισβήτητο φυσικό κόσμο των εξελισσόμενων οργανισμών, μορφών και ενοτήτων.

Βιολογισμός
Σε πρωτογενές στάδιο βρέθηκε να καλείται οργανικό οτιδήποτε αντίκειται στην ορθοκανονική οργάνωση και την καρτεσιανή λογική:
όγκοι και σχήματα καμπυλόμορφα, ακανόνιστα και πολύπλοκα. Καθώς σταδιακά η συνθετότητα εξελίχθηκε σε πολλές περιπτώσεις ως αυτοσκοπός της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, η φυσική νομοτέλεια αναδείχτηκε ως το εξιδανικευμένο πεδίο αναφοράς. Οι πεποιθήσεις επικεντρώνονταν στην παρατήρηση πως οι φυσικές μορφές διέπονται από απλούς αλλά απόλυτους και αυστηρούς κανόνες μέσα από τους οποίους καθίστανται δυνατές ανεξάντλητες μορφοπλαστικές δυνατότητες.

Οι αναφορές πραγματώνονταν για συντριπτικό ποσοστό των περιπτώσεων μέσα από εικονογραφικές μεταφορές οι οποίες συρρίκνωναν τον όλο συσχετισμό σε μια παγωμένη μορφοκρατική άποψη. Κατά κύριο λόγο οι παραλληλισμοί επικεντρώνονταν στα δομικά συστήματα και τις αντίστοιχες φυσικές δομές με θεμελιώδες πρότυπο την έννοια της οικονομίας: τη βελτιστοποίηση της εφαρμογής υλικού ώστε να επιτυγχάνεται ιδανική στατική συμπεριφορά με ελάχιστη δαπάνη πρώτων υλών. Οι αναφορές σταδιακά αποκρυσταλλώθηκαν αποτελώντας γνωστή και δημοφιλή σύμβαση.

Ενδεικτικά αναφέρονται κάποιες κλασικές περιπτώσεις: οι επιδεικτικά πολύπλοκοι high-tech κατασκευαστικοί ακροβατισμοί που σχετίζονται με τα σκελετικά συστήματα των οργανισμών, συστήματα εφελκυόμενων μεμβρανών που σχετίζονται με τις αρχές των ιστών αράχνης, αναπροσαρμοζόμενες βιοκλιματικές κτιριακές επικαλύψεις που λειτουργούν αντίστοιχα με το δέρμα του χαμαιλέοντα, φέροντα επιφανειακά συστήματα που σχετίζονται με το κέλυφος του αυγού, το περίβλημα των ασπόνδυλων ή τα οστρακοειδή.

Αφαιρετικές Γενικεύσεις
Πέρα από τα όρια της κατασκευαστικής επινόησης με βάση τις φυσικές δομές, σε ένα καθεστώς φευγαλέου ενθουσιασμού και αποσπασματικής ψευδο-επινοητικότητας χωρίς περαιτέρω επεξεργασία, οι φυσιολατρικές αναφορές μετατρέπονται σε συνήθη θεματικά μοτίβα. Πολλές φορές αποτελούν ετεροχρονισμένη δικαιολόγηση - αναφορές δηλαδή που δεν διαμόρφωναν εξ’ αρχής τις αρχές της συνθετικής επεξεργασίας. Οι γλαφυροί παραλληλισμοί έγιναν δημοφιλείς αφού ο συμβατικός και ορθολογικός μοντερνισμός με τα επαναληπτικά κυβοειδή σχήματα είχε πλέον μετατραπεί σε αδιάφορη κοινοτυπία.

Το δίπολο τεχνολογίας και οργανικότητας ανήλθε ως η απώτατη αρχιτεκτονική αρχή των τελευταίων δεκαετιών, κυρίως μέσα από την ευρωπαϊκή μοντέρνα σκηνή και την τάση του high tech. H πίστη στην ανωτερότητα των φυσικών μορφών συνδυάστηκε με την σχεδιαστική απόδοση και την υλοποίησή τους σύμφωνα με μη-φυσικά υπερτεχνολογικά μέσα - βλέπε παλαιότερα έργα του Calatrava, των Grimshaw, Foster, Piano, Rogers - με το πρόσχημα πως οι βιομηχανικές πρακτικές εντάσσονται στην υπηρεσία των πολιτισμικών προτεραιοτήτων.

Η τεχνοκρατική οργανικότητα ήταν μάλλον μια ιδιαίτερα επιτυχής μανιέρα που επί της ουσίας συνέχιζε τα μάλλον μισάνθρωπα ψευδο-οργανικά πρότυπα του μοντέρνου, απλά εντείνοντας τη στατική πολυπλοκότητα των κατασκευαστικών συστημάτων. Οι λίστες με παραδείγματα είναι ανεξάντλητες. Ενδεικτικά ανακαλούμε αεροδρόμια που θυμίζουν πτηνό σε πτήση (Calatrava), κτίρια γραφείων που θυμίζουν ιστιοφόρα [Rogers], εκθεσιακά κέντρα που παραπέμπουν σε αχιβάδες (Behnish ή Foster) ή τις πιο πρόσφατες προτάσεις για το κεντρικό στάδιο των ολυμπιακών αγώνων του 2008 στο Πεκίνο που θυμίζει χελιδονοφωλιά (Herzog & De Meuron), βοτανολογικούς κήπους που θυμίζουν σαπουνόφουσκες (Grimshaw, RTKL), κ.α.

