Η «ΧΑΡΤΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ» και το ιστορικό της πλαίσιο (A μέρος)

 

η διατύπωση της Χάρτας στο 4ο CIAM το 1933,
η διαστρέβλωσή της από τον Le Corbusier το 1943,
η κριτική της από τον Christofer Alexander το 1965

η πρόταση του Ι.Δεσποτόπουλου του 1962
για μια «Χάρτα της Αθήνας ΙΙ»

ΑΠΟ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ ΣΤΑ CIAM 

Η πόλη. Εποικοδόμημα, αλλά και στοιχείο της οικονομικής βάσης ενός κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού.

Αν δούμε την πόλη απλά ως ενδιαίτημα, ή γενικότερα ως χώρο όπου γίνονται όλες οι κοινωνικές και οικονομικές διεργασίες σε κάθε συγκεκριμένο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό, εύκολα οδηγούμαστε στο να εντάξουμε την πόλη στο εποικοδόμημα του κάθε κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, και αυτό ίσως να ήταν κυρίαρχη έννοια μέχρι την πρώιμη καπιταλιστική εποχή. Στη σημερινή όμως εποχή, όπου η παραγωγή έχει μετατοπίσει το κέντρο βάρους της στη χρηματιστική οικονομία[1] και όπου το κυρίαρχο κεφάλαιο δεν είναι ούτε το εμπορικό ούτε το βιομηχανικό αλλά το χρηματοπιστωτικό, ο χώρος της πόλης και ακόμη περισσότερο η ίδια η πόλη ως πόλη, αποτελεί όχι απλά χώρο ή πεδίο επενδύσεων αλλά οικονομικό στοιχείο του συστήματος που έχει ξεπεράσει την απλή σχέση της γαιοπροσόδου και έχει περάσει σε στάδια όπου η ίδια η παραγωγή του αστικού χώρου αποτελεί οικονομική διεργασία, τότε μπορούμε ακόμη να μιλάμε για την πόλη ως εποικοδόμημα μόνον;

Θα πρέπει εδώ να διευκρινίσουμε ότι η άποψη ότι η πόλη αποτελεί την «έκφραση του κοινωνικοοικονομικού συστήματος στο χώρο»[2], εξακολουθεί να ισχύει όσο στην έκφραση αυτή περιλαμβάνουμε και τη λειτουργία της πόλης ως οικονομικού στοιχείου αυτού του συστήματος.

Ο Λένιν, στηριγμένος σε φράσεις του Αριστοτέλη,  έλεγε ότι «...(οι πόλεις) αποτελούν τα κέντρα της οικονομικής, πολιτικής και πνευματικής ζωής του λαού και είναι οι κύριοι κινητήρες της προόδου...»[3] που προέρχεται από διάφορες θέσεις του Αριστοτέλη[4]. Ο Αριστοτέλης, αναλύοντας  την έννοια της πόλης στα «Πολιτικά» του αλλά και στην «Αθηναίων Πολιτεία» δίνει ορισμούς για την πόλη που δεν απέχουν και πολύ από τις σημερινές εκτιμήσεις μας για το θέμα αυτό: «...ει δε μήτε του ζην μόνον ένεκεν αλλά μάλλον του ευ ζην ...»[5] (η πόλη υπάρχει όχι μόνο για την επιβίωση αλλά για την σωστή -ολοκληρωμένη- επιβίωση) και συνέχιζε διευκρινίζοντας ότι «...και γαρ αν δούλων και των άλλων ζώων ην πόλις νυν δ' ουκ εστι δια το μη μετέχειν ευδαιμονίας μηδέ του ζην κατά προαίρεσιν...»[6] (και αν υπήρχε πόλη από δούλους ή άλλα ζώα, δεν θα ήταν πόλη επειδή ούτε θα μετείχαν σε  ευτυχή διαβίωση ούτε σε ανεξάρτητη όπως θα ήθελαν) και τονίζει τον κοινωνικό χαρακτήρα της πόλης και της πολιτείας «...η δε πόλις, κοινωνία των ελευθέρων εστίν...»[7] (η πόλη είναι κοινωνική συμβίωση των ελεύθερων πολιτών). Φυσικά, τις περί δούλων θέσεις του Αριστοτέλη[8] μην τις δούμε με τα σημερινά ή έστω τα πρωτοχριστιανικά κριτήρια[9] , το θέμα άλλωστε 'έχει αναλυθεί πολύ διεξοδικά από τον Δ.Τσιμπουκίδη[10].

Η έννοια λοιπόν της πόλης εκτείνεται σε βαθύτερες φιλοσοφικές έννοιες όπου η έννοια αυτή συνδέεται με την έννοια της ίδιας της Κοινωνίας και του ίδιου του σκοπού της κοινωνικής συμβίωσης, θέμα στο οποίο οι κλασσικοί του μαρξισμού έχουν αναφερθεί πολλές φορές[11]. Στα πλαίσια αυτά θα πρέπει να ερευνήσει κανείς τη σχέση της κοινωνίας με την πόλη όχι απλά ως κέλυφος που περιέχει έναν κοινωνικό σχηματισμό, αλλά μέρος της και έκφρασή της. Με απλούστερα λόγια, σε κάθε σημείο, σε κάθε μορφή, σε κάθε στοιχείο, σε κάθε πρόβλημα, σε κάθε εκδήλωση της πόλης, είτε αυτό είναι γενικό -η πόλη στο σύνολό της- είτε ειδικό, αναγνωρίζουμε ότι εμπεριέχεται το αντίστοιχο κοινωνικό περιεχόμενο. Η κάθε πόλη, εκφράζει το κοινωνικό σύστημα στο οποίο ανήκει και η ιδεολογία, η κοσμοθεωρία του συστήματος αυτού είναι παντού ορατή και αναγνωρίσιμη. Η πόλη, έχει τελικά την ιδεολογική φυσιογνωμία της, όπως αναλύεται στη συνέχεια. 

 

Το τέλος του νεοκλασικισμού και του ακαδημαϊσμού στην Τέχνη και την Αρχιτεκτονική

Το κίνημα του Bauhaus δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία, αλλά ένας τελικός κρίκος στο κίνημα αμφισβήτησης του ακαδημαϊσμού στο βιομηχανικό σχέδιο και την τέχνη, που ξεκίνησε από το Arts and Crafts των J.Ruskin και S.Morris το 1848 στην Αγγλία σαν μια προσπάθεια απελευθέρωσης του βιομηχανικού σχεδίου από το νεοκλασικισμό και ακαδημαϊσμό, στα πλαίσια της προσαρμογής του σχεδίου από την περίτεχνη χειροτεχνική και βιοτεχνική στην εκμηχανοποιημένη μαζική βιομηχανική παραγωγή.(σχ.1,2,3)

 

