Γιαπί: το μεγάλο σχολείο του αρχιτέκτονα

Αυτό που έχει σημασία είναι πώς θα αντιληφθείς το χώρο, πώς θα αποδώσεις με τα υλικά αυτό που έχεις φανταστεί, με ποιο τρόπο θα υλοποιήσεις την ιδέα του κτηρίου.

Κάθε φορά που τραβάμε μια γραμμή στο σχεδιαστήριο, αυτή ανταποκρίνεται σε μια συγκεκριμένη υλική πραγματικότητα. Καμία δεν είναι αθώα ή δευτερεύουσας σημασίας. Η ευκολία της γραμμής σημαίνει πολλές φορές μια μικρότερη ή μεγαλύτερη δυσκολία στο γιαπί, ορισμένες φορές μάλιστα αξεπέραστη, κάτι που συχνά ξεχνάμε στις μέρες μας. Αν δεν συνειδητοποιήσει ο αρχιτέκτονας τη σημαντική αυτή αλήθεια, πως ότι σχεδιάζει αντιστοιχεί πρώτα απ' όλα σ' έναν ανθρώπινο μόχθο, ίσως τότε δεν μπορεί να κάνει και αρχιτεκτονική.

«Σχεδιάζουμε» τον ανθρώπινο κάματο λοιπόν! Ο μόχθος του εργάτη, ο ιδρώτας του προσώπου του, δίνει το μέτρο του χώρου. Η ευκολία ή η δυσκολία κατασκευής εγγράφεται αναπόφευκτα στην εσωτερική δομή του οικοδομήματος, στη θεμελιώδη ουσία του. Η ιδέα του αρχιτεκτονήματος γεννιέται, θα έλεγε κανείς, ταυτόχρονα με τη δυνατότητα υλοποίησής της, αυτή η ίδια η σχεδιαστική συνθήκη θεμελιώνεται μυστηριωδώς στις κατασκευαστικές δυνατότητες που η πραγματικότητα καθορίζει, ανεξάρτητα αν αυτό συμβεί στον ενεστώτα χρόνο ή στο απώτερο μέλλον.

Το γιαπί είναι ένα μεγάλο σχολείο για τον αρχιτέκτονα, αντάξιο με αυτό στο οποίο σπούδασε. Δεν θα μπορούσε να υλοποιήσει τίποτε αν δεν υπήρχαν οι κατάλληλοι τεχνίτες που θα έδιναν με την ύλη, μορφή στις ιδέες του. Είναι εκείνοι οι πολύτιμοι συνεργάτες, οι αφανείς συντελεστές, που όχι απλώς κατασκευάζουν και υλοποιούν το σχέδιο, αλλά πολλές φορές μέσα από την πολύχρονη πείρα τους παρέχουν πολύτιμες συμβουλές ή βοηθούν στην επίλυση διαφόρων κατασκευαστικών προβλημάτων στο εργοτάξιο. Είναι η τέχνη τους που τη διδάχτηκαν από τους μεγαλύτερους, έτσι που να μεταβιβάζονται τα χαρακτηριστικά της από τη μία γενιά στην άλλη. Σαν πολύτιμο και ανεκτίμητο μυστικό που πρέπει να διαφυλαχτεί με κάθε θυσία, για να μη σκαρτέψει ή πέσει σε κακά χέρια. Γιατί αυτή η γνώση βασίζεται πάνω στην πείρα αιώνων πολλών γενεών μαστόρων, που κάθε μία συνεισέφερε με το δικό της τρόπο στην ίδια τέχνη, προσδοκώντας μέσω της συνεχούς επανάληψης σε μια άφθαστη τελειότητα.

Και είναι αυτή η διαδικασία εξαιρετικά σημαντική, αφού έχει να κάνει με το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο της κάθε εποχής, την ιδιαίτερη έκφραση του κτιρίου που είναι άμεσα συναρτημένη με τους διαφορετικούς τρόπους κατασκευής. Κάθε φορά, εμφανίζονται μέσα στο πέρασμα του χρόνου νέοι τρόποι κατασκευής, νέες τεχνικές και υλικά δόμησης, όπως και άλλοι που δεν χρησιμοποιούνται, σταδιακά ατονούν και χάνονται, πλάι σ' αυτούς που παραμένουν ίδιοι και αναλλοίωτοι αιώνες τώρα.

