Κρέας ή ψάρι;

Σκίτσο Valentin Druzhinin

Οι ανθρώπινες κατασκευές δεν είναι παρά μετασχηματισμοί των φυσικών στοιχείων. Κάθε κτίριο –αναπόφευκτα- προκαλεί αλλοίωση στο περιβάλλον, μικρή ή μεγάλη σε έκταση και διάρκεια. Είναι μια διαδικασία που αρχίζει π.χ. με το κόψιμο των δέντρων που εμποδίζουν στο οικόπεδο, τις εκσκαφές των θεμελίων, και το ροκάνισμα του λόφου για το αμμοχάλικο. Συνεχίζεται αργότερα με τα λύματα του βόθρου, την εξόρυξη του πετρελαίου και τα καυσαέρια του καλοριφέρ, φτάνοντας μέχρι τη τελική μετατροπή του σε μπάζα. Πρόκειται για το λεγόμενο ‘οικολογικό αποτύπωμα’ του κτιρίου, που δεν είναι παρά η έκταση της Γης η οποία επηρεάζεται με κάποιο τρόπο από τη κατασκευή, τη χρήση και τον θάνατό του. Μια έκταση που σίγουρα ξεπερνά κατά πολύ τα όρια του οικοπέδου, φτάνοντας ακόμη και σε μακρινές περιοχές που δύσκολα φαντάζεται κανείς.

Αυτό το γνώρισμα διαφέρει από το ένα κτίριο στο άλλο, έστω και αν έχουν το ίδιο μέγεθος, λειτουργία, ή κόστος, μοιάζοντας κάπως με τις διαφορές στους ανθρώπινους χαρακτήρες: Υπάρχουν κτίρια άπληστα, βάναυσα, εγωκεντρικά, απαιτητικά προς το περιβάλλον, που ζητούν πολλά και προσφέρουν λίγα. Άλλα πάλι είναι ολιγαρκή, ευγενικά, ανοιχτόκαρδα, εναρμονισμένα με τη φύση που τα γέννησε και τα τρέφει, που ζητούν λίγα και προσφέρουν πολλά.

Κτίρια σαν τα τελευταία ακούγονται συχνά με ποικίλα ονόματα: βιοκλιματικά, ενεργειακά, οικολογικά, παθητικά, οργανικά, βιώσιμα. Ονομασίες που διαφέρουν λίγο ως καθόλου, όλες με τον ίδιο κοινό παρονομαστή: Αναφέρονται σε κτίρια που σέβονται το περιβάλλον όσο και τον άνθρωπο. Επιτρέψτε μου να τα ονομάζω εδώ ‘πράσινα’.

Από μία άποψη, πρόκειται για την εκ νέου ανακάλυψη του τροχού: Σε όλους τους αιώνες πριν την Εποχή της Μηχανής, η κτιριοδομία ήταν υποχρεωτικά πράσινη. Ήταν δύσκολο να φέρνεις υλικά και καύσιμα από τα πέρατα του κόσμου, το νερό ήταν ιερή πηγή ζωής, τα ανοίγματα με κακό προσανατολισμό ήσαν ανόητα, όπως και γενικότερα το να πας κόντρα στη φύση. Αν αναζητήσουμε πίσω από τις ‘γραφικές’ προσόψεις του παρελθόντος τα αίτια της τάδε διάταξης και της δείνα λεπτομέρειας, θα αντιληφθούμε ότι η παραδοσιακή αρχιτεκτονική κάθε μήκους και πλάτους εμπεριέχει ένα κοινό χαρακτηριστικό: τον εναρμονισμό με τα συν και τα πλην κάθε τόπου. Όπου αυτό έλειπε, τα ερείπια που τυχόν απέμειναν θυμίζουν οστά δεινοσαύρων.

Αυτό βέβαια σήμαινε μια εντελώς διαφορετική αντίληψη του κτιρίου, της ύλης, και του χρόνου απ’ ότι στις μέρες μας. Είναι η διαφορά μεταξύ φυσικής και εικονικής πραγματικότητας, μεταξύ «δοχείου ζωής» και status symbol, μεταξύ στέρνας και πισίνας, μεταξύ ιστιοφόρου και jet ski, μεταξύ κουμπαρά και καταναλωτικού δανείου.

Η μεταπολεμική Κοινωνία της Αφθονίας, συνδυάζοντας τη τεχνολογική πρόοδο με τον αχαλίνωτο καταναλωτισμό, ανέτρεψε τα αρχέγονα πλαίσια της αρχιτεκτονικής. Το κτίριο έπαψε να είναι ένα αγαθό διαρκείας με σχετικά περιορισμένο οικολογικό αποτύπωμα, και έγινε αναλώσιμο προϊόν σύντομης ζωής, εξαρτημένο από τεχνολογικά συστήματα μικρής ή μεγάλης κλίμακας. Η αντίληψη αυτή δεν περιορίζεται βέβαια στα κτίρια αλλά επεκτείνεται και στις πόλεις, εκφράζοντας τα νέα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα.

