ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ
ΑΛΦΑΔΙΕΣ
Παραπλέοντας πριν μερικά χρόνια τη νότια ακτή της Μυκόνου, ένοιωσα μια μεγάλη έκπληξη: όλο το νησί, από την ανατολική άκρη ως τη δυτική, έμοιαζε σαν να είχε ιλαρά -μόνο που τα σπυριά ήσαν άσπρα! Οι διάσπαρτες 'παραδοσιακές' βίλλες (υποθέτω όλες με βούλα ΕΠΑΕ) δημιουργούσαν ένα νέο σκηνικό μεγάλης κλίμακας πάνω στους λόφους του διάσημου νησιού, κάτι που θα ζήλευαν και καλλιτέχνες μεγάλων εικαστικών εγκαταστάσεων σαν τον Christo.
Η Μύκονος είναι ένα μόνο παράδειγμα. Όλα τα δημοφιλή νησιά του Αιγαίου έχουν λίγο ή πολύ την ίδια 'λευκή ιλαρά'. Η αρρώστια εμφανίζεται και σε άλλες παραθεριστικές περιοχές της χώρας, μόνο που στα ξερά νησιά είναι πιο ορατή αφού το γυμνό τοπίο κρύβει τα 'σπυριά' λιγότερο. Η αιτία του φαινομένου είναι διπλή, η δόμηση εκτός σχεδίου και η μανία του λευκού. Και τα δύο ξεκινούν από παλιά. Ας τα δούμε λίγο καλύτερα.
Η δόμηση εκτός σχεδίου νομοθετήθηκε το 1928 για οικόπεδα μεγαλύτερα από 4 στρέμματα, όριο που διατηρήθηκε σε όλη την μεταγενέστερη νομοθεσία. Τα εκτός σχεδίου κτίσματα ήσαν λιγοστά επί δεκαετίες, μέχρι την εποχή της 'ταχείας ανάπτυξης' της Ελλάδας. Τότε οι εξοχικές κατοικίες άρχισαν να ξεφυτρώνουν στις πλαγιές και τις ακτές της χώρας, ειδικά σε εκείνες κοντά στους τουριστικούς μαγνήτες. Οι αλλοιώσεις στο Ελληνικό τοπίο έγιναν πολύ γρήγορα, πριν υπάρξουν νομοθετικές αντιδράσεις.
Στις περιοχές με ισχυρή αρχιτεκτονική προσωπικότητα από το παρελθόν, ο κρατικός έλεγχος περιορίζεται στην εμφάνιση των μεμονωμένων κτιρίων. Η νοσταλγική προδιάθεση του νομοθέτη έχει παρακάμψει ένα βασικό γνώρισμα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του Αιγαίου, τον συνεκτικό οικιστικό ιστό. Έτσι, η δόμηση μεμονωμένων κτισμάτων ανά 4 στρέμματα απλώνεται ελεύθερα σε περιοχές που θεωρούμε 'διαμάντια' μας, με πιο χαρακτηριστικά τα τουριστικά νησιά.
Εκεί, τα εξοχικά κτίσματα δεν είναι βέβαια κάτι νέο: οι αγροικίες, οι στάβλοι, οι αποθήκες, και ποικίλα άλλα, υπήρχαν ανέκαθεν. Για παράδειγμα, στα κλιμακωτά χωράφια της Τήνου συναντάμε πολλά αγροτικά 'κελιά', όπως και σε άλλα νησιά με ποικίλα ονόματα. Με εξαίρεση τα μοναστήρια ή τους μύλους, αυτά τα κτίσματα είναι μικρά και κατά κανόνα ισόγεια. Επιπλέον, είναι κτισμένα με πέτρα, συχνά ξερολιθιά όπως και οι πεζούλες δίπλα τους. Η ταπεινότητα μαζί με το υλικό φέρνουν και την οπτική ένταξη στο περιβάλλον. Αυτά που ξεπροβάλλουν έντονα έξω από οικισμούς είναι λιγοστά, κατά πλειοψηφία θρησκευτικά όπως οι φάροι ευλάβειας του Προφήτη Ηλία σε μερικές κορυφές.
Στο ίδιο περιβάλλον, ξεφυτρώνουν σήμερα όλο και πιο πολλές διώροφες βίλλες των "200" τετραγωνικών, διάσπαρτες δεξιά κι αριστερά σε αποστάσεις μεταξύ τους. Μπορεί η καθεμιά να έχει όλα τα απαιτούμενα 'νεο-παραδοσιακά' σκηνογραφικά γνωρίσματα που ζητούν τα ΣΧΟΠ και ο ΕΟΤ, ωστόσο όλες μαζί δημιουργούν ένα τοπίο που έχει ελάχιστη σχέση με την παράδοση. Ακόμη χειρότερα ("adding insult to injury" θα έλεγαν οι Άγγλοι), οι νέοι εισβολείς τονίζουν την παρουσία του όγκου τους στο τοπίο όντας ντυμένοι στα λευκά.
