Αρχιτεκτονική Αισθητική & Πολιτισμικά Όρια: Αναζήτηση της Μορφής

Σύμφωνα με τον Haring, το έργο των αρχιτεκτόνων αρχίζει εκεί που τελειώνει το έργο του μηχανικού και έχει σχέση με την εμψύχωση του έργου. Μια τέτοια υπόθεση προσδίδει στον ρόλο του αρχιτέκτονα μεταφυσικές ιδιότητες καθώς και ευθύνες.
Τα κτίρια του σήμερα προκαλούν ή καλύτερα οφείλουν να προκαλούν μια οπτική διέγερση που υποβοηθά τον οραματισμό. Ίσως αυτός ήταν πάντα και ένας από τους σκοπούς της αρχιτεκτονικής των κτιρίων.
Το ζήτημα τίθεται στην περίπτωση που θα προσπαθήσουμε να αναζητήσουμε το είδος των οραμάτων του σήμερα.
Και εδώ ακριβώς βρίσκεται μπροστά μας ο λαβύρινθος της αισθητικής. Η αλλαγή των αρχιτεκτονικών ρυθμών συνάδει πλήρως με το καταιγιστικά γρήγορα και κατ’ επέκταση ανασφαλές περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε, δρούμε, εκφραζόμαστε και ονειρευόμαστε. Η κατά Spengler άποψη πως ‘η σημερινή αρχιτεκτονική είναι ψεύτικη καθότι επινοεί και αιτιολογεί νέο ρυθμό κάθε 10 χρόνια στο όνομα του οποίου ο καθένας δικαιολογεί ότι θέλει’,  έρχεται να συμπληρώσει το παζλ της ανασφάλειας και του φόβου γύρω από τον ρόλο που οφείλουν να παίξουν οι αρχιτέκτονες.

    Μιλώντας κανείς για Αρχιτεκτονική και όχι για Αρχιτέκτονες είναι δείγμα μιας αφαιρετικής λογικής που έρχεται σε αντιδιαστολή με τον απόλυτο χαρακτήρα του να μιλά κανείς για όλους τους Αρχιτέκτονες ανεξαιρέτως.
Τα λόγια ωστόσο του μεγάλου Έλληνα αρχιτέκτονα Κωνσταντινίδη ότι ‘καμία άλλη εποχή δεν έχει παράγει τόσους πολλούς τόσους άσοφους και αρρωστημένους μαζί αρχιτέκτονες’ αγγίζει σε μεγάλο βαθμό τον παλμό της εποχής. Παρόλα αυτά αποτελεί μια γενική κραυγή δικαιολογημένης απελπισίας που πρέπει να ιδωθεί στην σωστή κλίμακα.
Σε παράλληλο μοτίβο, η άποψη του Άρη Κωνσταντινίδη πως η αισθητική δεν υπάρχει και αποτελεί γερμανική εφεύρεση, ίσως αποσιωπά δειλά το γεγονός πως η αισθητική είναι η Ηθική, και η Ηθική είναι το νήμα στις κατά τον Michel Foucault ‘σχέσεις εξουσίας’ που διέπουν οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα.

   Κάτω από αυτό το πρίσμα, το κοινωνικό-οικονομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο καλείται ο αρχιτέκτονας να δημιουργήσει αποτελεί μια πρόκληση για την ιδιοσυστασία του ίδιου καθότι αποτελεί ο ίδιος μέρος του περιβάλλοντος το οποίο καλείται να αναδιαμορφώσει. Στην υπάρχουσα προβληματική έρχεται να προστεθεί και το ερώτημα και στο κατά πόσο ο αρχιτέκτονας δύναται να δημιουργήσει εκ του μηδενός, δηλαδή ακολουθώντας την δική του βούληση και κατά πόσο ο ρόλος του ως δημιουργός υποτάσσεται στις επιταγές της οικονομικού φιλελευθερισμού και της fast food ιδεολογίας που εδράζει σε όλες σχεδόν εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής στην Δύση και όχι μόνο.
Η ρήση του Le Corbusier πως ‘η πόλη της ταχύτητας είναι η πόλη της επιτυχίας’ αποτελεί πλήγμα στον ψυχισμό του δημιουργού και οδηγεί στον αγώνα της επιβίωσης απαλλαγμένο από αισθητικές τάσεις που δεν εξυπηρετούν τον χρησιμοθηρικό χαρακτήρα  της Αρχιτεκτονικής του σήμερα.