 
(Αρ. εικ.)1. βιομηχανικά αντικείμενα, βικτωριανά και μεσοπολέμου. Η μετάβαση από το περίτεχνο στο «λειτουργικό» (fonctionalisme). Brent C. Brolin The Failure of Modern Architecture, ελλ.μτφρ. Η Αποτυχία της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 1978, (Δεξ. εικ.) 2. βιομηχανικά αντικείμενα του 19^ου αιώνα. Καράφα και περίτεχνα κηροπήγια θα τα ονόμαζε κανείς «μπαρόκ του νεοκλασικισμού» Brent C. Brolin The Failure of Modern Architecture, ελλ.μτφρ. Η Αποτυχία της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 1978


3. Κεραμεικά του Bauhaus. Η βιομηχανική αισθητική του φονξιοναλισμού και του κονστρουκτιβισμού σε αντιπαράθεση με τον ακαδημαϊσμό της βικτωριανής εποχής. 50 Years Bauhaus, Κατάλογος Εκθεσης, Λονδίνο 1968   

 

Τη σκυτάλη την πήραν μετά οι εικαστικές τέχνες όπου εμφανίζονται τα φαινόμενα είτε αναζήτησης νέων «τεχνοτροπιών» είτε της αποδόμησης της εικόνας, πάντα στα πλαίσια απελευθέρωσης από τον ακαδημαϊσμό στον οποίο είχε λίγο πολύ εκπέσει ο νεοκλασικισμός στις εικαστικές τέχνες. Έχουμε έτσι τα κινήματα του Art Nouveau (Νέα Τέχνη) στο Βέλγιο από τον van der Velde το 1895, και στη συνέχεια στην  Ολλανδία ως De Stijl (ο Ρυθμός) στη Γαλλία ως Modernisme, στη Γερμανία ως Jugendstyl (Νέος Ρυθμός), στην Αγγλία ως Liberty (Ελευθερία) κλπ. και ταυτόχρονα τα κινήματα του εμπρεσιονισμού (Edouard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, Auguste Renoir, George-Pierre Seurat κ.α.) του εξπρεσιονισμού (Paul Cezanne, Paul Gauguin, Vincent van Gogh, Oscar Kokoschka) και του γερμανικού εξπρεσιονισμού με την πολιτικοποιημένη ομάδα Νέα Πραγματικότητα, (Neue Sachlichkeit, ίσως πιο σωστά «Νέα Αντικειμενικότητα», ρεαλισμός) με τους Kaette Kolwitz, Georg Grosz κ.α.) και την έκφρασή του στην Αρχιτεκτονική με τον Erich Mendelson και τον Hans Poelzig), του φωβισμού (Henri Matisse, George Rouault, Maurice Utrillo, Amedeo Modilianni, Marc Chagall), του φουτουρισμού (Giorgio de Cirico, Gino Severini με εκφραστή τους στην αρχιτεκτονική και την πολεoδομία τον Antonio Sant'Elia) του κυβισμού (George Braque, Fernand Leger, Pablo Picasso), κ.α. που όλοι με τον τρόπο τους προσπαθούσαν να απαλλαγούν από το νατουραλισμό και τον ακαδημαϊσμό στην Τέχνη. Το πέρασμα στην Αρχιτεκτονική ήταν σχεδόν παράλληλο, ήδη η τεχνοτροπία του Art Nouveau είχε περάσει σε κτηριακές μορφές σε πανευρωπαϊκή κλίμακα, άλλωστε και ο Ruskin είχε τονίσει τη σχέση Αρχιτεκτονικής Μορφής και Βιομηχανικής Επανάστασης[12].(σχέδια 4 - 15)

 

4, Vincent van Gogh, Εληές, 1889. δυναμική μεταβολή της απεικόνισης με εισαγωγή χρώματος και κίνησης στις μορφές, πέρα από την δραματική κινητικότητα του ουρανού και των νεφών, ακόμη και του «σταθερού» τοπίου. Jean Leymarie, Van Gogh, Paris 1953

 
(Αρ. εικ.)5. Σχέδιο του Henry Matisse, 1916. Στο μεταίχμιο της επίσημης από την νεώτερη αντίληψη, πέρα από τον νατουραλισμό του ακαδημαϊσμού , τονίζοντας τα κυρίαρχα στοιχεία του θέματος. H.Matisse, Line drawings and prints. New York 1979, (Δεξ. εικ.)6. Paul Cezanne Garcon au gillet rouge 1890. Η απελευθέρωση από τους κανόνες και τις δεσμεύσεις του ακαδημαϊσμού έχει πλέον αρχίσει, χρωματικές και άλλες νεωτερικές καταστάσεις που σήμερα είναι αυτονόητες, για την εποχή εκείνη ήταν επαναστατικές.Τh. Rousseau Cezanne, Paris 1953 


8. Laszlo Moholy-Nagy, "Α ΙΙ" 1924. Στέλεχος του Bauhaus o Moholy-Nagy, πέρα από την απελευθέρωση από τον ακαδημαϊσμό, πειραματίζεται στις γεωμετρικές μορφές και τα χρώματα, που αποτελούν "αφηρημένη τέχνη" όμως τελικά χρησίμευαν ως υπόβαθρο στις δραστηριότητες εφαρμογής του Bauhaus (γραφιστική, έπιπλο, αντικείμενο). Οι πειραματισμοί του Bauhaus στις μορφές και τα χρώματα είναι την εποχή εκείνη σε πλήρη άνθηση, και εκφράζονται στο σύνολο των έργων του, είτε αφορά γραφιστική μελέτη, είτε ζωγραφικό πίνακα, είτε ψυχολογική ερμηνεία χρωμάτων και σχημάτων.  Michel Seuphor, La peinture abstraite Paris 1964


9. Wassili Kandisky, "avec l' arc noir" 1912.  Η απελευθέρωση από την συμβατική μορφή είναι πιά γεγονός, από τα βασικά στελέχη του Bauhaus ο Kandisky ερευνά σε άλλες κατευθύνσεις από τον Klee ή τον Naghy, συμπληρώνοντας ένα ευρύ πεδίο έρευνας επάνω στην μορφή και το χρώμα. Michel Seuphor, La peinture abstraite Paris 1964

 
(Αρ. εικ.)7. Maurice Utrillo La rue Sainte-Rustique sous la neige 1918. Τα τοπία και οι απεικονίσεις αστικού χώρου από τον Utrillo, αποτελούν συνεχή πορεία απελευθέρωσης από τον ακαδημαϊσμό, οι συνθέσεις των χρωμάτων και των σχημάτων διικαιώνουν την «σχολή» των Φωβιστών (fauv, μικρό άγριο θηρίο) που δεν δαμάζονται από τους κανόνες του νατουραλισμού.  Raymond Charmet, Utrillo- Paris. Lausanne 1963, (Δεξ. εικ.) 11. Fernant Leger, Contrastes des formes 1913. Ερευνα χρωμάτων και σχημάτων, στην κατεύθυνση που αργότερα θα γίνει θεσμός στο Bauhaus.  Michel Seuphor, La peinture abstraite Paris 1964.