Η ελαφρότητα των ποιητικών μεταφορών ανασύρει το θεμελιώδες ζήτημα της άκριτης αλλαγής της κλίμακας καθεαυτής.
Η δημιουργία χώρων διαβίωσης οι οποίοι ομοιάζουν με βιολογικές μορφές αρκετές χιλιάδες φορές μικρότερες αποτελεί συχνά γενίκευση και ανακρίβεια. Διασκεδάζοντας τον ίσως ανίδεο παρατηρητή η εικονογραφία της “έμπνευσης” λειτουργεί μάλλον ως απόκρυψη της αμηχανίας του σχεδιαστή παρά ως πληροφορία για τη συνθετική διαδικασία. Οι βιο-αναφορές αποτελούν ίσως την πιο κρυφή παγίδα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.

Όντας εν γένει αποδεκτές ως πρώτη προσέγγιση, μετατρέπονται σε πολλές περιπτώσεις σε άλλοθι, ακυρώνοντας κάθε είδους βαθύτερη ανάλυση, αναζήτηση και έρευνα για τη μορφογένεση στην αρχιτεκτονική καθεαυτό. Σε συντριπτικό ποσοστό των περιπτώσεων η αναφορά δε λειτουργεί καν ως δομική ή στατική αρχή, αλλά ως κατά-προσέγγιση οπτικό αποτέλεσμα, του οποίου η σχεδιαστική επίτευξη παραμένει ξεχωριστό ζήτημα.
Έτσι η αρχική αναφορά δεν αποτελεί εργαλείο ούτε στρατηγική συνθετικής επεξεργασίας, αλλά καταληκτικό στόχο για την επίτευξη του οποίου εφαρμόζονται συνήθεις σχεδιαστικές τεχνικές.

Γενετική κενότητα
Ο μοντερνισμός διέπεται από μια σχιζοειδή σχέση με την έννοια του οργανικού. Θεμελιώδες αξίωμα του μοντέρνου είναι πως κάθε ανθρώπινη τάση, επιθυμία και συνήθεια είναι απλά συνέπεια κοινωνικών επιρροών, ενώ γενετικά, σε σωματικό και πνευματικό επίπεδο, θεωρείται πως η ανθρώπινη οντότητα ξεκινά ως tabula rasa - οπότε όλες οι μετέπειτα επιλογές και τάσεις αποτελούν αναστρέψιμες πολιτιστικές κατευθύνσεις οι οποίες ορίζονται από εξωτερικά ερεθίσματα του νευροφυτικού συστήματος.

Οι μοντέρνοι αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι, απορρίπτοντας την πλατωνική αντίληψη πως οι άνθρωποι γεννώνται με ενστικτώδεις ικανότητες και διαίσθηση για το αισθητικά ορθό, για την έννοια της τάξης και της ορθής δομής, απέκτησαν άλλοθι για να επανορίσουν και να επανασχεδιάσουν την ανθρώπινη κοινωνία εκ βάθρων, υποτιθέμενα χρησιμοποιώντας επιστημονικά πρότυπα.

Σε τεράστιο βαθμό, οι συνέπειες ήταν συντριπτικές: το εκμοντερνισμένο αστικό τοπίο αποδείχτηκε ως το κατ’ εξοχήν βιολογικά αφιλόξενο περιβάλλον, πεδίο κατάλυσης οιασδήποτε έννοιας του οικείου. Αντίθετα περιγράφεται πλήρως με την έννοια του ανεπίδεκτου απορριμματικού χώρου, του απαξιωμένου αντι-συνεργικού τόπου που δεν επιδέχεται ένταξη στην ανθρώπινη κοινότητα.

Στο σχεδόν θεολογικής υπόστασης διάλογο αυτό, ο νεώτερος Rem Koolhaas θεωρεί πως η επιτομή του μοντέρνου είναι η γέννεση της έννοιας του σύγχρονου σκουπιδοχώρου και εισάγει τον όρο junkspace - παραφράζοντας τον όρο wasteland (κατάλοιπος ή κατασπαταλημένος τόπος) - σε περίφημο ομώνυμο κείμενό του.

Ειρωνικά, μέσα στο πλαίσιο άρνησης του φυσιολογικού και του φυσικού, ο μοντερνισμός ανασύρει την έννοια του οργανικού - αποσυνδεδεμένη από οιαδήποτε σχέση με το ανθρώπινο. Εδραιώνεται η καθεαυτό λατρεία μιας ανοίκειας φυσιοκρατικής μορφοκρατίας, με στόχο την άντληση μυστηριακών μορφών που διευρύνουν τις συνθετικούς πειραματισμούς, διασκεδάζοντας και συγκαλύπτοντας τη συνεχιζόμενη απόρριψη του ανθρωπισμού. Ο Steven Pinker στο βιβλίο του The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature, αντικρούοντας τις νεώτερες αρχιτεκτονικές φυλές σχολιάζει πως “η άρνηση της ανθρώπινης φύσης έχει οδηγήσει σε μια αποσύνδεση του κόσμου της διανόησης από τον κοινό νου... αυτή είναι μια πρωτογονική νοοτροπία στην οποία φαντασιακές δοξασίες ανασύρονται ως απόδειξη για τις πεποιθήσεις κάποιου, προσπαθώντας πάντα να επιστρατευθούν αισθήσεις αληθοσύνης”.

Τέλος Α΄ συνέχειας

Του Αριστοτέλη Δημητρακόπουλου