Όπως και σε κάθε Τέχνη, ομοίως και στην Αρχιτεκτονική η σχετικότητα της αξίας του έργου εδράζεται σε μεγάλο βαθμό στις πλάκες της αισθητικής που ο καθένας ξεχωριστά και η κοινωνία ως σύνολο έμαθε να διαβάζει.
Η έκφραση της αισθητικής του παρόντος κρέμεται ως δαμόκλεια σπάθη πάνω από το κεφάλι του δημιουργού, δημιουργώντας πολλές φορές τη χημική ένωση εγωισμού και φαντασίας.
Ένα επικίνδυνο μείγμα καθώς ο αρχιτέκτονας βρίσκεται αντιμέτωπος με την τιθάσευση του εγώ του και το όνειρο (την Ιδέα).
Τόσο ο εγωισμός όσο και το όνειρο δεν μπορούν παρά να αποτελούν στοιχεία δημιουργίας, γεγονός που αποτελεί πανάκεια για πολλούς, το πρόβλημα ωστόσο, τίθεται στην έκφραση και στα κίνητρα τόσο του εγωισμού όσο και του ονείρου.
Στο σημείο αυτό, ο ψυχισμός του αρχιτέκτονα συννεφιάζει και καλύπτεται συνειδητά ή ασυνείδητα από την αίσθηση του τώρα ή καλύτερα από την ανάγκη για την πρωτοτυπία ή ακόμη και την αιωνιότητα της δημιουργίας.
Ο συγγραφέας έρχεται σε επαφή με την αιωνιότητα (ή τουλάχιστον προσπαθεί και ελπίζει) με τις λέξεις. Ο αρχιτέκτονας με την Μορφή. Οι λέξεις χαράζουν τα όρια, η Μορφή δίνει το έναυσμα να ξεπεραστούν τα όρια με την επινόηση νέων λέξεων. 

   Στο σημείο αυτό εδράζεται και το οξύμωρο της υπόθεσης καθότι στη θάλασσα των αιώνων και στις διαφορετικές αισθητικές προσεγγίσεις του κτιρίου και του χώρου, που αναπτύχθηκαν από διαφορετικούς λαούς σε διαφορετικούς πολιτισμούς, η γέννηση της μεγαλούπολης αποτέλεσε (μέχρι και σήμερα) αυτοσκοπό και γέννημα θρέμμα  της ίδιας της πολιτισμικής εξέλιξης. Η Αρχιτεκτονική μεταμορφώνεται, απαλλάσσεται από παλαιά δεσμά (τεχνοτροπίας, έκφρασης,  με την ανακάλυψη νέων υλικών, εφαρμογών κ.τ.λ)  για να υποκύψει σε νέα δεσμά, καλλυμένη πάντοτε κάτω από το πέπλο της μεγαλούπολης προς τέρψιν της μεγαλούπολης. Τα κτίρια αποτελούν απλά τα μόρια που συνθέτουν το Όλον, απομακρυσμένα από τον ίδιο τον άνθρωπο. Από την Αλεξάνδρεια, στη Παταλιπούτρα και Καναούτζ στην Ινδία, στη Βαγδάτη, το Ουζμάλ των Μάγια το 950 μ.χ, στις Συρακούσες, την αψβουργική Μαδρίτη, το Λονδίνο, Παρίσι και στην Νέα Υόρκη, Πεκίνο, Τόκιο του 21ου αιώνα. 