12. Casimir Malevitch, Supreme 1915. Παράλληλη πορεία με τις αντίστοιχες συνθέσεις του Braque και άλλων. Σχήμα, μορφή, χρώμα σε ερευνητικές συνθέσεις πολύ κοντά στις έρευνες του Bauhaus  Michel Seuphor, La peinture abstraite Paris 1964


  
(Αρ. εικ.)13. Piet Mondrian, Composition avec rouge, jaune et bleu, 1921. Οι γνωστές συνθέσεις του Mondrian επάνω στην διαίρεση του πίνακα σε ορθογωνικά τμήματα σε ισορροπίες σχημάτων, μεγεθών και χρωμάτων. Michel Seuphor, La peinture abstraite Paris 1964, (Δεξ. εικ.)14. Georg Grosz, «επειδή απαιτούσε εργασία». Μέσα στο χάος και την αβεβαιότητα της χαμένης επανάστασης του 1918, οι καλλιτέχνες της «Νέας Αντικειμενικότητας», στηλιτεύουν την κοινωνική κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά τον Πόλεμο και την επανακυριαρχία των στρατιωτικών και της γερμανικής αστικής τάξης, βιομηχάνων και τραπεζιτών, που αργότερα έγιναν το στήριγμα του ναζισμού. Georg Grosz, Das Gesicht der Herrschende Klasse, Berlin 1921, ελλ. μτφρ. «το πρόσωπο της άρχουσας τάξης»,  Θεσσαλονίκη 1996).


15. Kaethe Kollwiltz, Πορεία υφαντών, 1897. Από εδώ ξεκίνησε ο γερμανικός εξπρεσσιονιοσμός, η «Neue Sachlichkeit» (Νέα Αντικειμενικότητα ή Νέα Πραγματικότητα) του Μεσοπολέμου. (Otto Nagel, Kaethe Kollwitz, Dresden α.χ.) Τέτοια έργα αργότερα ονομάστηκαν «σοσιαλιστικός ρεαλισμός».  Σημειώνεται ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός  άνθησε στην περίοδο της Κατοχής και μετά, στην χώρα μας με εκπροσώπους τον Τάσσο, την Κινδύνη,  τον Κορογιαννάκη, τον Βασιλείου, τον Σεμερτζίδη και άλλους

 

Η επίσημη Αρχιτεκτονική εκείνη την εποχή, κλυδωνιζόταν σε όψιμο νεοκλασικισμό ο οποίος βαθμιαία αποστεωνόταν σε εκλεκτικισμό σε διάφορες παραλλαγές του όπως νεομπαρόκ, νεογοτθικά, νεοαναγεννησιακά, (και σε μας νεοβυζαντινά[13]) κλπ. που τελικά κατέληγαν σε στεγνό ακαδημαϊσμό -την επίσημη δηλαδή αρχιτεκτονική του κοινωνικού και οικονομικού κατεστημένου.(σχέδια 16-20)

 

 
17. Κεντρική (και μνημειακή) κρήνη στην Εκθεση των Παρισίων του 1889. Ο νεοκλασικισμός στα όριά του, ήδη έχει υπερφορτωθεί σε μπαρόκ καταστάσεις, το επόμενο βήμα είναι ή ο εκλεκτικισμός ή η άρνησή του. (L' Exposition Universelle de 1889, Paris 1890 )

 
(Αρ. εικ.)16. Μαράσλειος Σχολή, τέλος 19^ου αιώνα. Αρχιτέκτων Δημ.Καλλίας. Από τα κορυφαία έργα της ακμής του αθηναϊκού νεοκλασικισμού. Ο απόλυτος κλασικισμός, καθαρός, πλούσιος αλλά χωρίς περιττά στοιχεία.   (Κ.Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19^ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα 1961), (Δεξ. εικ.) 18. Ο κεντρικός ναός στην έκθεση των Παρισίων του 1889. Αβέβαιης καλλιτεχνικής αξίας δημιούργημα, βαρυφορτωμένο με πλήθος στοιχείων, ανάμεσα στην μπαρόκ εποχή του νεοκλασικισμού και τον εκλεκτικισμό. (L' Exposition Universelle de 1889, Paris 1890 )

 
(Αρ. εικ.)19. Επαυλη Ζερβουδάκη στην Κηφισιά, 1890. Αρχιτέκτονες Αδελφοί Αξελοί. Μορφολογία γερμανικού πύργου-αγροικίας του 19^ου αιώνα. Το επόμενο βήμα μετά τον νεοκλασικισμό, ο εκλεκτικισμός, στα πρώτα του βήματα. Μ.Καραβία, Κηφισιά. Αθήνα, 1988, (Δεξ. εικ.) 20. εκλεκτικιστικός πύργος στην Κηφισιά. Κατασκευή των αρχών του 20ου αιώνα με πλήθος μορφολογικών στοιχείων.  Μ.Καραβία, Κηφισιά, Αθήνα 1988

 

Παράλληλα η εφαρμοσμένη κρατική Πολεοδομία ακολουθούσε δύο δρόμους, εκείνον της «επίσημης» πολεοδομίας των μνημειακών κέντρων η οποία εκφραζόταν σε όψιμο νεοκλασικισμό ή εκλεκτικισμό[14], και εκείνον της αντιμετώπισης πρακτικότερων και σημαντικών προβλημάτων όπως της εξυγίανσης των πόλεων, που επικεντρώθηκε βασικά στην απελευθέρωση του εσωτερικού των οικοδομικών τετραγώνων από το πλήθος των πρόσθετων κτισμάτων, κυρίως βιοτεχνικής χρήσης[15], αυτό που στην γερμανική ορολογία ονομάστηκε Stadtsanierung (εξυγίανση πόλεως) ή Auflockerung (αραίωση) και που αναπτύχθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και μετά[16].(σχέδια 21-25).

 

 
(Αρ. εικ.)21. Ερέτρια, σχέδιο του Στ.Κλεάνθη. Ο νεοκλασικισμός στην πολεοδομία στην ακμή του. 1834. Συμμετρία, λειτουργικότητα, απλότητα. Κ.Καυκούλα, Ν.Παπαμίχος, Β.Χαστάογλου, Σχέδια Πόλεων στην Ελλάδα του 19^ου αιώνα, Θεσσαλονίκη, 1990, (Δεξ. εικ.)22. Σχέδιο για την Πάτρα, του Βούλγαρη 1929. Ορθολογικό σχέδιο χωρίς ακόμη νεοκλασικές ροπές. ΤΕΕ Οι πρώτοι έλληνες τεχνικοί επιστήμονες, Αθήνα 1976


23. Σχέδιο της Αιδηψού, 1884. Ο νεοκλασικισμός στην Πολεοδομία στα όριά του με τον εκλεκτικισμό. Εχει ξεπεραστεί η απλή και καθαρή συμμετρία και εμφανίζεται το "περίτεχνο" δίκην αγγλικού κήπου σχέδιο, με καμπύλες κ.α περιττά στοιχεία. Κ.Καυκούλα, Ν.Παπαμίχος, Β.Χαστάογλου, Σχλέδια Πόλεων στην Ελλάδα του 19^ου αιώνα, Θεσσαλονίκη, 1990.