Ερχόμαστε τώρα στο δεύτερο γνώρισμα της 'ιλαράς', το λευκό χρώμα. Για τη κυριαρχία του λευκού έχουν γραφτεί πολλά από πολλούς, όπως π.χ. ένα ενδιαφέρον άρθρο του Μιχάλη Μιχελή στην εφημερίδα Άποψη της Σύρου το 2008. Ο Δημήτρης Φιλιππίδης επισημαίνει σε συνέντευξή του το αυτονόητο αλλά λησμονημένο: «Όταν το Αιγαίο ήταν φίσκα σε πειρατές, οι κάτοικοι των νησιών ...πολύ λογικά, άφηναν τα σπίτια τους άβαφα, στο χρώμα της πέτρας. Το να βάψεις ήταν βλακεία εκείνη την εποχή.» Η οπτική ένταξη στο τοπίο ήταν λοιπόν μέσο επιβίωσης, πριν γίνει αργότερα αισθητική αξία.
Η προπολεμική επιβολή του λευκού ασβέστη από τον Μεταξά είχε ως κίνητρο μάλλον τις επιδημίες εκείνης της εποχής, παρά μια γαλανόλευκη αισθητική σαν αυτή που παρακίνησε τη στρατιωτική δικτατορία του 1967 στην απαγόρευση της παραδοσιακής πολυχρωμίας. Διαβάζουμε σχετικά σε ένα έγγραφο που διαβίβασε το «Τμήμα Διοικητικής Αποκεντρώσεως Νομαρχίας Κυκλάδων» προς «τα Αστυνομικά Τμήματα, Δημάρχους & Προέδρους Κοινοτήτων Νομού» στις 15.6.1972:
«Μεταξύ των άλλων περιορισμών οίτινες ετέθησαν ως προς την ανοικοδόμησιν, απηγορεύθη και η πολυχρωμία εις το εξωτερικόν των οικιών, ωρίσθη δε ότι κυριαρχούν εξωτερικόν χρώμα των οικιών θα είναι το λευκόν... όπερ άλλωστε αποτελεί ιδιαίτερον χαρακτηριστικόν των νήσων των Κυκλάδων και εν πολλοίς ενσυνείδητον υποχρέωσιν πάντων των κατοίκων... εις τρόπον ώστε να επιτευχθή ομοιομορφία εναρμονιζομένη πλήρως προς το ιδιάζον χρώμα των νήσων του Κυκλαδικού Συμπλέγματος.» (Εικόνα 1)
Εικόνα 1: Διαταγή εθνικής λεύκανσης, από έγγραφο που βρέθηκε προ ετών σε έκθεση ντοκουμέντων της Επταετίας στο Δημαρχείο Σερίφου.
Η υποχρεωτική λεύκανση συνεχίστηκε και μετά τη δικτατορία. Γράφει για παράδειγμα το ΠΔ ΦΕΚ 931Δ/24.10.02 για τη Κύθνο: «Σε περίπτωση χρωματισμού των όψεων το επικρατούν χρώμα είναι το λευκό». Ομοίως το ΠΔ ΦΕΚ 920Δ/23.10.02 για την Φολέγανδρο: «Ο χρωματισμός στις εξωτερικές επιφάνειες των όψεων του κτιρίου είναι από λευκό υδρόχρωμα ή ασβέστη σύμφωνα με τα πρότυπα της περιοχής». Ωστόσο, όσοι πρόλαβαν νησιωτικές γωνιές όπως η Οία, το Σίγρι, ή η Κάλυμνος πριν εμφανιστούν πισίνες, ξέρουν πόσο διαδεδομένη ήταν η πολυχρωμία. Στο ΦΕΚ 402Δ/17.5.02 που αφορά δόμηση εκτός σχεδίου σε διάφορα νησιά του Αιγαίου, αναγνωρίζεται ότι σε μερικά από αυτά «πέραν του λευκού, χρησιμοποιούνται και χρωματισμοί που ιστορικά συναντώνται σε κτίσματα του νησιού, και που είναι κυρίως ώχρα, γκρί, λουλακί, κεραμιδί».
Το τι προκάλεσε την επιβολή του λευκού και πώς αυτή εξελίχθηκε ως τις μέρες μας, είναι ένα ενδιαφέρον ερευνητικό θέμα που δεν χωρά βέβαια σε ένα σύντομο άρθρο. Το ζήτημα εδώ είναι άλλο: είναι οι οπτικές επιπτώσεις της εκτός σχεδίου δόμησης στα νησιά, ειδικά της πάλλευκης, η οποία υπονομεύει την φυσική γοητεία που την προκάλεσε.
