Αρχιτεκτονική εν μέσω κρίσεως. Ομιλία Γ. Παπαγιανόπουλου

Το GreekArchitects διοργάνωσε για πρώτη φορά στην Ελλάδα (ίσως και παγκοσμίως) την πρώτη αρχιτεκτονική ζωντανή διάλεξη, διάρκειας 3 ημερών, με θέμα: "Αρχιτεκτονική εν μέσω κρίσεως, αλλά και μετά από αυτήν". (Περισσότερες λεπτομέρειες δείτε ΕΔΩ)

16 διακεκριμένοι ομιλητές, διδάσκοντες και διδάσκουσες αρχιτεκτονικών σχολών, αλλά και από το χώρο της αρχιτεκτονικής εφαρμογής, απάντησαν σε "πραγματικό χρόνο" στα ερωτήματα των τηλεθεατών. Η συμβολή τους ήταν εξαιρετικά σημαντική και τους ευχαριστούμε θερμά.

Τυπικά αναφέρουμε ότι υπήρχε μια σταθερή τηλεθέαση 180 έως 320 θεατών τις 3 ημέρες των διαλέξεων, ενώ το gratv επισκέφτηκαν σταδιακά την ώρα των ζωντανών εκπομπών περίπου 2000 θεατές. Επίσης, σημαντική επισκεψημότητα στο gratv παρατηρήθηκε στις απογευματινές επαναλήψεις (16,17,18 Ιανουαρίου 2012) που πραγματοποιήθηκαν. Ίσως όμως το σημαντικότερο στοιχείο, να αποτελεί το γεγονός της καταγραφής των ομιλιών και της προβολής τους από τους αναγνώστες μας on demand.

Σας ενημερώνουμε ότι σταδιακά θα δημοσιευτούν όλες οι ομιλίες (& οι συζητήσεις - απαντήσεις στα ερωτήματα) τις προσεχείς ημέρες και στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε ένα εκτενές (αρχειακό) αφιέρωμα για τη δράση με όλα τα βίντεο, φωτογραφίες και κείμενα των συμμετεχόντων. Επίσης, στο τελικό αφιέρωμα θα παρουσιάσουμε τις διαλέξεις και όπως μεταδόθηκαν ζωντανά από το gratv.

Ανοιχτή πρόσκληση. Ο διάλογος συνεχίζεται. Μπορείτε να αποστέλλετε κείμενα σας και σε σχέση με τις διαλέξεις που πραγματοποιήθηκαν, τα οποία θα δημοσιευτούν στην ενότητα διάλογος. (Τα κείμενα οφείλουν να είναι ενυπόγραφα και το λιγότερο 200 λέξεις)

Ακολούθως παρακολουθήστε την πέμπτη ομιλία (βίντεο & κείμενο), του αρχιτέκτονα Γιώργου Παπαγιανόπουλου, που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της εκδήλωσης.

Ομιλία Γιώργου Παπαγιανόπουλου στις 16/01/2012 (& σχόλια Α. Τριποδάκη)

Οι χρήστες μπορούν πατώντας την ένδειξη H.D. στον player να ενεργοποιήσουν ή απενεργοποιήσουν την υψηλή ποιότητα προβολής. Η προβολή H.D. προτείνεται για υψηλές ταχύτητες σύνδεσης. greekarchitects.gr © 2012

Ακολουθεί το κείμενο της ομιλίας.

Πως βιώνουμε την κρίση
Τα παρακάτω λεγόμενα μου αποτελούν προσωπικές διαπιστώσεις διαμορφωμένες από την θητεία μου ως διδάσκων τα τελευταία χρόνια, στο τμήμα Αρ/νων του Δημοκριτείου Παν/μίου της Θράκης στα μαθήματα των Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων αφενός, και αφετέρου ως ελεύθερος επαγγελματίας Αρχιτέκτονας.

Μέσα από αυτήν τη διπλή ιδιότητα θα προσπαθήσω να σας μεταδώσω με ποιες μορφές εκδηλώνεται η κοινωνικοοικονομική κρίση στον χώρο μας.