(Αρ. εικ.)24. Πολεοδομικά σχέδια του Υπουργείου Συγκοινωνιών του Μεσοπολέμου για πόλεις και οικισμούς της Μακεδονίας από ομάδα ελλήνων, γάλλων και άγγλων τεχνικών. Η αποστέωση του νεοκλασικισμού, ότι έχει απομείνει είναι η συμμετρία σε μορφοκρατικό επίπεδο και μόνο. Υπουργείον Συγκοινωνιών, απόσπασμα μελετών σχεδίων συνοικισμών κλπ. Αθήναι 1930., (Δεξ. εικ.) 25. παληό και νέο σύστημα δόμησης, η Auflockerung (αραίωση) ή Sanierung (εξυγείανση) στις αρχές του 20ου αιώνα με κύριο μέλημα το άνοιγμα των οικοδομικών τετραγώνων και η κατεδάφιση των πρόσθετων κτισμάτων στο εσωτερικό τους, ανάλογο και παράλληλο εγχείρημα με τον βρετανικό Town Planning Code του 1909 . Otto Blum, Staedtebau. Berlin 1937, 1η έκδοση 1921.

Οι πρώτες διακηρύξεις για μια νέα αρχιτεκτονική και πολεοδομία, εμφανίστηκαν παράλληλα με τα κινήματα στις εικαστικές τέχνες, έλαβαν όμως σάρκα και οστά με τα κινήματα των πρώτων σοβιετικών αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων μετά το 1917 και την ίδρυση του Bauhaus το 1919. Ας θυμηθούμε τα μανιφέστα, τα κηρύγματα και τις θέσεις που διατυπώνονταν από την αρχή του 20ου αιώνα στη Ευρώπη, όπως το «Πρόγραμμα» του van der Velde (1903), το κείμενο του Hans Poelzig του 1906, του Adolf Loos(1908), του Hermann Mutesius «σκοποί του Καλλιτεχνικού Συνδέσμου» (1911), τις θέσεις των Henry van de Velde και Herman Moutesius (1914), το Μανιφέστο της Φουτουριστικής Αρχιτεκτονικής των Antonio Sant'Elia - Tomazo Marinetti (1914), το Μανιφέστο του De Stijl (1918) των ζωγράφων Theo van Doesburg, Piet Modrian, Vilmos Huszar, των αρχιτεκτόνων Robt van Hoff Jan Wils του γλύπτη G.Vantongerloo και του ποιητή Antony Kok (οι περισσότεροι από αυτούς στελέχωσαν το Bauhaus στην περίοδο του Dessau), της "Επιτροπής εργασίας για την Τέχνη" (1918) των Walter Gropius,Cesar Klein και Adolf Bene, επίσης μετέπειτα στελέχη του Bauhaus, κ.α. με κατάληξη το «Πρόγραμμα του κρατικού Bauhaus» στην Βαϊμάρη το 1919 του Walter Gropius[17], πρώτου διευθυντή του, αν δεχτούμε ως ιδρυτική χρονολογία του το 1919.

Όλες αυτές οι διακηρύξεις, εκφράζουν την ανάγκη αλλαγής στην Αρχιτεκτονική και Τέχνη, άλλοτε με θέσεις για παράλληλη κοινωνική αλλαγή, άλλοτε με περισσότερη και άλλοτε με λιγότερη επαναστατικότητα. Kάποια από αυτά τα απασχολεί η μορφή, κάποια άλλα  η σχέση με την κοινωνία και τις κοινωνικές αλλαγές. Με την πάροδο του χρόνου, τα κινήματα αυτά μορφοποιήθηκαν ανάλογα, ορισμένα αποτέλεσαν την «αριστερά» του Μοντέρνου Κινήματος τόσο μέσα στο Bauhaus όσο και στα CIAM, άλλα συνέπλευσαν με τους σοβιετικούς αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες των πρώτων χρόνων της Επανάστασης, ενώ άλλα εξελίχτηκαν (κυρίως μετά τον Β. Παγκόσμιο Πόλεμο) σε εντελώς αντιδραστικά κινήματα εντυπωσιασμού και μεγάλων λόγων χωρίς περιεχόμενο, όπως του Buckmunster Fuller κ.α[18].

 

Αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές θεωρίες στη νεαρή Σοβιετική Ένωση, 1917-1923
Όπως σε κάθε νεαρή κατάσταση των κοινωνιών, δημιουργείται ένας έντονος θεωρητικός προβληματισμός σε όλα τα πεδία της κοινωνικής δραστηριότητας και φυσικά η Τέχνη και η Πολεοδομία δε θα έμεναν απ' έξω[19]. Οι τάσεις στην πολεοδομική θεωρία που εμφανίστηκαν ήταν πολλές και κάλυπταν όλο το φάσμα και των πολιτικών θεωριών, γενικά όμως δύο ήταν οι κύριες «θέσεις»

     α. ότι στη νέα κοινωνία αντιστοιχούσε η αναγκαιότητα για μια νέα αρχιτεκτονική μορφή
     β. ότι στη νέα κοινωνία αντιστοιχούσε η αναγκαιότητα για νέες λειτουργίες στην καθημερινή ζωή, άρα και στα κτήρια και την πόλη.

Οι θέσεις αυτές είναι ιστορικά σωστές, μόνο που διαμορφώνονται και παγιώνονται σε μια μακρόχρονη διαλεκτική εξέλιξη και όχι απλά με την όποια άμεση καθεστωτική αλλαγή. Το πρόβλημα ήταν ότι αφ' ενός μεν δεν είχε διαμορφωθεί ακόμη η νέα αυτή κοινωνία και αφ' ετέρου ότι πίστευαν πως μπορούσαν μέσα από την Τέχνη και την Αρχιτεκτονική να επιταχύνουν ή να βοηθήσουν στη διαμόρφωσή της, με απλά λόγια έδιναν υπερβολική σημασία στο ρόλο του (πολιτιστικού) εποικοδομήματος ως προς την (οικονομική) βάση.  Το θέμα αυτό, το είχε επισημάνει και ο Ενγκελς στην επιστολή του στους γερμανούς φοιτητές  της 25.1.1894, όπου διευκρινίζει ότι ναι μεν υπάρχει διαλεκτική αλληλεπίδραση ανάμεσα σε βάση και εποικοδόμημα αλλά η βάση τελικά είναι εκείνη που έχει τον κυρίαρχο ρόλο.

Συνοπτικά, στην Σοβιετική Ένωση του 1920-1930, υπήρξαν οι ακόλουθες τάσεις και ομάδες:

Ο Σύλλογος Νέων Αρχιτεκτόνων  (ASNOVA), 1923
Ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων-Πολεοδόμων (ARU)
Η Ένωση Σύγχρονων Αρχιτεκτόνων (OCA) που προήλθε από την διάσπαση της ASNOVA
Η Ένωση των Προλεταρίων Αρχιτεκτόνων (VORPA) 1929.