   Κατά ένα παράξενο και ίσως μεταφυσικής υφής τρόπο, η Αρχιτεκτονική πρακτική αξιοποιήθηκε ως υπηρέτρια στη δημιουργία της μεγαλούπολης για τον σκοπό της δημιουργίας της μεγαλούπολης και μόνο. Ενισχύοντας τα διαχωριστικά όρια μεταξύ του ψυχισμού του ανθρώπου της πόλης και του ανθρώπου της επαρχίας, ενώ θα όφειλε ως Τέχνη να τα αποδομεί. Όρια εμφανέστατα σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας σε βαθμό όπου ο Spengler καταθέτει πως ‘η Δημοκρατία είναι το πνεύμα της πρωτεύουσας που πληροφορεί την ύπαιθρο τι πρέπει να θέλει και γιατί υπό ορισμένες συνθήκες πρέπει να πεθάνει’.
Η ίδια η Αρχιτεκτονική ακολούθησε την πολιτισμική εξέλιξη (και πως θα μπορούσε άλλωστε να μην το πράξει), μορφοποιώντας ‘το σχέδιο της σκακιέρας, το σύμβολο απουσίας κάθε ψυχής’ στο πεδίο του πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού της πόλης.

   Αναμφισβήτητα ωστόσο, σε ξεχωριστές, λόγω της ανυπέρβλητης σημασίας τους για την πολιτισμική ροή, περιόδους όπως η Μινωική (μοχλός ανάπτυξης του ύστερου Ελληνικού πολιτισμού, που αναπτύχθηκε διόλου τυχαίος κατά την αιγυπτιακή άνοδο της περιόδου των Υξώς το 1800-1550) και την Ιταλική Αναγέννηση (αποτέλεσε την γέννηση των κυρίων ρευμάτων σκέψης του Ευρωπαϊκού πολιτισμού) η Αρχιτεκτονική δεν ‘αντιπροσώπευε απλά ρυθμό αλλά γούστο’.
Διεκδικούσε και κέρδιζε το μερίδιο που της αναλογούσε στο πολιτισμικό γίγνεσθαι. Ακολουθούσε και πολλές φορές υπέβαλλε την μορφολογική γλώσσα του πολιτισμού διατηρώντας έναν διάλογο μεταξύ παρελθόντος και σήμερα και κατ’ αυτό τον τρόπο άνοιγε νέα μονοπάτια στα οποία βάδισαν η φιλοσοφία και η πολιτική θεωρία. Ίσως ερήμην της αλλά αναμφισβήτητα ο σκοπός της απέκτησε την Ουσία που τόσο πολύ της λείπει σήμερα.
Η ‘Πολιτεία’ του Πλάτων ισορρόπησε πάνω σε Δωρικές Κολώνες (την εκπεφρασμένη αρχιτεκτονικά αρχαιοελληνική ανάγκη για δεσμό αίματος με το έδαφος, τη Γη), η δημιουργία της ‘Θείας Κωμωδίας’ του Δάντη, στεγάζεται σε φλωρεντιανά οικοδομήματα, όπως και το Κεφάλαιο του Μαρξ καλύπτεται από τα γκρίζα μεταλλικά αρχιτεκτονικά στέγαστρα και κτίρια της βιομηχανικής Επανάστασης στην Αγγλία. 

Πίσω στο σήμερα, οφείλουμε ως Άνθρωποι και Αρχιτέκτονες να βυθιστούμε και να αναλογιστούμε εξ αρχής την ουσία πίσω από το νόημα της Τέχνης. Μιας Τέχνης απαλλαγμένης από τα δεσμά της χρηματικής αισθητικής και της προσωπικής ιδιοτέλειας. Γνωρίζοντας ωστόσο, πως είναι σχεδόν αδύνατον να το πράξουμε ειδικά ως σύνολο, ας το υποστηρίξουμε στην θεωρία ελπίζοντας πως οι Αρχιτέκτονες του μέλλοντος να πράξουν αυτό που εμείς δεν μπορέσαμε: να σχεδιάσουν και να δημιουργήσουν μια μήτρα: μέσα στην οποία ο καθείς θα ανακαλύπτει την δημιουργική του θέληση. Εξάλλου, η φαντασία δύναται να δημιουργήσει νέες λέξεις και ας είμαστε λίγοι οι πιστοί αυτής της ιδέας προς το παρόν.

Γεώργιος Ποντίκας