Forum > Lorum > Torum > Orum: η άσφαλτος* αστικότητα (ΜΕΡΟΣ Α)

Forum: [Λατ.] Φόρον [εκ του φέρω], τόπος / φορέας, αστικό «φορείο». Τόπος κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής δραστηριότητας, ρωμαϊκή αγορά.
Lorum: [Λατ.] Λώρος, λωρίδα, λουρί, ιμάντας, ηνία [τα], κορδόνι, σύνδεσμος, μαστίγιο, λάσο, ζώνη, περιδέραιο.
Torum: [Λατ.] Κοίλωμα, φούσκωμα, πρήξιμο, προεξοχή, λέκτρον, σπείρα, κυμάτιο.
Οrum: [Λατ.] Των προσώπων, των μορφών. Γενική πληθυντικού του Os [μορφή, πρόσωπο].

Στο κατ’ εξοχήν αστικό τοπίο, η εμπορική και επιχειρηματική δραστηριότητα, αναζητώντας τόπους με μέγιστη οπτική έκθεση στο πιθανά ενδιαφερόμενο κοινό, διαρθρωνόταν περίκεντρα –πλαισιώνοντας κτίρια με ‘δημοφιλή’ προγράμματα λειτουργίας - ή γραμμικά, κατά μήκος αξόνων περιπάτου –συνδέοντας επιμέρους αστικούς πυρήνες. Η αγορά ως τόπος ακολουθεί όμως το αγοραστικό κοινό, και αν η κινητικότητα αυτού μεγιστοποιείται, ιδανική επιλογή χωροθέτησης συνεχίζουν να αποτελούν οι συνδετήριοι άξονες. Πλέον όμως οι συνδέσεις αυτές αναφέρονται σε άλλη κλίμακα, σε πολυδιάστατα και υπερτοπικά δίκτυα μεταφορών, οδούς ταχείας κυκλοφορίας, άποσυσχετισμένες από την ίδια την πόλη.

Ι. Forum > Lorum
O Robert Venturi (1) απενοχοποιεί τα σύγχρονα παρόδια αναπτυξιακά φαινόμενα, διαμηνύοντας πως ανά την ιστορία η αρχιτεκτονική ήταν πάντα επικεντρωμένη στη διαφήμιση, την ανακοίνωση, την επεξήγηση. Εξηγεί πως οι τοιχογραφίες, τα ιερογλυφικά, τα ανάγλυφα, οι στήλες και οι επιγραφές αποτελούσαν media τα οποία αναμετάδιδαν, σηματοδοτούσαν και μετέφεραν σαφείς πληροφορίες.

Ίσως πράγματι μπορεί να θεωρηθεί πως παρόμοια λειτουργούν τα παρόδια τοπία της σύγχρονης ανώνυμης εμπορικής δόμησης, ως νοηματική μετάλλαξη της έννοιας του forum, παρατάσσοντας μη-αρχιτεκτονικό εξοπλισμό όπως γιγαντοοθόνες,  πινακίδες, φωτεινές επιγραφές. Η συντριπτική διαφορά συνεπώς οφείλει να εντοπιστεί στο είδος των πληροφοριών, στο γενικότερο πλαίσιο απώλειας της μεταφυσικής βαρύτητας και γιγάντωσης του επουσιώδους, του τετρημμένου, της υπερδιόγκωσης του υλικού και του αναλώσιμου.

Αν κάποτε στήνονταν νόμοι, αρχές, κανόνες, διατάξεις, θέσεις και εντολές ορίζοντας τόπους συνάθροισης με σαφή την ανάμειξη του πραγματιστικού με το μεταφυσικό, τότε στα σύγχρονα οδικά forum ορθώνονται ηδονιστικά υποκατάστατα που υποτάσσονται στη νομοτέλεια του εγωκεντρισμού –τη διαρκή ανακίνηση της επιθυμίας.

Σε μια ιδεαλιστική προσέγγιση, θα ισχυριζόταν κανείς πως αν το ρωμαϊκό forum αποτελούσε προορισμό και απτό, σταθερό τόπο με σαφή, πεπερασμένα όρια, το αυτοκινητιστικό lorum αναδεικνύεται ως χωρική απαγωγή, ως ατέρμων μη-τόπος, ως  διαδικασία [μετάβασης]. Αν το forum ενίσχυε τη συμμετοχή και την αλληλεπίδραση, το οδικό lorum επαναπαύεται στην παθητική θέαση. Η τοπολογική του ταυτότητα δεν εναπόκειται σε γεωγραφικά δεδομένα, προκύπτει αντίστροφα, μέσα από μια διαδικασία συμπίεσης του χωρο-χρόνου και συρραφής έτοιμων προτύπων –προβάλλοντας εταιρικά λογότυπα και τις τεχνητά παρηγμένες μνήμες που αυτά ανασύρουν.