Η αισθητική του τοπίου είναι ιδιαίτερα σημαντική σε μια χώρα όπου το φυσικό περιβάλλον και η παλιά αρχιτεκτονική αποτελούν πολύτιμο εθνικό κεφάλαιο. Γι' αυτό μια σειρά από διατάγματα όπως αυτά που αναφέρονται πιο πάνω, προσπαθούν να συντηρήσουν το αρχιτεκτονικό παρελθόν επιβάλλοντας λεπτομερείς κανόνες σχεδιασμού των νέων κτιρίων, ειδικά στους παραδοσιακούς οικισμούς. Εκεί το λευκό έχει μια ενοποιητική λειτουργία που υπογραμμίζει τη θαυμαστή πλαστικότητα λεπτομερειών και συνόλου όπως π.χ. το μαργαριτάρι της Χώρας στη Φολέγανδρο ή τη Σέριφο. Αλλά ποια παραδοσιακή ποιότητα έχει π.χ. ένα νησιωτικό τοπίο διάστικτο με άσπρες βίλλες, έστω κι αν κάθε μια απ' αυτές πληροί τις αυστηρές μορφολογικές προδιαγραφές;
Το πρόβλημα είναι γνωστό, γι' αυτό τα όρια αρτιότητας εκτός σχεδίου έχουν ήδη αυξηθεί σε μερικές περιοχές. Ωστόσο ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι παύουν εντελώς οι νέες κατασκευές σε λόφους και κοιλάδες του Αιγαίου, οι ήδη υπάρχουσες προκαλούν ένα πρόβλημα που ζητά λύση. Η καλλονή έχει βγάλει σπυριά και χρειάζεται κάποιο μεϊκάπ.
Στο παρελθόν που νοσταλγούμε επιλεκτικά, η χρήση της τοπικής πέτρας έδινε την απόχρωση της γύρω περιοχής και στη κατασκευή, κάνοντας πιο διακριτική την παρουσία της. Ένα τέτοιο παράδειγμα βλέπουμε στον Κούνδουρο της Κέας, μόνο που αυτό είναι σύγχρονο. Ο οικισμός που γιγάντωσε εκεί τα τελευταία χρόνια φαίνεται μικρός από απόσταση, φθάνοντας όμως πιο κοντά διαπιστώνεις ότι στην πραγματικότητα είναι αρκετά μεγαλύτερος. Το μυστικό βρίσκεται στο χρώμα: η πέτρα είναι το κυρίαρχο υλικό στην πλειοψηφία των νέων κτισμάτων, εντάσσοντας χρωματικά τους τεχνητούς όγκους στο φυσικό τοπίο (Εικόνα 2).
Φυσικά δεν είναι εύκολο να επενδυθούν υποχρεωτικά χιλιάδες κτίρια με πέτρα. Μήπως όμως θα μπορούσαμε να μειώσουμε τις οπτικές επιπτώσεις των λευκών 'σπυριών' προσαρμόζοντας το χρώμα του σοβά τους στο γύρω έδαφος; Το ερώτημα αυτό οδήγησε σε ένα απλό πείραμα: Σε μερικές φωτογραφίες από τη Τήνο, τα εκτός σχεδίου κτίσματα χρωματίστηκαν με τον υπολογιστή στην απόχρωση του περίγυρου, αφήνοντας τα χωριά στο ενοποιητικό λευκό τους. Τα αποτελέσματα φαίνονται στα δείγματα πιο κάτω (Εικόνες 3-5). Θα συμφωνήσετε ίσως ότι η αλλαγή του χρώματος ήταν αρκετή για να εξαφανίσει τα άσπρα στίγματα από τη γενική θέα, αλλά και να αποδυναμώσει την ασπρίλα στα κοντινά πλάνα.
Φαίνεται λοιπόν ότι η χρήση του κατάλληλου χρώματος -που σίγουρα δεν είναι το αστραφτερό λευκό- μπορεί να αμβλύνει σημαντικά την παρουσία της εκτός σχεδίου δόμησης, επαναφέροντας το Αιγαιοπελαγίτικο τοπίο πλησιέστερα στην παραδοσιακή του εικόνα. Οι κανονισμοί που επιβάλλουν το χρώμα υπάρχουν ήδη, έτσι δεν χρειάζεται παρά να τροποποιηθεί η σχετική διατύπωση σε κάτι όπως: «Στις κατοικίες και επαγγελματικά κτίρια εκτός σχεδίου, ο χρωματισμός των όψεων ακολουθεί την απόχρωση του φυσικού εδάφους του οικοπέδου. Ήδη υφιστάμενες κατασκευές υποχρεούνται να συμμορφωθούν στο παρόν εντός τριετίας...»
Εκτός βέβαια αν θεωρούμε τη 'λευκή ιλαρά' της νησιωτικής φύσης ως διατηρητέο γνώρισμα της παράδοσης!
Θάνος Ν. Στασινόπουλοs
Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, AAGradDipl.
8.6.2010
Εικόνα 2: Κούνδουρος Κέαs: Ο συνολικός όγκος των πέτρινων κτισμάτων φαίνεται πολύ μικρότερος από την πραγματικότητα. Ο οικισμός πραγματικά εντάσσεται στο φυσικό τοπίο.
Εικόνα 3: Άποψη Τήνου από τη θάλασσα: Οι εκτός σχεδίου διάσπαρτοι λευκοί όγκοι εξαφανίζονται χρωματίζοντάς τους με γήινα χρώματα. Τα λευκά χωριά (Τριαντάρος & Δυό Χωριά) ξεχωρίζουν.
Εικόνα 4: Εξοχικές βίλλες στη Τήνο.
Εικόνα 5: Γενική άποψη Τήνου, με & χωρίς εμφανή κτίσματα εκτός σχεδίου.
