Γιατί είναι σημαντικό το κτιριακό συγκρότημα Δοξιάδη.

Είναι γενικά αποδεκτό ότι το κτιριακό συγκρότημα Δοξιάδη είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό δείγμα της δεύτερης (μεταπολεμικής) περιόδου του ελληνικού μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική. Όμως δεν είναι ένα τυπικό δείγμα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής εκείνης της περιόδου, αλλά εισάγει και σημαντικές καινοτομίες.

Φωτογραφία κτηρίου Δοξιάδη, δεκ. 1960, Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη
© Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

Σε αντίθεση με το τυπικό κτίριο γραφείων της εποχής, που είναι ένα πολυόροφο πρίσμα με μη φέροντα εξωτερικά τοιχώματα, περισσότερο ή λιγότερο γυάλινα, το γραφείο Δοξιάδη σχεδιάστηκε σαν συγκρότημα που με την άρθρωση των όγκων του αναπαράγει το ανάγλυφο του εδάφους, όπως αυτό ανηφορίζει στην πλαγιά του Λυκαβηττού.

Επανεισάγει σ' ένα σύγχρονο κτιριακό σύνολο το παραδοσιακό αθηναϊκό αίθριο. Το αίθριο των γραφείων Δοξιάδη με το μικροκλίμα που δημιουργούσε, με τις χρωματιστές προσόψεις των κτιριακών όγκων που το περιβάλλουν, με την παρουσία του τρεχούμενου νερού, με το θαυμάσιο ψηφιδωτό του Τσαρούχη αποτελούσε μια όαση και ένα δοχείο ζωής για τους εργαζόμενους, τους μαθητές των σχολών και τους επισκέπτες που συμμετείχαν στις πάμπολλες επιστημονικές, πολιτιστικές, καλλιτεχνικές δραστηριότητες που γίνονταν με επίκεντρο το αμφιθέατρο σε συνδυασμό με το αίθριο.

Φωτογραφία αιθρίου, δεκ. 1960, Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη
© Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

Πέρα από αυτά, υπάρχουν καθαρά κτιριακές καινοτομίες. Ο φέρων οργανισμός είναι καθαρός και τολμηρός. Για παράδειγμα, στη μεγαλύτερη πολυόροφη πτέρυγα προς την πλευρά του Λυκαβηττού τα κατακόρυφα στοιχεία του φέροντος οργανισμού είναι λίγα τοιχία που εντάσσονται συμμετρικά και οργανικά στο εσωτερικό του κτιρίου και υποδιαιρούν το συνολικό κτίριο σε τρεις μεγάλες αίθουσες ανά όροφο, διαστάσεων περίπου 9x10 μέτρα. Τα οριζόντια στοιχεία είναι δοκιδωτές πλάκες χωρίς δοκάρια που επιτρέπουν την κατά βούληση υποδιαίρεση του χώρου με ελαφρά χωρίσματα, κάτι που αργότερα υιοθετήθηκε γενικά στα κτίρια γραφείων.

Τα τυπικά στοιχεία που συνθέτουν τις προσόψεις είναι τρίμετρα ανοίγματα γυάλινα με χρωματιστή ποδιά. Το αποτέλεσμα είναι ένα πειθαρχημένο και μαζί πλούσιο αρχιτεκτονικό σύνολο. Πέρα όμως από τις αρχιτεκτονικές αξίες του, το συγκρότημα Δοξιάδη είναι σημαντικό για την ιστορία του, για τις χρήσεις που στέγαζε. Σ' αυτά τα κτίρια παράγονταν αρχιτεκτονική, πολεοδομία και χωροταξία για ένα μεγάλο μέρος του κόσμου. Εκεί στεγάστηκαν οι Σχολές Δοξιάδη που παρείχαν υψηλού επιπέδου μόρφωση σε πολλές ειδικότητες, όπως σχεδιαστές, τεχνικοί βοηθοί, διακοσμητές, συντηρητές κ.ά. Χάρη στα πολύ υψηλά για την εποχή προσόντα τους, οι απόφοιτοι των σχολών είχαν εξασφαλισμένη πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Σύμβουλος εκπαιδεύσεως ήταν ο αείμνηστος Ευάγγελος Παπανούτσος ενώ εκεί δίδαξαν ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Σταύρος Μπαλτογιάννης και πολλοί άλλοι.

Στο συγκρότημα στεγάστηκε επίσης το Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής που αποτέλεσε φυτώριο ιδεών και κέντρο παιδείας με διεθνή αναγνώριση. Στις δραστηριότητες του Κέντρου περιλαμβάνονταν μεταπτυχιακά μαθήματα στην Οικιστική με σπουδαστές από πολλές χώρες, έρευνα στον ευρύτερο χώρο της οικιστικής -μεταξύ άλλων και η έρευνα για τις αρχαίες ελληνικές πόλεις στην οποία απασχολήθηκαν σημαντικοί Έλληνες αρχαιολόγοι, μεγάλη βιβλιοθήκη, έκδοση περιοδικού.