Δεν θα αναφερθώ εκτενώς στα λίγο πολύ γνωστά προβλήματα των σχολών σε σχέση με την χρηματοδότηση, τις εξελίξεις, τις πιστώσεις των συμβασιούχων διδασκόντων που τείνουν στο μηδέν, τα Συμβούλια διοίκησης. Θα αναφερθώ όμως στο γεγονός πως με ολοένα και μεγαλύτερη αμηχανία ως προς τις σπουδάστριες και σπουδαστές διαπιστώνω το εξής: Από τις αρχιτεκτονικές σχολές αποφοιτούν κάθε χρονιά δυσανάλογα σε πλήθος άξιοι νέοι αρχιτέκτονες σε σχέση με την ποιότητα του τρέχοντος οικοδομικού προϊόντος στην επικράτεια. Θα είχε ίσως ενδιαφέρον η αξιολόγηση των Σχολών που δρομολογείται από το αρμόδιο υπουργείο να επιδοθεί και σε μια τέτοιου είδους στατιστική συγκριτική ανάλυση.

Αλλιώς η επιστημονικοφανής σοβαρότητα των όποιων αξιολογήσεων περισσεύει. Η παραπάνω διαπίστωση πρακτικά σημαίνει ότι τόσο η γενιά μου όσο και οι νεότεροι με μεγαλύτερη ένταση βιώνουμε καθημερινά το καθεστώς της επαγγελματικής αχρηστίας.

Άλλοι βέβαια λιγότερο, άλλοι περισσότερο διότι δεν είμαστε όλοι ίδιοι απέναντι στην κρίση. Όπως ξέρουμε, το δομημένο περιβάλλον στον τόπο μας κατά συντριπτικό ποσοστό δεν μελετάται από αρχιτέκτονες. Η σχετική νομοθεσία επιτρέπει στους μηχανικούς ανεξαρτήτως ειδικότητας να εκπονούν αρχιτεκτονικές μελέτες.

Η οικοδομή στον τόπο μας αποτέλεσε μεταπολεμικά έως σήμερα για το συλλογικό ασυνείδητο την ατμομηχανή της εθνικής οικονομικής ανάπτυξης. Κακά τα ψέματα, η οικονομική δραστηριότητα που αφορά ως επί το πλείστον την παραγωγή κατοικίας καθιστά την τελευταία από κοινωνικό αγαθό σε εμπόριο και κατ' επέκταση σε κερδοφόρα επιχείρηση. Είναι λοιπόν επόμενο, να υποστηρίζεται από σημαντική μερίδα του τεχνικού κόσμου το δικαίωμα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Συχνά, ο πτυχιούχος αρχιτέκτονας παραγκωνίζεται λίγο πιο πέρα ως ένας καλλιτεχνικών τύπος με αμφίβολα επιστημονικά κριτήρια. Τη θέση του καταλαμβάνει ο πιο «έγκυρος» επαγγελματίας στα μάτια των πολλών, που είναι ταυτόχρονα και δραστήριος επιχειρηματίας, ταχύτερος, καταφερτζής, και ακούει στον γενικόλογο τίτλο του «μηχανικού».

Έτσι τα επίκαιρα περί ανοίγματος του ορθάνοιχτου επαγγέλματος και η κατάργηση των ήδη ελάχιστων αμοιβών εκπίπτουν στο επίπεδο του αστείου.

Μέσα σ' αυτή τη ζοφερή πραγματικότητα ο αρχιτέκτονας μελετητής προσφεύγει αν έχει την ευκαιρία σε κάποιο μεγαλογραφείο η Εταιρεία ως υπάλληλος πια, ως εντολοδόχος, και όχι τόσο ως δημιουργός ή αν είναι τυχερός να του έχει ανατεθεί κάποια μελέτη είναι αντιμέτωπος με την δυστοκία των φορέων που διαχειρίζονται την παραγωγή της αρχιτεκτονικής: Πολεοδομίες, ΕΠΑΕ, κ.τ.λ. Και βέβαια υπό την προϋπόθεση πως έχει αποκτήσει το χαρτί της ασφαλιστικής ενημερότητας κάτι διόλου αυτονόητο αν δούμε που πάνε να φτάσουν οι εισφορές του ΤΣΜΕΔΕ. Τι μένει λοιπόν για τον νέο μέσο αρχιτέκτονα με τις δικαίως πολλές προσδοκίες του, για να υπηρετήσει την τέχνη του;

Οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί, αποτελούν όταν σπάνια πια προκηρύσσονται, ένα θεσμό που παρ' όλες τις παθογένειες δίνουν την ευκαιρία στην αρχιτεκτονική κοινότητα και ιδίως στους νέους που διαθέτουν ίσως περισσότερο κέφι και αυταπάρνηση να αναμετρηθούν με τις προσδοκίες τους. Έχει τύχει να έχω λάβει μέρος σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς ως ισότιμος μιας κάθε φορά ολιγομελούς ομάδας και γνωρίζω καλά τον κόπο, την αγωνία, την έντονη συνεργασία που συνοδεύουν κάθε φορά την εκπόνηση της μελέτης. Όπως επίσης γνωρίζω τις δυσκολίες που συναντά κανείς αφού λάβει το α' βραβείο, σχετικά με τη σύμβαση, την καθυστέρηση των πληρωμών, την έκπτωση των αμοιβών ή την άστοχη κατασκευαστική εκτέλεση του έργου. Τα τελευταία, δεν είναι άγνωστα. Πάντα η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα συναντούσε ένα εχθρικό περιβάλλον λόγω έλλειψης γενικότερης αρχιτεκτονικής παιδείας, συμφερόντων ίντριγκας κ.τ.λ. Αυτά είναι γνωστά.

Το πρωτόγνωρο είναι - και αυτό που θα πω σκιαγραφεί το βάθος της κρίσης γενικότερα - είναι όταν η ιδιωτική πρωτοβουλία αναλαμβάνει ως προστάτης της αρχ/κής να διοργανώσει αρχ/κούς διαγωνισμούς για προσωπικό της όφελος:  μόνη της ή σε συνεργασία με δημόσιους φορείς, διαφήμιση, προβολή. Γιατί τι άλλο είναι η διοργάνωση του Ινστιτούτου αρχ/κής ενός διαγωνισμού σε συνεργασία με τον ΟΕΚ και μια κατασκευαστική εταιρεία, από δωρεάν διαφήμιση για ένα έργο που έτυχε να λάβουμε το α' βραβείο και όταν μιλήσαμε με τον ΟΕΚ μας είπε ότι το οικόπεδο δεν έχει περιέλθει καν στην ιδιοκτησία του;

Μάλιστα η βράβευση και παρουσίαση των μελετών πραγματοποιήθηκε με όλες τις τιμές: δημοσιογράφοι, φωτογράφοι, υπουργοί, μπουφέδες. Για μήνες λοιπόν δούλευαν νύχτα μέρα ομάδες αρχιτεκτόνων κάπου -40- αν θυμάμαι καλά βάλτε κάτω τις εργατώρες. Γιατί; Για να προβληθεί ο συγκεκριμένος φορέας ως ο θεματοφύλακας της αρχ/κής. Η κοινωνική κατοικία λοιπόν όχι ως κοινωνικό αγαθό αλλά μέσω αυτοπροβολής. Θα πει κάποιος: Μα τι άλλο θέλετε; Ας μην είστε και αχάριστοι. Δεν προβληθήκατε;. Όμως πέρα από την συσσώρευση φήμης, επαγγελματικής απογείωσης ή οτιδήποτε άλλο, η πραγμάτωση της μελέτης και εν τέλει η δικαίωση της ή όχι στον πραγματικό φυσικό χώρο, η ουσία δηλαδή της αρχ/κής, ακυρώνεται.

Βέβαια, καλά να πάθουμε. Η αδυναμία μας ως αρχ/νες - και μιλάω για την γενιά μου - να αυτοπροβληθούμε ως καλλιτέχνες ή διανοούμενοι, μας έχει οδηγήσει σ' ένα μάταιο ανταγωνισμό, εγκλωβισμένους στον ναρκισιστικό ατομισμό μας και απομακρυσμένους από τον κοινωνικό μας ρόλο. Τις ευθύνες μας.

Εδώ να θυμίσω την ατμόσφαιρα του περσινού συνεδρίου, όπου οι τοποθετήσεις των ομιλητών στην πλειονότητα τους αποτελούσαν μέρος προσωπικής ακαδημαϊκής έρευνας, αφήνοντας στο πλάι τα καυτά εργασιακά ζητήματα του κλάδου.

Πως αντιδρά κανείς μιας και το θέμα μας είναι η αρχιτεκτονική εν μέσω κρίσης αλλά και μετά από αυτήν; Η απάντηση βέβαια δεν είναι εύκολη.