Κατά τον Anatol Kopp[20], η τελευταία διακρινόταν για "σεχταριστικές ερμηνείες" του μαρξισμού, δημαγωγικές μεθόδους, συνδεόταν με την κίνηση Proletcult (Προλεταριακή Κουλτούρα) και με τις ακρότητές της (κατά τον Kopp πάντοτε) έγινε "ένας από τους κύριους συντελεστές της κατάρρευσης του μοντέρνου κινήματος στην ΕΣΣΔ το 1932"[21]

H Proletcult ιδρύθηκε στις παραμονές της Επανάστασης με επαναστατικορωμαντικές τάσεις που πολλές φορές ανάγκασαν τον Λένιν να κατακρίνει την ηγεσία της κυρίως στο θέμα της "αυτονομίας" που ζητούσαν από το Κράτος και το Κόμμα (1920) καθώς και για την μηδενιστική τους στάση στον πολιτισμό του παρελθόντος.[22]

Είναι αρκετά δύσκολο να δει κανείς τον πραγματικό χαρακτήρα των παραπάνω οργανώσεων μια και οι πηγές είναι κυρίως συγγραφείς με δεδομένες και συγκεκριμένες θέσεις επάνω στην ιστορία της ΕΣΣΔ ενώ τα αρχεία της Σοβιετικής Ένωσης είναι δυσπρόσιτα και ακόμη ανεξερεύνητα από τους μελετητές

Κοινά σημεία για τις οργανώσεις αυτές ήταν :

-η προσπάθεια αναζήτησης νέων μορφών που να ταιριάζουν στη νέα σοβιετική κοινωνία
-η πραγματικά σύγχρονη αρχιτεκτονική κατεύθυνση που σε πολλά σημεία προηγείται χρονικά των δυτικοευρωπαϊκών κινημάτων αλλά και του Bauhaus.
-η αντίληψη ότι μπορούν και με τις νέες μορφές και τα κτηριολογικά προγράμματα να βοηθήσουν στο σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.

Από κει και πέρα αρχίζουν οι διαφορές τους, που αν δεχτούμε τις απόψεις του Kopp θα πρέπει να ήταν σε διάφορες κατευθύνσεις, από την «συντηρητική» της ASNOVA ως την «αριστερίστικη» της VORPA. Ακόμη, ο σοβιετικός συγγραφέας Higer το 1933 συνδέει την OCA με τον φονξιοναλισμό και τον κονστρουκτιβισμό και την ASNOVA με το φορμαλισμό[23], θέση που όμως δεν αποδέχεται ο Kopp.

Ο κυβισμός-φονξιοναλισμός όμως ήταν κάτι που δεν απέρριπτε η ASNOVA, από την άλλη πλευρά η OCA προσπαθώντας να βρει νέες μορφές για τη νέα κοινωνία (και όχι μόνο στο λειτουργικό και κατασκευαστικό τομέα αλλά και στο μορφολογικό) μήπως τελικά δεν έκανε και αυτή φορμαλισμό;

Εκείνο που τονίζεται είναι η διπλή κατεύθυνση του «μοντέρνου κινήματος», τόσο στην Σοβιετική Ένωση όσο και στην Δημοκρατία της Βαϊμάρης αλλά και τη λοιπή (κυρίως γερμανόφωνη Ευρώπη -Ολλανδία, Βέλγιο, Ελβετία, Αυστρία- αλλά και στην Γαλλία), διπλή κατεύθυνση που εκφράζεται :

• στη μορφή, όπου εκφράζεται πάντα με (περισσότερο ή λιγότερο) άρνηση του παρελθόντος και με προσπάθεια να βρει μορφές μέσα στο γενικό κλίμα των εικαστικών τεχνών της εποχής (κυβισμός, art nouveau, αφηρημένη τέχνη).
• στο περιεχόμενο και τη λειτουργία του κτηρίου που εκτείνεται από απλή λειτουργική αναδιάταξη μέχρι ουτοπιστικά προγράμματα που -κατά την άποψή τους- εντάσσονταν στα πλαίσια γένεσης της νέας κοινωνίας.

Εδώ πρέπει να επισημάνουμε δύο πράγματα, πρώτο τη στενή συνεργασία σοβιετικών και δυτικοευρωπαίων αρχιτεκτόνων και δεύτερο την πρωτοπορία των σοβιετικών σε θέματα ουσίας όπως το πρόγραμμα και η διαδικασία διδασκαλίας της αρχιτεκτονικής[24], ή οι αρχές της πολεοδομίας, όπως αυτές καταγράφηκαν στο 4^ο CIAM το 1933 ως θεωρητικές θέσεις, κατασκευασμένες όμως ήδη στην Σοβιετική Ένωση, όπως η «γραμμική πόλη» κ.α. Για το πρώτο, ας θυμηθούμε ότι ο El Lissitskij είχε σπουδάσει στη Γερμανία, ενώ στη Μόσχα πηγαινοερχόταν ο Hannes Meyer και ο Le Corbusier, στο περιοδικό της OCA «Σύγχρονη Αρχιτεκτονική» αρθρογραφούσαν οι V.Bourgois (Βέλγιο), Walter Gropius, Hannes Mayer, Mies van der Rohe, (Bauhaus), Andre Lurcat, R.Mellet-Stevens (Παρίσι), H.Wittmer (Ελβετία), Erich Mendelsohn, Bruno Taut, Peter Behrens (Βερολίνο), Johann Frank (Βιέννη), Peter Oud (Ρόττερνταμ), κ.α. [25] τους πρωτοπόρους δηλαδή του μοντέρνου Κινήματος, ιδρυτές και στελέχη των CIAM και του Bauhaus. Πολλοί από αυτούς είχαν εργαστεί και στη Σοβιετική Ένωση.(σχέδια 26-38)

 

26. Miljutin, σχέδιο για το Magnitogorsk, 1930. Οπως και η πρότασή του για το Σταλινγκραντ το σχέδιο βασίζεται στην γραμμική πόλη. (πρβλ τα σχέδια του Soria y Mata για την πόλη-ταινία, περιφερειακά στην Μαδρίτη και του Tony Garnier γιά την βιομηχανική πόλη στην Lyon, επίσης του Mεσοπολέμου) Miljutin, die sozialistische Stadt, στο Bauen+Wohnen του 1932, αναφορά στου Roland Rainer, Staedtebauliche Prosa, Tuebingen 1948.


28. Σχέδιο του Leonidov για το Magnitogorsk, 1929.  K.Frampton, οπ.παρ.

 
(Αρ. εικ.)27. Magnitogorsk 1930 Miljutin, die sozialistische Stadt, στο Bauen+Wohnen του 1932, αναφορά στου Roland Rainer, Staedtebauliche Prosa, Tuebingen 1948, (Δεξ. εικ.)29. Magnitogorsk του Leonidov  1929.  οπ.παρ. 

30. Σχέδιο του Miljutin για περιοχή βιομηχανίας τρακτέρ στο Στάλινγκραντ, Miljutin...οπ.παρ.