Όλα τα παραπάνω συνιστούν επαρκέστατους λόγους για το χαρακτηρισμό του κτιριακού συγκροτήματος Δοξιάδη ως διατηρητέου. Βέβαια αν ο επιχειρηματίας που ανέλαβε την «ανάπλαση» είχε επιλέξει να το χρησιμοποιήσει ως κτίριο γραφείων, το συγκρότημα θα μπορούσε να διατηρηθεί σχεδόν ανέπαφο εσωτερικά και εξωτερικά. Προκειμένου όμως αυτό να στεγάσει κατοικίες, τα πράγματα είναι πολύ πιο δύσκολα. Το εσωτερικό μοιραία καταστρέφεται και επανοικοδομείται. Το εξωτερικό όμως των κτιρίων θα μπορούσε να διατηρηθεί σε μεγάλο βαθμό αναλλοίωτο, χωρίς να είναι αναγκαία η αντικατάσταση ανοιγμάτων με πλήρεις τοίχους, η δημιουργία εξεχόντων μπαλκονιών κ.λπ. Άλλωστε είναι γνωστό ότι πολλά κτίρια κατοικιών του μοντέρνου κινήματος, ξεκινώντας από εκείνα του Mies van der Roe, είχαν εξωτερικά γυάλινα πετάσματα με αυστηρό κάνναβο. Στην περίπτωσή μας, τα εξωτερικά τρίμετρα ανοίγματα θα μπορούσαν να διατηρήσουν την προστασία τους από ρολλά ενώ τα σταθερά υαλοστάσια θα μπορούσαν να αντικατασταθούν από δίφυλλα, συρόμενα επάλληλα παράθυρα. Κάποια επιλεγμένα στοιχεία θα μπορούσαν να ανοίγουν στο σύνολό τους, ίσως με υαλοστάσια στρεφόμενα περί οριζόντιο ή  κατακόρυφο άξονα, προκειμένου πίσω τους να δημιουργηθούν ημιυπαίθριοι χώροι -αντί για τα εξέχοντα μπαλκόνια- κατά το πρότυπο του αθηναϊκού χαγιατιού.

Είμαι βέβαιος ότι λύσεις υπάρχουν και ότι οι άξιοι αρχιτέκτονες της ανάπλασης μπορούν να τις βρουν αν σαν προτεραιότητά τους θέσουν την αποφυγή αλλοίωσης του εξωτερικού των κτιρίων.

Αθήνα, 10.12.2009
Ανδρέας Ν. Συμεών, αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, συνεργάτης Κ. Δοξιάδη

Το κτήριο Δοξιάδη κηρύσσεται διατηρητέο μνημείο αλλά δεν σώζεται. (δελτίο τύπου monumenta)

Στα τέλη Νοεμβρίου 2009 η ΜΟnuΜΕΝΤΑ (http://www.monumenta.org/) μετά από καταγγελίες πολιτών για τη γενικευμένη αλλοίωση του κτηρίου Δοξιάδη, στην οδό Στρατ. Συνδέσμου 24, στο Κολωνάκι, κατά τη μετατροπή του σε συγκρότημα πολυτελών κατοικιών, ζήτησε από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού και το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής τον χαρακτηρισμό ως διατηρητέου μνημείου του κτηρίου ως προς τις όψεις που είχαν παραμείνει αναλλοίωτες επί της οδού Στρατιωτικού Συνδέσμου. Το χαρακτηρισμό του κτηρίου ζήτησε και ο ΣΑΔΑΣ, ενώ η Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και το ΤΕΕ έστειλαν επιστολή υπέρ της διατήρησής του στον Υπουργό Πολιτισμού. Το συγκρότημα γραφείων Δοξιάδη αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κτήρια του μοντερνισμού της μεταπολεμικής Ελλάδας, δημιούργημα του γραφείου του διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα-πολεοδόμου Κωνσταντίνου Δοξιάδη. Σε αυτό λειτούργησαν το αρχιτεκτονικο-πολεοδομικό γραφείο, ο Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος και οι Σχολές Δοξιάδη.

