Νέες τάσεις στο φωτισμό κουζίνας και μπάνιου (Μέρος Α)

Οι χώροι της κουζίνας και του μπάνιου κατέχουν κεντρικό ρόλο στο σχεδιασμό της σύγχρονης κατοικίας, κυρίως επειδή συνδέονται, περισσότερο από τους υπόλοιπους χώρους, με την ικανοποιήση βασικών βιολογικών αναγκών του σώματος. Ωστόσο, στη σημερινή εποχή σχετίζονται και με την ικανοποίηση της καταναλωτικής επιθυμίας, αφού πολλά από τα σύγχρονα οικιακά προιόντα και μάλιστα υψηλής τεχνολογίας,  αφορούν τους δύο αυτούς χώρους. Η σύγχρονη ζωή με τους ταχείς και πολλές φορές εξοντωτικούς ρυθμούς της, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη μορφή και το χαρακτήρα των χώρων μιας κατοικίας. Έτσι, εαν το μπάνιο αποτελεί χώρο ατομικής μόνο φροντίδας και υγιεινής, η κουζίνα προσφέρεται για συναναστροφή και σύσφιξη των οικογενειακών δεσμών.

Σήμερα η κουζίνα, εξελίσσεται σε ένα high-tech περιβάλλον, επιδιώκοντας να προσφέρει μια πολυσύνθετη εμπειρία, που ξεπερνά την οπτικοακουστική, αφού εμπλέκει και τις άλλες αισθήσεις: οσμή, αφή, γεύση. Στο πλαίσιο αυτό, ολοένα και περισσότερο η κουζίνα σχεδιάζεται ως κεντρικός χώρος ψυχαγωγίας και κοινωνικοποίησης ενώ η χρήση της δεν αποτελεί μια επαναλαμβανόμενη, βαρετή και αναγκαία ‘δουλειά’, αλλά διασκεδαστική ενασχόληση με έντονο το ευφορικό στοιχείο της επιθυμίας και της απόλαυσης. Στις μέρες μας τα μπάνια δεν είναι πλέον αμιγώς λειτουργικοί χώροι αλλά ειδικά στα σύγχρονα σπίτια, σχεδιάζονται περισσότερο ως καταφύγια ηρεμίας και χαλάρωσης, σε.μια προσπάθεια να αποτελέσουν ένα ευχάριστο και αναζωογονητικό διάλειμμα στους εντατικούς ρυθμούς της καθημερινότητας.

Μέσα στο πλαίσο αυτό ο φωτισμός θα πρέπει να είναι αρχικώς λειτουργικός, να εξασφαλίζει δηλαδή άριστες συνθήκες για την ασφαλή και άνετη κίνηση, παραμονή και εργασία στο χώρο και ευέλικτος, να μπορεί δηλαδή να ανταποκρίνεται τόσο στις διαφορετικές χρήσεις του χώρου όσο και στις διαφορετικές ανάγκες και διαθέσεις εκείνων που τον χρησιμοποιούν. Εξίσου σημαντικό είναι ο φωτισμός να λειτουργεί αρμονικά με την αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση και να δημιουργεί μια συνολική εικόνα που να χαρακτηρίζεται από συνοχή, εξασφαλίζοντας επιπλέον την ομαλή μετάβαση από το ένα χώρο της κατοικίας στον επόμενο. 

Η σημερινή πραγματικότητα

Δυστυχώς παρά το διαρκή επαναπροσδιορισμό του ρόλου της κουζίνας και του μπάνιου στη σύγχρονη κατοικία από άποψη αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, οι δημιουργικές δυνατότητες του φωτισμού στους χώρους αυτούς τείνουν να παραβλέπονται. Το κύριο βάρος της αρχιτεκτονικής και της διακόσμησης παραμένει στην επιλογή και διάταξη των επίπλων και των ηλεκτρικών συσκευών, των χρωμάτων και των υφασμάτων.
Πολλές φορές ακόμα και αυτή η σχέση των χώρων αυτών με το φυσικό φως δεν αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης και προσοχής, παρά την από αιώνες γνώση και εμπειρία των ευεργετικών για την υγεία και ψυχολογία ιδιοτήτων του φυσικού φωτός. Επιπλέον, σε μια εποχή που τα ενεργειακά προβλήματα βρίσκονται πραγματικά προ των πυλών, η εκμετάλλευση του φυσικού φωτός μπορεί να προσφέρει σημαντικά οφέλη στην ενεργειακή κατανάλωση, ειδικά σε μια χώρα με έντονη ηλιοφάνεια.