Για να φωτιστεί ίσως κάπως το πεδίο θα επιχειρήσω επιγραμματικά μια αντιπαραβολή μεταξύ ενός έγκυρου παρελθόντος και του σήμερα. Ως έγκυρο παρελθόν χαρακτηρίζω την εποχή της δεκαετίας του 60 για την αρχιτεκτονική, μέσα στο γενικότερο κλίμα της λεγόμενης πολιτιστικής άνοιξης.

- Τα αρχιτεκτονικά συνέδρια του τότε, και η απήχηση σας σε σχέση με σήμερα.

Η συμμετοχή των αρχιτεκτόνων στα συλλογικά όργανα και ειδικότερα στο ΣΑΔΑΣ σε σχέση με σήμερα όπου η αποχή από τις εκλογές είναι τεράστια.

- Αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί. Πλήθος αρχιτεκτονικών πανελλήνιων διαγωνισμών ώστε, που οδηγούν έστω και βραδέως στην υλοποίηση των βραβευμένων μελετών. Σήμερα, ο θεσμός κοντεύει να εκλείψει. Η ιδιωτική πρωτοβουλία αναλαμβάνει την διοργάνωση διαγωνισμών των εκδοτών και ολοένα και πιο συχνότερα προς το παρόν όμως με μόνο αποτέλεσμα το γέμισμα των σελίδων των περιοδικών.

- Τεχνολογία

Η έλλογη χρήση της τότε, οι εφησυχασμένοι και αδιαπραγμάτευτοι κανόνες και προδιαγραφές σήμερα (ΚΕΝΑΚ κα.)

Οικονομία
Τότε: Σοφή στάθμιση των τεχνοοικονομικών δυνατοτήτων. Η οικονομία ως Βασικός παράγοντας με αίτημα πάντα την καλή αρχιτεκτονική. Αναφέρομαι στην κατοικία του Βαλσαμάκη για παράδειγμα που πέρα από την πισίνα που πλησιάζει πολύ κοντά το υαλοστάσιο του καθημερινού μια εικόνα που έχει αναπαραχθεί όσο τίποτα άλλο, λίγοι ίσως έχουν προσέξει την δαπεδόστρωση της αυλής από πλάκες πεζοδρομίου.

Άλλο παράδειγμα: η ανεπιτήδευτη χρήση του γυμνού beton στις συνθέσεις «μετ' εντελείας» του Αριστομένη Προβελλέγγιου όπως τις αποκαλούσε τότε, και ο φετιχισμός για το ίδιο υλικό σήμερα που τείνει να μετατραπεί σε πολύτιμος λίθος.

- Ως προς τον σχεδιαστικό χειρισμό της ένταξης του κτιρίου στον αστικό ιστό. Η ευγενική υποχώρηση της πρόσοψης στην οδό Τεριτέλου για την απόδοση ενός χωρικού εύρους - ανάσα στο σφιχτό αστικό ιστό, σε αντιπαραβολή με την ανοικονόμητη χωροθέτηση του μουσείου Ακρόπολης που για να υπάρξει θέλει να ισοπεδώσει τα γύρω.

- Αρχιτεκτονική εκπαίδευση:

Τότε: Προτεραιότητα στο περιεχόμενο έναντι της μορφής κατά τις αρχές του μοντερνισμού, αλλά και διάδωση των διδαγμάτων της παράδοσης. Η χρήση του σκυροδέρματος και των άλλων υλικών που παράγει ο τόπος σύμφωνα με τις εγχώριες πραγματικές κατασκευαστικές δυνατότητες, δίνει νέα έργα με σαφή εντοπιότητα.

Σήμερα: εμμονή στην παραγωγή της εικόνας, στην έκφραση ενός «δημοκρατικού» όπως συχνά αποκαλείται μορφολογικού πλουραλισμού. προερχόμενου από το κέντρο στην περιφέρεια όπου καλώς ή κακώς ανήκουμε εν' ονόματι μιας υστερικής αναζήτησης του πρωτοφανούς. Του μοναδικού.

Όμως σήμερα περισσότερο από ποτέ, έχουμε ανάγκη όχι το μοναδικό αλλά το συλλογικό, και εδώ έγκειται νομίζω η σημασία της πρωτοβουλίας του Greek architects. Μέσα από ένα συλλογικό προβληματισμό ελπίζουμε ότι κάτι θα βγει σε βάθος χρόνου.