Αύριον ως σήμερον και ως χθες;

“Κ’ αίφνης οι πίδακες των ιδικών μας απαντήσεων
Με την ευχή της μάνας μας
Ενάντια στα μαχαίρια των πογκρόμ
Ενάντια στα κνούτα της Οχράνα
Με τις κραυγές που απ' τις ψυχές μας ξεπετιούνται
Για την κλοπή των ινδαλμάτων
Για την καταβαράθρωσι των οραμάτων”

Ανδρέας Εμπειρίκος, “Αι γενεαί πάσαι ή σήμερον ως αύριον και ως χθές”

Τις προάλλες, μια συζήτηση με έβαλε σε σκέψεις. Μιλάγαμε με μια ομάδα 5ετών σπουδαστών για το θέμα τους στο μάθημα του Αστικού Σχεδιασμού: ανάπλαση μιας περιοχής του Δήμου Ταύρου. Η κουβέντα έφτασε στην αντιμετώπιση του ΙΧ σε σχέση με τις κατοικίες του προγράμματος. Πρότεινα να επανεξεταστεί το σημερινό καθεστώς της παντοκρατορίας του αυτοκινήτου, που τεμαχίζει τις πόλεις για να περάσει και εκτοπίζει άλλες χρήσεις για να παρκάρει. Αναρωτήθηκα φωναχτά μήπως πρέπει να αξιοποιήσουν την ελευθερία που τους δίνει ο εκπαιδευτικός χαρακτήρας της άσκησης για αναζήτηση άλλων λύσεων, με μειωμένη ή και ανύπαρκτη την παρουσία του ΙΧ.

Μερικοί έδειξαν έκπληξη: «Χωρίς αυτοκίνητο; Δεν είναι ουτοπικό;» ρώτησαν. «Το αυτοκίνητο είναι μέσο ελευθερίας!» δήλωσε κάποιος. Ξαφνιάστηκα όχι τόσο από το ύψος της αθωότητας, όσο από το βάθος του ιδεολογικού εθισμού στο αυτοκίνητο. Με τη κουβέντα που ακολούθησε κατάλαβα ότι πολλοί (αν όχι όλοι) είχαν τα σημερινά δεδομένα για πρότυπο ζωής και αρχιτεκτονικής έκφρασής της. Προσπάθησα να εξηγήσω:

«Σήμερα μαθαίνετε πώς να χτίζετε όταν πάρετε το δίπλωμα. Δεν θα χτίζετε όμως για σήμερα ή αύριο, αλλά για μετά από 20 ή 50 χρόνια». Συνέχισα με μερικά ερωτήματα: «Πώς φανταζόσαστε την αρχιτεκτονική τότε; Νομίζετε ότι μετά από μερικές δεκαετίες, θα χτίζουμε όπως τώρα, για συνθήκες και ανάγκες όπως οι σημερινές;» «Για παράδειγμα, τα αυτοκίνητα στην Αθήνα διπλασιάζονται κάθε 10 χρόνια, ως πότε θα μπορεί να γίνεται αυτό; Ακόμη κι αν πούμε ότι κινούμε όλα τα αυτοκίνητα με τον Ήλιο, πού θα τα παρκάρουμε, αν μάλιστα κάθε οικογένεια έχει 2-3 απ’ αυτά;» «Μήπως πρέπει να ψάξουμε για κάποια άλλη λογική στις μετακινήσεις μας, κάποια άλλη οργάνωση στις πόλεις μας, κάποια άλλη συλλογική ηθική;» Δεν πήρα απάντηση, και ούτε φυσικά περίμενα.

Η σοβαρότητα του θέματος ήταν πολύ μεγαλύτερη από τον χρόνο που είχαμε εκείνη τη στιγμή για περισσότερα λόγια, και περάσαμε σε άλλες πτυχές της άσκησης. Όμως μου έμεινε η παγερή αμηχανία που αισθάνθηκα γύρω μου μιλώντας για το μέλλον σε αυτούς που θα το αντιμετωπίσουν. Όλα τα χρόνια στο μάθημα αυτό, ίσως κατά σύμπτωση να πέφτω σε σπουδαστές που θεωρούν το μέλλον ως εξωραϊσμένη παράταση του παρόντος. Φοβάμαι όμως ότι αυτοί δεν είναι η εξαίρεση αλλά ο κανόνας, όπως άλλωστε συμβαίνει και στην ευρύτερη κοινωνία μας.

Για άλλη μια φορά συλλογίστηκα τα εφόδια που παίρνουν οι μέλλοντες αρχιτέκτονες από τις σχολές τους. Άμεσα ή έμμεσα, το παρελθόν έχει ιδιαίτερο βάρος στο πρόγραμμα σπουδών, ωστόσο το μέλλον απουσιάζει πανηγυρικά. Όλα τα συνθετικά θέματα αναφέρονται στο σήμερα υπό την επίδραση του χθες. Το αύριο είναι απόν, προφανώς με την πάγια υπόθεση (ή ευχή) ότι η συνέχεια θα είναι απλά μια βελτιωμένη παραλλαγή της τρέχουσας κατάστασης. Καμία ενημέρωση για τις τρέχουσες τάσεις, καμία ανησυχία για τις διαφαινόμενες εξελίξεις στη χώρα μας και στον κόσμο, καμία διερεύνηση νέων ριζοσπαστικών προτάσεων με βάση τα νέα δεδομένα. Το κτίριο και η πόλη αντιμετωπίζονται με τους καθιερωμένους τρόπους: μια εικαστική διερεύνηση με έμφαση περισσότερο στη γεωμετρική οργάνωση και ελάχιστη στον φυσικό χώρο και την πραγματική ύλη, με προτεραιότητα στη στατική όραση και όχι στις άλλες αισθήσεις, στο ‘πώς’ και όχι στο ‘γιατί’.

Είναι σαν να υπάρχουν αόρατα εμπόδια στην αναζήτηση του μέλλοντος της αρχιτεκτονικής, μια στειρότητα οραμάτων, μια αδυναμία αντιπροτάσεων, ακριβώς όπως συμβαίνει με την αναζήτηση εναλλακτικών κοινωνικών συστημάτων μετά τη θεοποίηση της εγωκεντρικής κατανάλωσης που κατατρώει σαν καρκίνος τον πλανήτη σήμερα.

Ειλικρινά, εύχομαι οι διαπιστώσεις μου να είναι ανακριβείς, βασισμένες σε ελλιπή ενημέρωση. Εύχομαι να υπάρχουν περιπτώσεις που δεν γνωρίζω, όπου το θέμα συνθετικών ασκήσεων να είναι ουσιαστικά το μεθαύριο αντί για το σήμερα ή το προχθές. Πραγματικά, θα χαρώ πολύ να αντιστρέψω την απαισιοδοξία μου με βάση στοιχεία διαφορετικά από την εμπειρία μου…

Θάνος Ν. Στασινόπουλος
Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.

Σκίτσο του Chris Madden ©