Ο τεχνητός φωτισμός αντιμετωπίζεται αποκλειστικά ως υποκατάστατο του φυσικού φωτός τις νυκτερινές ώρες δηλαδή μόνο ως μια βασική τεχνολογία που εξασφαλίζει ικανοποιητικά επίπεδα ορατότητας και όχι ως ένας από τους βασικότερους παράγοντες που επηρεάζει τη διάθεση. Οι αποφάσεις για το φωτισμό είναι συχνά από τις τελευταίες που λαμβάνονται στη διαδικασία σχεδιασμού και κατασκευής ενός σπιτιού, ενώ θα έπρεπε να είναι από τις πρώτες. Το θέμα του φωτισμού θα πρέπει να τίθεται από την αρχή διότι μετά την ολοκλήρωση των ηλεκτρολογικών εργασιών ελάχιστες αλλαγές μπορούν να πραγματοποιηθούν.

Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων μια επαγγελματική μελέτη φωτισμού είτε δεν υφίσταται είτε παρέχεται ‘δωρεάν’ ως υποστηρικτικό και δελεαστικό στοιχείο πωλήσεων φωτιστικού εξοπλισμού. Ως εκ τούτου, τις περισσότερες φορές λανθασμένα αναφέρεται και περιορίζεται στην επιλογή κυρίως διακοσμητικών φωτιστικών σωμάτων και όχι σε μια ολοκληρωμένη διαδικασία σχεδιασμού. Ακόμα και η επιλογή των φωτιστικών σωμάτων γίνεται συχνά με βάση την εμφάνιση, το υλικό κατασκευής ή τις τρέχουσες διακοσμητικές τάσεις και όχι με βάση τα φωτομετρικά χαρακτηριστικά του, τον τρόπο δηλαδή που διαμορφώνει, κατευθύνει και ελέγχει το φως καθώς και τις ιδιαίτερες απαιτήσεις του συγκεκριμένου χώρου.

Φωτίζοντας την κουζίνα

Σήμερα η κουζίνα, ενσωματώνοντας τα τελευταία τεχνολογικά επιτεύγματα, έχει μετατραπεί σε ένα ασφαλές και φιλόξενο περιβάλλον, που ολοένα και περισσότερο αποκτά τον χαρακτήρα κύριου χώρου διαβίωσης και κοινωνικοποίησης στην σύγχρονη κατοικία. Η εξέλιξη αυτή δεν εκπλήσσει, από τη στιγμή που η παρασκευή φαγητού αντιμετωπίζεται πολύ συχνά, ως δραστηριότητα ψυχαγωγίας και ευκαιρία κοινωνικής συναναστροφής. Πέρα όμως από την παρασκευή γευμάτων, το πλύσιμο των μαγειρικών σκευών και την αποθήκευση τροφών και χρηστικών αντικειμένων, ο χώρος της κουζίνας μπορεί πλεόν να ικανοποιεί ποικίλες άλλες καθημερινές ανάγκες τόσο μιας πολυμελούς οικογένειας όσο και ενός μόνου χρήστη, ακόμα και στις περιπτώσεις εκείνες, που ο σύγχρονος τρόπος ζωής κάνει το μεγείρεμα στο σπίτι εξαιρετικά σπάνια περίσταση.

Παλαιότερα, ο φωτισμός στην κουζίνα είχε περιοριστεί στα απολύτως απαραίτητα, με το κλασσικό κρεμαστό φωτιστικό με έναν ή δυο κυκλικούς λαμπτήρες φθορισμού στο κέντρο του χώρου και με γραμμικό τοπικό φωτισμό στον πάγκο προετοιμασίας του φαγητού. Η λύση αυτή παρείχε ικανοποιητικά επίπεδα ομοιόμορφου γενικού φωτισμού, χωρίς έντονες σκιάσεις με χαμηλό κόστος κατανάλωσης, αλλά παρουσίαζε σημαντικές αισθητικές αδυναμίες. Το βασικό πρόβλημα εντοπίζεται στο γεγονός ότι η ύπαρξη αμιγώς γενικού φωτισμού δεν επιτρέπει την κατά προτεραιότητα εστιάση του φωτός εκεί όπου είναι κυρίως απαραίτητο δηλαδή στους πάγκους, στο τραπέζι και στα ράφια της κουζίνας. 
Επιπλέον η χρήση των λαμπτήρων φθορισμού,  εξασφαλίζει μεν υψηλά επίπεδα φωτεινότητας με πολύ μικρή κατανάλωση ενέργειας, αλλά δημιουργεί μια κατά γενική ομολογία όχι ιδιαίτερα κολακευτική ατμόσφαιρα στο χώρο. Παρά τις τεχνολογικές προόδους στους λαμπτήρες φθορισμού τα τελευταία 10 χρόνια, το ‘ψυχρό΄ φως που οι λαμπτήρες αυτοί εκπέμπουν (αναφέρεται στον τρόπο παραγωγής τους φωτός και όχι στη θερμοκρασία χρώματος) δεν κολακεύει ιδιαίτερα τα ανθρώπινα πρόσωπα αλλά ούτε και αναδεινύει τα χρώματα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των επιφανειών των επίπλων και των συσκευών της κουζίνας.