Η χειροποίητη κατασκευή, για παράδειγμα, σιγά σιγά χάνεται. Μαζί χάνονται και οι τεχνίτες που γνώριζαν τα μυστικά της. Τηνιακοί μαρμαράδες, σοβατζήδες από τη Μύκονο, Ηπειρώτες πετράδες και τόσοι άλλοι, μας έχουν αφήσει εξαιρετικά δείγματα της τέχνης τους. Σήμερα κανείς σχεδόν δεν ενδιαφέρεται να μάθει μια τέχνη, πολλές φορές κοπιαστική, αφού η ευκολία χαρακτηρίζει πλέον κάθε έκφανση της καθημερινότητάς μας. Γιατί η δουλειά στο γιαπί δεν είναι εύκολη υπόθεση. Πολύ συχνά οι αντίξοες συνθήκες, κρύο και βροχή το χειμώνα, δυνατός ήλιος και ζέστη τους καλοκαιρινούς μήνες, κάνουν απίστευτα δύσκολη την εργασία, ακόμη και για τους σκληραγωγημένους μαστόρους.

Η χειρωνακτική εργασία αφήνει πάνω στη νεκρή ύλη κάτι σαν χάδι που τη μεταμορφώνει σε μορφή σφύζουσα και ζώσα. Είναι και αυτή η μικρή, ανεπαίσθητη ατέλεια που προδίδει τη χειροποίητη εργασία, ενώ ταυτόχρονα της προσδίδει την ανεκτίμητη αξία και τη μοναδική της αυθεντικότητα. Τη μαστοριά την έκαναν το μυαλό και η επιμονή, που καθοδηγούσαν το χέρι. Κάθε χέρι, άλλωστε, έχει τη δική του τεχνική και τη δική του φυσιογνωμία, που ξεχωρίζει σαν προσωπικό σημάδι από τα άλλα, κάτι ανάλογο που συμβαίνει με το γραφικό μας χαρακτήρα. Αυτό οι παλιοί τεχνίτες το ήξεραν καλά, ήταν δίδαγμα ζωής, γι' αυτό φρόντιζαν να κάνουν τη δουλειά τους όσο πιο καλά και παστρικά μπορούσαν, αφήνοντας το γιαπί με μια υπερηφάνεια και ένα κρυφό καμάρι για το έργο τους. Γιατί ήταν και δικό τους το έργο, όχι μόνον του αρχιτέκτονα και του ιδιοκτήτη.

Το χέρι του τεχνίτη δεν αφήνει πλέον το αποτύπωμά του πάνω στο κτίριο. Η ανθρώπινη εργασία κοστίζει στις μέρες μας πολύ ακριβά. Ολα τείνουν να βιομηχανοποιηθούν και οι τεχνίτες της οικοδομής σταδιακά μετατρέπονται σε «συναρμολογητές» έτοιμων προκατασκευασμένων υλικών, όπως συμβαίνει στην παραγωγή αυτοκινήτων για παράδειγμα. Η ταχύτητα που ελαχιστοποιεί το κόστος έχει υπερισχύσει και στον οικοδομικό τομέα. Τα κτήρια μετατρέπονται σε προϊόντα με συγκεκριμένη ημερομηνία λήξεως, εκφράζοντας με τρόπο καθολικό τον εφήμερο χαρακτήρα τους. Αυτή η ευκολία, η άνεση, η ταχύτητα και η οικονομία, έχουν όμως ένα σοβαρό αντίτιμο. Χάνεται η ταυτότητα και η γνησιότητα της χειροποίητης εργασίας, όπως και η αναμφισβήτητη ποιότητά της. Πολλές από τις σύγχρονες κατασκευές είναι πλέον ουδέτερες, αδιάφορες, απρόσωπες, μαζικές. Απουσιάζει εκείνη η έγνοια και -γιατί όχι- η αγάπη του μάστορα για τη δουλειά του.

Ρόλος και ευθύνη του αρχιτέκτονα σήμερα είναι να χρησιμοποιήσει τα σύγχρονα υλικά με τρόπο ποιητικό, σύμφωνα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητές τους, να μπορέσει να μπολιάσει δημιουργικά πανάρχαιες τεχνικές με υπερσύγχρονα βιομηχανικά υλικά, σχεδιάζοντας κτήρια που να εξυπηρετούν τις σημερινές ανάγκες, αλλά και να αντέχουν στο χρόνο. Γιατί αυτό που συχνά λείπει από την εποχή μας, των επιστημονικών επιτευγμάτων και των τεχνολογικών θαυμάτων, είναι κάτι που υπήρχε σε παλαιότερες κοινωνίες: η σοφία των λαϊκών μαστόρων. Μια σοφία που ερχόταν από πολύ βαθιά μέσα στο χρόνο, αλλά που σήμερα φαίνεται πως τη θεωρούμε ανάξια λόγου, αφού νομίζουμε ότι η τεχνολογία μπορεί να δώσει λύσεις σε όλα μας τα προβλήματα. Αυτό το δυσεύρετο ήθος των λαϊκών μαστόρων πρέπει να αναζητήσουμε ξανά, που μπορεί να ορθώσει μια αρχιτεκτονική αντάξια του τόπου που μας κληροδοτήθηκε.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ - Καθηγητή Αρχιτεκτονικής, ΕΜΠ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 27/04/2006