Κι όμως, και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για αρχιτεκτονική της προπαγάνδας,  ετοιμοπαράδοτη περιβαλλοντική φόρμουλα. Η τυπική ρωμαϊκή πόλη παραθέτει στο forum τα ηγεμονικά σύμβολα της μητρόπολης [βασιλική, στήλη, οβελίσκος, θέατρο, λουτρά, διοικητήριο, αψίδα, γλυπτά, αναθήματα, κίονες, στήλες, τρόπαια  κ.τ.λ.] - ετερόκλητα ανθρωποκεντρικά σύμβολα, μνημεία ψευδο-οικουμενικής βαρύτητας με συχνά ασύμβατες αισθητικές θεωρήσεις. Στο lorum προσομοιώνεται αντίστοιχα ένα νεωτερικό αρχέτυπο, η περίφημη γενικευμένη πόλη της ψευδο-οικουμενικής δύσης, αντι-αστικό καθεστώς, υπο-προϊόν των ακροτήτων της ελεύθερης αγοράς, με αμετάκλητα συστατικά τα επιχειρηματικά σύμβολα και τα υπερφύαλα δίκτυα υποδομών. Κατ’ αντιστοιχία, αν το forum διηγόταν το μύθο της αδιαμφισβήτητης αυτοκρατορικής παντοδυναμίας, το lorum εξιστορεί την απόλυτη επιβολή και ταυτόχρονα την απενοχοποίηση της νεώτερης κινητήριας δυναμικής και συλλογικού αυτοσκοπού –του ασίγαστου υπερκαταναλωτισμού - και έμμεσα την πρωτοκαθεδρία της επιχειρηματικής ηθικής ως τροπαιοφόρο και προστάτη της παρα-πολιτισμικής ισχύος.

Λόγω της δυναμικής και της ολιστικής τους φύσης, αμφότερες οι χωρικές τυπολογίες δρούν ως απόλυτα και εν τέλει α-πολιτικά τοπία. Η προπαγάνδα, ως εύρωστη επίδειξη του διαθέσιμου και του αναλώσιμου, παρουσιάζει τον κόσμο υπεραπλουστευτικά ως ακίνδυνη περιπέτεια, ως πρόκληση καταναλωτισμού [ή επεκτατισμού αντίστοιχα], ως πεδίο προς ιδιοποίηση και κατάκτηση. Η αμεσότητα και σαφήνεια, η τάξη και η οργανωτική διάρθρωση του οράματος αυτού ταυτίζεται με μια ωμή και σχεδόν βάναυση αποδοχή της καιροσκοπίας και του πιονιερισμού, της απενοχοποιημένης πεποίθησης ότι υφίστανται άπλετα περιθώρια επέκτασης, εξερεύνησης, οικειοποίησης, εκμετάλλευσης, απόκτησης.

ΙΙ. Lorum > Torum
Ο αυτοκινητόδρομος, διαστρέφοντας την έννοια του δημόσιου, εξασφαλίζει και προωθεί το καθεστώς της απόλυτης ιδιωτικότητας: φέρει ιδιωτικούς χώρους [οχήματα] που συνδιαλλέγονται με ιδιωτικούς τόπους [κτίρια] κατά μήκος των παρειών του. Εκμηδενίζοντας την αίσθηση του γεωγραφικού «ανήκειν», θεσμοθετεί την επανάληψη ενός αέναα εκτεινόμενου αναπτυξιακού μοντέλου. Ανάγεται έτσι σε κατ’ εξοχήν τοπίο έκφρασης της νέας ταυτότητας του κοινωνικού χώρου, της ολιστικής και μη-αναστρέψιμης κατάληψης αυτού.

Οι οδικές αρτηρίες επανασυστήνονται ως μεταλλαγμένα είδη δημοσίων αξόνων, ως τοπία κατακερματισμένης συνύπαρξης των πολιτών. Η επικοινωνία υποβιβάζεται απλοϊκά στην ταυτόχρονη χρήση των ίδιων υλικών υποδομών και στην απλή θέαση των ίδιων εικόνων. Έστω και αν η προσπέλαση των παρόδιων κτιρίων από το υπερυψωμένο ή καταβυθισμένο οδόστρωμα είναι αδύνατη, η φαινομενική εγγύτητα, συνέπεια της στιγμιαίας γειτνίασης, ανασύρει εικόνες και αισθήσεις αστικής πλοκής, φευγαλέες και υπερδιογκωμένες προσομοιώσεις γειτονιάς χωρίς δυνατότητα στάσης, συνδιαλλαγής ή συναναστροφής.

Ο επιβαίνων, μηχανοκίνητος πολίτης, παραμένει αφανής και  ανώνυμος, ακίνητος σε σχέση με το άμεσο του περιβάλλον, το θάλαμο επιβίβασης. Σε μια διαδικασία αντίστροφη του τηλεοπτικού zapping, εκτίθεται πλήρως σε εναλλασσόμενα εμπορικά μηνύματα, παραμένοντας απλός αποδέκτης κατευθυνόμενου φάσματος πληροφοριών.

Του Αριστοτέλη Δημητρακόπουλου
 

 * Άσφαλτος: [α-σφάλμα], αλάνθαστη.

(1) Harvard Design School Guide to Shopping, Project on the City 2, Edited by Rem Koolhaas et al., Taschen, Koeln 2001. Relearning from Las Vegas, Συνέντευξη των Robert Venturi, Denise Scott Brown, pp. 591-617.