Βασική προτεραιότητα στο σχεδιασμό του φωτισμού της κουζίνας είναι η κάλυψη των λειτουργικών αναγκών του χώρου, λαμβάνοντας όμως υπόψη ότι θα πρέπει να προστεθεί και διακοσμητικός ή τοπικός φωτισμός, από τη στιγμή που τα λειτουργικά - πρακτικά θέματα έχουν επιλυθεί. Οι περισσότερες κουζίνες διαθέτουν σταθερά και μόνιμα ή εντοιχισμένα στοιχεία. Ακόμα και οι κουζίνες που έχουν μη σταθερά ντουλάπια, ράφια και πάγκους έχουν μια εγγενή μονιμότητα στη διάταξη τους η οποία εξαρτάται από τις υδραυλικές και ηλεκτρικές εγκαταστάσεις. Αυτά τα σημεία (νεροχύτης, φούρνος, απορροφητήρας) αποτελούν το βασικό οδηγό για το σχεδιασμό του φωτισμού. Αντίθετα με το σαλόνι όπου ο φωτισμός θα πρέπει να σχεδιαστεί ώστε να είναι ευέλικτος σε μελλοντικές αλλαγές στη διάταξη των επίπλων, η κουζίνα είναι ο ιδανικός χώρος για την επιλογή σταθερών στοιχείων φωτισμού.

Ο χώρος της κουζίνας απαιτεί υψηλά επίπεδα ομοιόρφου διάχυτου γενικού φωτισμού καλής ποιότητας σε συνδυασμό με τοπικό φωτισμό εργασίας στους πάγκους. Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται στην απόφυγή αφενός ενοχλητικών λάμψεων και αφελτερου έντονων σκιών που κάνουν την προετοιμασία του φαγητού στους πάγκους εργασίας προβληματική. Επίσης κάθε εγκατάσταση φωτισμού θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να πληρεί όλες τις προδιαφραφές και τους κανόνες ασφαλείας διότι ακόμα και η προετοιμασία ενός απλού γεύματος μπορεί να περιλαμβάνει επικίνδυνες δραστηριότητες (χρήση κοφτερών εργαλείων, βραστού νερού κλπ). Ο σωστός φωτισμός τόσο ως προς την ένταση και τη θέση του όσο και ως προς την απόδοση των χρωμάτων εξασφαλίζει άριστες συνθήκες για παράδειγμα το διάβασμα μιας συνταγής μαγειρικής.

Μια από τις πιο αποτελεσματικές τεχνικές φωτισμού είναι η χρησιμοποίηση χωνευτών στην οροφή φωτιστικών τύπου downlight, με λαμπτήρες αλογόνου χαμηλής τάσης ή τάσης δικτύου και με ευρεία δέσμη φωτός. Η επιλογή των λαμπτήρων αλογόνου χαμηλής τάσης απαιτεί τη χρήση συμβατικών ή ηλεκτρονικών μετασχηματιστών τοποθετημένων μέσα στην ψευδοροφή, γεγονός που απαιτεί την εκ των προτέρων μέριμνα για εξασφάλιση του ανάλογου βάθους και χώρου. Η τοποθέτηση και η διάταξη των φωτιστικών θα πρέπει να ακολουθεί τη διάταξη των επίπλων και των χώρων εργασίας και να περέχει φως εκεί όπου απαιτείται και όχι να χρησιμοποιείται ως στοιχείο γενικού φωτισμού του χώρου.

Για το γενικό φωτισμό της κουζίνας ενδείκνυται να αξιοποιηθεί η επιφάνεια της οροφής ως ανακλαστική επιφάνεια (έμμεσος φωτισμός). Για τον έμμεσο φωτισμό μπορούν να χρησιμοποιηθούν για παράδειγμα απλίκες κυλινδρικού ή ημι-κυκλικού σχήματος τοποθετημένες στο επάνω μέρος των τοίχων έτσι ώστε να  κατευθύνουν το φως προς την οροφή. Πιο δημιουργικές προτάσεις φωτισμού όπως για παράδειγμα η δημιουργία φατνωμάτων – εσοχών ή διακοσμητικών στοιχείων έμμεσου φωτισμού στην οροφή ή στους τοίχους, προσφέρουν σαφώς πιο ενδιαφέρουσες λύσεις. Σε κάθε περίπτωση η επιδίωξη να είναι εμφανή τα αποτελέσματα του φωτός και όχι οι πηγές του και τα φωτιστικά σώματα, είναι διαρκής. Η ενσωμάτωση του φωτισμού στην αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση της κουζίνας απαιτεί τη σχετική μελέτη να πραγματοποιείται όσο το δυνατό νωρίτερα στη διαδικασία σχεδιασμού της κατοικίας.  