 
(Αρ. εικ.)31. Σχέδιο των Babenkov και Vlassov για το Novosibirsk. Ι Δεσποτόπουλου Πολεοδομική, σχέδια πόλεων, Τεχνικά Χρονικά 39/1.8.1933 / Και τα πέντε σχέδια εκφράζουν την «λειτουργικότητα» (fonctionalisme) στην πολεοδομία με τον σχεδιασμό μιάς γραμμικής πόλης στην προσπάθεια λειτουργικής σύνδεσης βιομηχανίας, κατοικίας και αναψυχής. Ο Διαγωνισμός για το Magnitogorsk ήταν μια μεγάλη ευκαιρία ιδεολογικής αντιπαράθεσης και πολεοδομικών θέσεων, ίσως η τελευταία πριν την άρνηση του μοντέρνου κινήματος στην Σοβιετική Ενωση,
(Δεξ. εικ.)33. Ernst May, σχέδιο γιά προάστειο στην Μόσχα. Το τυπικό σχέδιο της κατά στοίχους δόμησης, πρότυπο και για την ευρωπαϊκή πολεοδομία των αρχών του 20ου αιώνα όπως και για τους σοβιετικούς «πολεοδομιστές» και για το Bauhaus. Ι.Δεσποτόπουλος, Πολεοδομική, Σχέδια Πόλεων, Τεχνικά Χρονικά 39/1^η Αυγούστου 1933. 

 
(Αρ. εικ.)32. Εργα σοβιετικών αρχιτεκτόνων της δεκαετίας του '20. Ο ρωσσικός κονστρουκτιβισμός στο απόγειό του. Κοινές αρχές με το Bauhaus. Anatole Kopp, Ville et Revolution. Paris 1967, ελλ. μτφρ."πόλη και επανάσταση"  Αθήνα 1976, (Δεξ. εικ.) 34. Οικιστική μονάδα  Siemensstadt στο Βερολίνο, 1929 πολεοδομικό σχέδιο Martin Wagner και Hans Scharoun, σχέδια κατοικιών W.Gropius, H.Haering, F.Forbat, O.Bartning P.R.Henning. Τυπική περίπτωση της κατά στοίχους δόμησης μέσα από τις θεωρητικές μορφολογικές και λειτουργικές αρχές του Bauhaus. Klaus-Peter Klosz Siedlungen der 20er Jahre. Berlin 1982. 

Ακόμη, θα πρέπει να τονιστεί ότι πριν καταλήξει κανείς σε συμπεράσματα για το Μοντέρνο Κίνημα στη Σοβιετική Ένωση, θα πρέπει να λάβει υπ' όψιν του και μερικά άλλα στοιχεία όπως,  

• τις θεωρητικές θέσεις τους για το κατά πόσο η αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλλει στη διαμόρφωση του «νέου ανθρώπου»
• το αν πραγματικά υπήρχε ή θα διαμορφωνόταν έτσι ο «νέος άνθρωπος» και η «νέα οικογένεια» συζήτηση που μας φέρνει στους ουτοπιστές του 18^ου και 19^ου αιώνα
• τη σχέση ενός κατασκευασμένου έργου του μοντέρνου κινήματος σχετικά με τον πραγματικό κτισμένο όγκο π.χ. κατοικιών που αντιστοιχούν εκείνη την εποχή σε «κλασική» μορφή και δομή (στα 1923 κατασκευάστηκαν 1 εκατομμύριο τ.μ. κατοικίας, ενώ το 1925 3 εκ. και στην περίοδο 1925-1930 πάνω από 30 εκ., δηλαδή 6 εκ. το χρόνο). Εδώ σημειώνεται ότι εφαρμόστηκαν δύο λύσεις, στη μία εφάρμοσαν την «ελάχιστη κατοικία» μειώνοντας τα τ.μ. ανά άτομο, στην άλλη -με ιδεολογικό κάλυμμα την «σοσιαλιστική συλλογική κατοίκηση» αφαιρώντας από κάθε διαμέρισμα κουζίνες και ελαχιστοποιώντας τον καθημερινό χώρο, δημιούργησαν κοινά μαγειρεία, εστιατόρια και χώρους διημέρευσης σε κάθε συγκρότημα, λύση η οποία τελικά εγκαταλείφθηκε[26], όπως θα δούμε στο «συλλογικό σπίτι».
• την από την άλλη μεριά όμως πρέπει να αναγνωρίσουμε την επιτυχία που είχαν τα κοινωνικά κτήρια που συνόδευαν τα συγκροτήματα των κατοικιών, με αίθουσες εκδηλώσεων , πολιτισμού, εργατικές λέσχες κλπ[27]

 

Το μοντέρνο κίνημα και η πολεοδομία στη Σοβιετική Ένωση ως το 1933

Η Σοβιετική Ένωση ήταν πρακτικά η πρώτη χώρα που αντιμετώπισε το πρόβλημα της απ' αρχής οικοδόμησης νέων πόλεων, το οποίο στη Δύση αντιμετωπίστηκε μετά τον Β. Παγκόσμιο Πόλεμο, μιλάμε για νέες πόλεις σε μαζική παραγωγή και όχι μεμονωμένους βιομηχανικούς οικισμούς στην Αγγλία και τη Γερμανία του 19^ου αιώνα (Siemensstadt, Saltaire, Cadbury κ.α.)

Οι πόλεις αυτές στη Σοβιετική Ένωση, μελετήθηκαν και κτίστηκαν απ' αρχής σε ελεύθερο έδαφος ήταν κύρια βιομηχανικές πόλεις κοντά σε νέα ορυχεία, φράγματα ή άλλα μεγάλα τεχνικά έργα και καινούργιες βιομηχανικές συγκεντρώσεις και έγιναν αφορμή για εκτεταμένες συζητήσεις και ευρύτερες θεωρητικές αναζητήσεις.

Δύο ήταν οι κύριες τάσεις που απόρρεαν από το γενικό θεωρητικό πλαίσιο του μοντέρνου κινήματος, οι «πολεοδομιστές»  και οι «α-πολεοδομιστές». Και οι δύο σχολές μιλούσαν για την «νέα σοσιαλιστική πόλη» και για τις αρχές της «νέας κοινωνίας» που θα ήταν αντίθετες με την παληά, καπιταλιστική πόλη. Ακόμη, οι δύο σχολές, ερμήνευαν την απάλειψη της αντίθεσης πόλης -υπαίθρου που θα γινόταν στο σοσιαλισμό σε συνδυασμό με ορισμένες παραγράφους του Ενγκελς που αναφερόταν σε optimum πόλεις των 10-20.000 κατοίκων και κατέληγαν οι μεν σε διάλυση του δικτύου των πόλεων στην ύπαιθρο σε μικρές πόλεις έως 50.000 κατοίκους και οι δε σε διάλυση των ίδιων των πόλεων.