Σημερινή φωτογραφία κτηρίου επί της οδού Στρ. Συνδέσμου 24, φωτο MOnuMENTA

To ΥΠΠΟΤ διέκοψε τις εργασίες και ξεκίνησε τη διαδικασία για την εξέταση του χαρακτηρισμού ή μη του συγκροτήματος ως διατηρητέου μνημείου. Την Πέμπτη 29 Απριλίου 2010 πραγματοποιήθηκε στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων εκτενής συζήτηση στην οποία παρέστησαν οι μελετητές της μετατροπής του κτηρίου σε κατοικίες και εκπρόσωπος της MOnuMENTA. H άποψη του μελετητή Νικόλα Τραβασάρου είναι ότι τα κτήρια είχαν ήδη αλλοιωθεί και ο αρχικός σχεδιασμός δεν σωζόταν, η νέα μελέτη σέβεται τον φέροντα οργανισμό, το αίθριο και τις κλίμακες και η μετατροπή του κτηρίου σε κατοικίες δημιουργεί ένα ζωντανό κύτταρο στην πόλη και όχι ένα μνημειακό απολίθωμα. Η MOnuMENTA παρουσίασε τις αρχιτεκτονικές και ιστορικές αξίες του κτηρίου, τις κανοτομίες που έσπασαν τους μέχρι τότε αδιάρθρωτους όγκους των κτηρίων γραφείων, επανεισήγαγαν το αθηναϊκό αίθριο, τον τολμηρό σχεδιασμό του, τη δημιουργία μιας όασης με τη δεξαμενή νερού, το ψηφιδωτό του Τσαρούχη, τους χρωματιστούς τοίχους στο αίθριό του. Στα κτήρια αυτά σχεδιάστηκαν πόλεις της χώρας μας και ολόκληρου του κόσμου, συναντήθηκαν πνευματικοί άνθρωποι, οργανώθηκαν ποικίλες εκδηλώσεις κάτω από τη φροντίδα ενός εμπνευσμένου αρχιτέκτονα πολεοδόμου που γνώρισε και γνωρίζει μεγάλη φήμη στο εξωτερικό. Η MOnuMENTA ζήτησε την κήρυξη των όψεων επί της οδού Στρατιωτικού Συνδέσμου για να μείνει ένα βασικό στοιχείο από τον σχεδιασμό του κτηρίου. Σημειωτέον ότι οι όψεις αποτελούν ενιαίο σύνολο με το αίθριο. Η μεγάλη συζήτηση που αναπτύχθηκε κατέληξε στην κήρυξη ως διατηρητέων μνημείων του φέροντος οργανισμού, του αιθρίου, των κλιμακοστασίων και του κανάβου στον τοίχο που βλέπει στην Στρ. Συνδέσμου, όχι όμως και των όψεων ή του κελύφους παρά τη θετική εισήγηση της Διεύθυνσης Νεώτερης και Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς για διατήρηση του κελύφους. Η βασική αιτία του μη χαρακτηρισμού τους είναι ότι δεν μπορούν να συνυπάρξουν το παλιό με το νέο, οι νέες όψεις με τις παλιές που είναι και πολύ λιγότερες. Σημειώνουμε ότι αν είχε τεθεί σαν όρος η διατήρησή τους θα μπορούσαν να συνυπάρξουν ακόμα και τώρα.

Ο μη χαρακτηρισμός των όψεων κλείνει τον κύκλο αυτού του αρχιτεκτονικού έργου που έχει ενταχθεί στον κατάλογο με τα 113 σπουδαιότερα ελληνικά κτήρια του 20ού αιώνα (κατάλογος έκθεσης, που έχει εκδοθεί ελληνικά και αγγλικά με επιμέλεια Σάββα Κονταράτου και Wilfried Wang, στις εκδόσεις Prestel του Μονάχου (1999), σελ.164-165, με κείμενο Σ. Κονταράτου). Η διατήρηση των όψεων (γνωστή ως facadism) ορθώς δεν είναι αποδεκτή ως αρχή στη διατήρηση των μνημείων και δεν αποτελεί ζητούμενο της MOnuMENTA. Υποστηρίζεται στην περίπτωση του κτηρίου Δοξιάδη για να μη χαθεί το ελάχιστο που έμεινε από αυτό το εμβληματικό κτήριο. Το θέμα της γενικευμένης αλλοίωσής του επαναφέρει το θέμα της στάσης της Πολιτείας για τη νεότερη και τη σύγχρονη αρχιτεκτονική κληρονομιά. Δημιουργεί μάλιστα μια ιδιαίτερα ανησυχητική εικόνα για το παρόν και το μέλλον της. Ακόμα δεν έχει πραγματοποιηθεί η περιζήτητη καταγραφή των αξιόλογων έστω κτηρίων του 20ού αιώνα και οι αρμόδιοι φορείς προχωρούν σε χαρακτηρισμούς κατά κύριο λόγο μόνο εφόσον προκύψει κάποιο αίτημα, συχνά κατεδάφισης. 

Η γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων δεν έχει ακόμα σταλεί για υπογραφή στον Υπουργό Πολιτισμού κ. Παύλο Γερουλάνο, η πρότασή και ελπίδα μας είναι ότι ο Υπουργός δεν θα υπογράψει την απόφαση χωρίς να προστεθούν στο χαρακτηρισμό ως διατηρητέων, του κελύφους και των όψεών του. Η απόφασή του θα δείξει ότι το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού ενδιαφέρεται για τα αρχιτεκτονικά έργα και τους δημιουργούς αυτών που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας της χώρας μας.