Τα αποτελέσματα άρχισαν να φαίνονται γρήγορα και σε ευρεία έκταση. Σήμερα πολλοί έχουν αρχίσει να υποψιάζονται ότι κάτι σάπιο υπάρχει στο βασίλειο της καταναλωτικής ανάπτυξης, παρ’ όλο που τα επίσημα κέντρα κατήχησης συνεχίζουν ουσιαστικά τα ίδια τροπάρια -σε λίγο πιο πράσινο τόνο. Ήδη το οικολογικό αποτύπωμα της ανθρωπότητας ξεπερνά σήμερα το μέγεθος του πλανήτη, και γι’ αυτό δεν είναι περίεργο που η ορατή περιβαλλοντική απορρύθμιση έχει τονώσει το ενδιαφέρον για πράσινα κτίρια.

Αλλά τι ακριβώς σημαίνει ‘πράσινο κτίριο’; Οι νέες σχετικές έννοιες όπως ‘οικολογικό αποτύπωμα’, ‘αειφόρος υλοτομία’, ή ‘εμπεριεχόμενη ενέργεια’ ξενίζουν ακόμη και επαγγελματίες της οικοδομής, πολύ περισσότερο το ευρύ κοινό. Φαίνεται ότι για τους περισσότερους ένα οποιοδήποτε κτίριο γίνεται δικαιωματικά πράσινο/βιοκλιματικό/κλπ. αν του βάλουμε κάποιο ηλιακό πανέλο, ένα θερμοκήπιο, ένα φυτεμένο δώμα. Στην εποχή της κυριαρχίας των οπτικών τεχνασμάτων, τα ράσα κάνουν τον παπά και κάποιο gadget κάνει ένα κτίριο ‘φιλικό προς το περιβάλλον’.

Έτσι βλέπουμε -μεταξύ άλλων- περσίδες hi-tech που προστατεύουν δυτικές τζαμαρίες να δικαιολογούν τον τίτλο ‘βιοκλιματικό’ -κανείς όμως δεν ρωτά γιατί μπήκαν οι τζαμαρίες σε ακατάλληλο προσανατολισμό ή πόσο εύκολα χαλάει ο μηχανισμός κίνησης των περσίδων. Διαφημίζουμε την ‘εξοικονόμηση ενέργειας’ που παρέχουν προηγμένες κλιματιστικές μονάδες σε γυάλινα μέγαρα –αλλά κανείς δεν ρωτά προς τι όλο αυτό το γυαλί. Νιώθουμε πράσινοι γιατί βάζουμε ‘οικολογικά’ βερνίκια σε ξύλινα deck από τροπικά δάση. Ακούμε το Ολυμπιακό Χωριό να βαφτίζεται επίσημα ‘βιοκλιματικό’ με το επιχείρημα ότι έχει ηλιακούς θερμοσίφωνες. Διαβάζουμε για τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για τον κλιματισμό και αφύγρανση κλειστής πισίνας σε βίλλα. Και έχουμε τα πράσινα δώματα να προωθούνται με τυμπανοκρουσίες σε μια πόλη με αδυσώπητο θερινό Ήλιο και με υδροδότηση από 220 χιλιόμετρα μακριά.

Τέτοιες αντιφατικές χειρονομίες υποδηλώνουν δύο πράγματα: Από τη μία, τη διάδοση της ιδέας ότι κάτι πρέπει να γίνει με το περιβάλλον. Από την άλλη, την πλάνη ότι αυτό το ‘κάτι’ μπορεί να είναι αποσπασματικές παρεμβάσεις περιορισμένης κλίμακας και σε εθελοντική βάση. Φαίνεται ότι η ‘πράσινη’ αρχιτεκτονική διατρέχει τον κίνδυνο μετατροπής της σε ένα ακόμη εφήμερο στυλ με σημειολογικά γνωρίσματα και με προσχηματικά κίνητρα. Ο αγγλικός νεολογισμός greenwash περιγράφει εύστοχα την πράσινη αναβάπτιση εταιριών και προϊόντων –κάτι που ήδη παρατηρείται ευρέως, σαν το γνωστό «βάφτισε το κρέας ψάρι».

Το θέμα είναι ότι τα πράσινα κτίρια δεν έχουν να κάνουν απλά με εξοικονόμηση χρημάτων, με μόδες, ή με δημόσιες σχέσεις. Περισσότερο ανακλούν την επιτακτική ανάγκη μιας ουσιαστικής αναθεώρησης του τρόπου που κτίζουμε κτίρια και οργανώνουμε πόλεις. Αυτή η αναθεώρηση είναι το αρχιτεκτονικό πρόσωπο μιας νέας, ριζοσπαστικής αντίληψης της σχέσης μας με το περιβάλλον, σε μια γενικευμένη προσπάθεια αναίρεσης των αυτοκαταστροφικών επιπτώσεων του άκριτου και άκρατου καταναλωτισμού, με τελικό στόχο τη συμφιλίωσή μας με τον πλανήτη. Πρόκειται για μια νέα περιβαλλοντική ηθική, που στη σημερινή εμβρυακή φάση της είναι ‘πράσινη’, πρέπει όμως να γίνει ολιστική συμπεριλαμβάνοντας όλες τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας, αλλά και τις ανθρώπινες σχέσεις και επιδιώξεις.

Προς αυτή τη κατεύθυνση, η εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια είναι μια καλή αλλά ανεπαρκέστατη αρχή.

Θάνος Ν. Στασινόπουλος
Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.