Έτσι, οι πολεοδομιστές με εκπρόσωπό τους κυρίως τον Sabsovitch, τον Bartch κ.α. βασίζουν την πόλη στο κοινοβιακό - συλλογικό συγκρότημα κατοικίας, το γνωστό στη βιβλιογραφία ως dom kollektiv, όπου η κατοικία έχει ελάχιστους χώρους διημέρευσης οι οποίοι περνάν στο σύνολο του συγκροτήματος με κοινό εστιατόριο και χώρους διημέρευσης. Στην περίπτωση αυτή η πόλη συγκροτείται από μεγάλα συγκροτήματα κατοικίας, εν πολλοίς εντεταγμένα στις διακηρύξεις της La Sarraz και του 1^ου CIAM της Φρανκφούρτης του 1929 για «ελάχιστες διαστάσεις», τα συγκροτήματα αυτά ακολουθούν τις γερμανικές εξυγιαντικές τάσεις του 1910 των «ανοιχτών στοίχων στη θέση των κλειστών μπλόκ» και η πόλη σημαδεύεται από ένα έντονο κοινωνικό κέντρο με δημόσια κτήρια (εργατικές λέσχες, κομματικά γραφεία, γραφεία συνδικάτων, αίθουσες συγκεντρώσεων, θέατρα σχολεία κλπ).(σχέδιο 35)

 

35. Συλλογική κατοικία (σπίτι-κοινότητα) του M.Bartch και του V.Vladimirov. Προσπάθειες ελάχιστου ιδιωτικού χώρου και μέγιστου κοινωνικού, διατάξεις ορόφων που αργότερα επεξεργάστηκε ο Le Corbusier στην Πολυκατοικία της Μασσαλίας. Καθαρές γραμμές και σχέδια παράλληλες με την μορφολογία του Bauhaus ή που επίσης αργότερα χρησιμοποίησε ο Mies van der Rohe. Anatole Kopp, Ville et Revolution. Paris 1967, ελλ. μτφρ. Αθήνα 1976.    

 

Από την άλλη μεριά οι α-πολεοδομιστές (η πλειοψηφία κυρίως της OCA με επικεφαλής τους Guinsburg, Vladimirov, Vergmann, Pasternac κ.α.[28]) διέλυαν την πόλη μέσα στο πράσινο σε μικρά ατομικά σπιτάκια από ελαφριές κατασκευές ακόμη και σε λυόμενα ή τροχόσπιτα με δυνατότητες ελεύθερης διάλυσης και ξαναστησίματος[29]. Η λογική αυτής της θεωρίας ήταν ότι θα κάλυπτε τη χώρα ένα ενιαίο δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας πάνω στο οποίο ανάλογα με τις ανάγκες της παραγωγής θα προσαρμόζονταν ορυχεία, εργοστάσια και άλλες μεγάλες παραγωγικές μονάδες σε όποιο σημείο ήταν αυτό αναγκαίο (ύπαρξη πρώτων υλών, μεταφορικοί κόμβοι, ενεργειακοί κόμβοι κλπ)[30].(σχέδιο 36)

 

 

36. Σχέδια των α-πολεοδομιστών. Ατελή σχέδια που δεν αντέχουν ούτε στην θεωρία τους ούτε στην εφαρμογή τους ως κατασκευές. Anatole Kopp, Ville et Revolution. Paris 1967, ελλ. μτφρ. Αθήνα 1976.

 

Αυτό βέβαια εντασσόταν στο πρόγραμμα του Λένιν Goelro (1920) για τον άμεσο εξηλεκτρισμό της Σοβιετικής Ένωσης αλλά από κει μέχρι την ολική διάλυση του οικιστικού συστήματος υπήρχε μεγάλη απόσταση, και δίκαια επέσυρε την οξεία κριτική ακόμη και του Le Corbusier[31]. Προτάσεις των "α-πολεοδομιστών" έχουμε για την "πράσινη Μόσχα" (αρχιτέκτονες Guinsburg και Bartch) και το Μαγκνιτογκορσκ (αρχιτέκτονες Okhitovitsh, Vladimirov, Sokolov, Bartch κ.α.), όπου  στην μεν προτείνουν σταδιακή διάλυση της πόλης και μετατροπή της σε πάρκο-μουσείο, στο δε μια νέα πόλη με τα χαρακτηριστικά που περιγράφηκαν[32].

Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί, ότι πέρα από τις ακραίες απόψεις των πολεοδομιστών και των α-πολεοδομιστών, οι νέες πόλεις που τελικά κτίζονταν δεν ήταν καθόλου αμελητέες τόσο σε θεωρητικές θέσεις όσο και σε συγκρότηση και μορφή, όμως πρόκειται για περιωρισμένες περιπτώσεις μέσα στον κύριο όγκο των νέων συμβατικών περιοχών κατοικίας που όπως είδαμε κτιζόταν στην Σοβιετική Ενωση εκείνα τα χρόνια. Αυτές οι αρχές και οι μορφές, πέρασαν και στο Bauhaus ή όσες ήταν σύγχρονες εκπονήθηκαν στα κοινά πλαίσια συνεργασίας με τους αρχιτέκτονες του μοντέρνου κινήματος όπως αναφέρθηκε, και βέβαια πέρασαν και στις αρχές των CIAM.

Στις πραγματοποιημένες μελέτες αυτές, όπως των πόλεων Novosibirsk (αρχιτέκτονες Babenkov, Vlassov, Poljiakov) Sotsgorod, Magnitogorsk (αρχ. Leonidov 1930), η γραμμική πόλη του Stalingrad (αρχιτέκτων ο Miljutin), Dzerjinsk, Khbinogorsk κ.α. εφαρμόζονται οι αρχές των μεγάλων επιφανειών πρασίνου, μέσα στις πόλεις, η δημιουργία μεγάλων γειτονιών (komplex) κατοικιών σε στοίχους, το νέο κοινωνικό κέντρο, ο χωρισμός βιομηχανίας-κατοικίας με ζώνες πρασίνου, πολλές φορές ο γραμμικός χαρακτήρας της πόλης (όπως στο Stalingrad), ακόμη και το zoning αλλά όχι με την έννοια των στεγανών ανάμεσα στις λειτουργίες αλλά την ύπαρξη παράλληλων ζωνών κατοικίας, κέντρου, πρασίνου, βιομηχανίας, αρχές που εμφανίζονται θεωρητικά στο 4^ο CIAM και σε μεταγενέστερα κείμενα του Le Corbusier (αν και από διαφορετική σκοπιά π.χ. στο zoning),  αλλά που παράλληλα πλέον επεξεργάζονται και τελικά αρκετά και κτίζονται από αρχιτέκτονες του Bauhaus στη Γερμανία μέχρι το 1933.(σχέδια 37,38)

 

 

 
(Αρ. εικ.)37. Σχέδιο περιοχής πόλης με μεγάλα κτήρια σε συγκρότηση «συλλογικής κατοικίας», του Kusnezk. Τυπικό σχέδιο σε στοίχους που εμφανίζεται παράλληλα στην σοβιετική Ρωσσία και στο Bauhaus, αποτέλεσμα της πολιτικής του Sanierung και της Auflockerung της επίσημης γερμανικής πολεοδομίας του 1900. Imre Perenyi, Der sowjetische Staedtebau, dessen Aufgangsapschnitt und neue Wirkung auf der universalen Staedtebau. Berichte zur Raumforsung und Raumlanung, 2/1975, (Δεξ. εικ.) 38. Σχέδιο για το Zaporoschje του 1929. Η συγκρότηση της πόλης σε «περιοχές» απομονωμένες με πράσινο, για θεραπεία των ανεπιθύμητων παρενεργειών της γειτνίασης κατοικίας και βιομηχανίας του 19^ου αιώνα, είχε ξεκινήσει στην Σοβιετική Ενωση πολύ πριν το 4^ο CIAM, το zonning είχε ήδη δρομολογηθεί, σχεδόν δυό δεκαετίες  πρίν το Harlow. Imre Perenyi, Der sowjetische Staedtebau, dess

Το τέλος του μοντέρνου κινήματος στην Σοβιετική Ενωση και η επιστροφή στον ακαδημαϊσμό στην αρχιτεκτονική, ήταν αποτέλεσμα πολλών παραγόντων που ακόμη δεν έχουν αναλυθεί ψύχραιμα. Στην πολεοδομία αυτό που έμεινε ήταν οι αρχές της χάρτας των Αθηνών του 1933 του 4ου CIAM, όπως όμως τις ερμήνευσε ο Le Corbusier, και αυτό υπήρξε κοινό φαινόμενο σε Ανατολή και Δύση κυρίως μετά τον Β.Παγκόσμιο Πόλεμο, για διάφορους και διαφορετικούς λόγους.