Ο φωτισμός εργασίας θα πρέπει να είναι σύμφωνος με τη βασική διάταξη της κουζίνας. Βασικό είναι κάθε περιοχή εργασίας να είναι σωστά φωτισμένη έτσι ώστε η σκιά του ανθρώπινου σώματος να μην εμποδίζει την εκτέλεση των εργασιών σε αυτή. Σε καμία περίπτωση η κατεύθυνση του φωτισμού δεν θα πρέπει να είναι από πίσω από τον άνθρωπο που χρησιμοποιεί τον πάγκο, το φούρνο ή το νεροχύτη. Τα φωτιστικά θα πρέπει να τοποθετούνται από πάνω και μπροστά ή στο πλάι του χώρου εργασίας και συνήθως είναι γραμμικής μορφής έτσι ώστε να εξασφαλίζουν ικανοποιητικά επίπεδα ομοιόμορφου φωτισμού σε όλο το μήκος του πάγκου. Η χρησιμοποίηση χωνευτών στα ράφια σποτ είναι μεν κατάλληλη για φωτισμό εργασίας αλλά δημιουργεί ενοχλητικές αντιθέσεις φωτός και σκιάς, με την οριζόντια επιφάνεια του πάγκου να είναι υπερβολικά φωτεινή ενώ τα ντουλάπια και οι τοίχοι παραμένουν σχετικά σκοτεινά.
Ο φωτισμός ανάδειξης και ο διακοσμητικός φωτισμός μπορούν να κάνουν το χώρο πιο ευχάριστο. Μεταλλικά κουτιά, γυάλινα βάζα και σχάρες με κρεμασμένα μαγειρικά σκεύη αξίζει να αναδειχθούν με τον κατάλληλο φωτισμό όπως επίσης και το χρώμα και το σχήμα μια σύνθεσης με λουλούδια εσωτερικού χώρου. Αν η κουζίνα χρησιμοποιείται και σαν τραπεζαρία ο φωτισμός ανάδειξης μπορεί να εξασφαλίσει ένα διακριτικό φόντο όταν τα επίπεδα του γενικού φωτισμού παραμένουν χαμηλά.

Σε ότι αφορά τις πηγές φωτισμού, ο λαμπτήρας αλογονου χαμηλής τάσης ή τάσης δικτύου εξαιτίας του καθαρού, κρυστάλλινου λευκού φωτός που εκπέμπει αποτελεί την ενδεδειγμένη λύση για τη κουζίνα. Η συγκεκριμένη φωτεινή πηγή επιτρέπει τη σαφή διάκριση των πραγματικών χρωμάτων των υλικών ενώ μπορεί να λειτουργήσει αρμονικά με πολλά από τα υλικά και τις επιφάνειες που συνηθίζονται στη κουζίνα, για παράδειγμα με την αστραφτερή γυαλάδα του χρωμίου και του ανοξείδωτου ατσαλιού, τη διαφάνεια του γυαλιού, το λαμπερό λευκό χρώμα των ηλεκτρικών συσκευών. Η χρήση λαμπτήρων φθορισμού στη κουζίνα συνίσταται μόνο εάν προτεραιότητα είναι η εξοικονόμηση ενέργειας, ειδικά σε χώρους με μικρή παρουσία φυσικού φωτισμού, γεγονός που κάνει υποχρεωτική τη χρήση τεχνητού φωτισμού κατά τη διάρκεια της ημέρας. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να χρησιμοποιούνται οι νέοι συμπαγείς λαμπτήρες φθορισμού με ζεστή θερμοκρασία χρώματος. Οι ράβδοι φθορίου σε φωτιστικά τύπου profile με πολύ χαμηλό ύψος είναι η ενδεδειγμένη λύση για τον ομοιόμορφο φωτισμό των πάγκων.

Θεόδωρος Δ Κοντορήγας MBA MSc PLDA
Θ. Κοντορήγας και Συνεργάτες Αρχιτέκτονες Φωτισμού

Πηγές φωτογραφικού υλικού: JCL, LDI, Randall Whitehead, Flos, Ingo Maurer

Μέρος B >>