 

Η απομάκρυνση -ουσιαστικά η αποκοπή- από τις αρχές του μοντέρνου κινήματος στην αρχιτεκτονική και στην πολεοδομία στην Σοβιετική Ενωση μετά το 1933 δεν είναι άσχετη με το γενικότερο πολιτικό κλίμα μιάς Σοβιετικής Ενωσης που απειλούταν από τον φασισμό ο οποίος γιγαντώνονταν με τους Ναζί στην Γερμανία, μιάς συγκεκαλυμένης έως απροκάλυπτης ανοχής στον ναζισμό από την Αγγλία, την Γαλλια και τις ΗΠΑ με απώτερο σκοπό να στραφεί ενάντια σ' αυτήν [33], και ενός οικονομικού και πολιτικού «αποκλεισμού» της από τις δυτικές αστικές δημοκρατίες, με αποτέλεσμα την αναγκαία ίσως σκλήρυνση της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της και της ιδεολογικής περιχαράκωσής της. Το αν η ιδεολογική περιχαράκωση στην αρχιτεκτονική και πολεοδομία ήταν σωστή ή όχι, είναι ένα άλλο θέμα, όπως και το γιατί απεμπολήθηκε το μοντέρνο κίνημα και επέστρεψε στον ακαδημαϊσμό, και τα δύο είναι θέματα όχι μόνο ιστορικά, αλλά και φιλοσοφικά γενικότερα, και έχουν άμεση σχέση με την οικονομική βάση. Τι είδους σοσιαλισμός και σε ποιο βαθμό αναπτύχθηκε τότε εκεί, και γιατί το πολιτισμικό εποικοδόμημα σε κάποιους τομείς του όπως η αρχιτεκτονική ή και οι εικαστικές τέχνες επέστρεψαν σε ακαδημαϊκά πλαίσια, σε αντίθεση π.χ. με τον σοβιετικό κινηματογράφο που πραγματικά ακολούθησε άλλη πορεία με τον Αϊζενστάιν κ.α., αυτό είναι ένα θέμα που εκφεύγει από το παρόν κείμενο.

 

Το Bauhaus

Το Bauhaus ιδρύθηκε το 1919 στην άνθηση που προέκυψε στην σοσιαλδημοκρατική Γερμανία μετά την καταστολή της σοβιετικής επανάστασης του 1918 στο Βερολίνο και την δολοφονία των ηγετών της, κομμουνιστών Karl Libknecht και Rosa Luxenburg. Η περίοδος αυτή λέγεται περίοδος της «Δημοκρατίας της Βαϊμάρης» και πρόκειται για μια a priori θνησιγενή δημοκρατία αφού έγινε σε μια προσπάθεια «ανάπαυλας» μέχρι η αστική τάξη να επουλώσει τις πληγές της και να αρχίσει το νέο ξεκίνημα με τον Χίτλερ. Στην περίοδο αυτή, γίνονται πολιτικές και πολιτιστικές ζυμώσεις, γιγαντώνεται ο γερμανικός εξπρεσσιονισμός και παίρνει σαφή αριστερή πολιτική κατεύθυνση με την ομάδα της «Νέας Αντικειμενικότητας» ή «Νέας Πραγματικότητας» (Neue Saechlichkeit) Georg Grosz, Kaethe Kollwitz, Karl Hubuch, Conrad Felixmuller κ.α.[34] (σχέδια 41,42).

 

41. Αφίσα γιά το κίνημα της κατοικίας στο Βερολίνο του 1912, της Kaethe Kollwitz, στην αφίσα που προσκαλεί για δημόσια συζήτηση στο θέμα, αναγράφεται ότι «600.000 βερολινέζοι κατοικούν σε κατοικίες με 5 και άνω πρόσωπα ανά δωμάτιο", και ότι "εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά δεν έχουν χώρο παιχνιδιού". Otto Nagel, Kaethe Kollwitz, Dresden α.χ

42. Προπαγάνδα με αφίσα γιά το κίνημα κατοικίας στην Γερμανία. Προπαγάνδα του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος με αντικείμενο την πολιτική κατοικίας. Το πρόβλημα της κατοικίας ήταν πάντοτε επιτακτικό και φλέγον, και επιδεχόταν ως εκ τούτου ειλικρινή ή μη πολιτική εκμετάλλευση. Αργότερα ο Χίτλερ υιοθέτησε το σύνθημα «για κάθε γερμανό, ένα αυτοκίνητο, μια θέση εργασίας και μια κατοικία» αποτέλεσμα του οποίου ήταν η δημιουργία του Volkswagen (=λαϊκού αυτοκίνητου). Το σύνθημα παραφράστηκε από την γερμανική Αντίσταση μέσα στον Πόλεμο, ως «για κάθε γερμανό, ένα αυτοκίνητο (τεθωρακισμένο), μια θέση εργασίας (σε στρατόπεδο συγκέντρωσης) και μια κατοικία (στο νεκροταφείο)» K.Novy-G.Uhlig, Die wiener Siedlerbewegung 1918-1934. Aachen 1982     

Θέατρο, λογοτεχνία και άλλες τέχνες ανθούν, κτίζονται κοινωνικές κατοικίες, όπως είδαμε η συνεργασία γερμανών αρχιτεκτόνων με τους σοβιετικούς συναδέλφους τους είναι πυκνή, και οι ομάδες των αρχιτεκτόνων που είχαν γεννηθεί στην εποχή της αμφισβήτησης του ακαδημαϊσμού μέχρι τον Α.Παγκόσμιο Πόλεμο, ανασυντάσσονται και ανάμεσα στα άλλα ιδρύουν την Σχολή του Bauhaus. Το Bauhaus ξεκίνησε ως Ανωτέρα Τεχνική Σχολή με αντικείμενα την ζωγραφική, την γραφιστική, το βιομηχανικό αντικείμενο, την αρχιτεκτονική κ.α. Σ' αυτό συνεργάστηκαν οι κεφαλές του μοντέρνου κινήματος όλων των τομέων, οι αρχιτέκτονες Walter Gropius, Hannes Mayer, Mies van der Rohe οι ζωγράφοι PauΙ Klee, Moholy Naghy κ.α. και εκεί βρίσκουν έδαφος και αναπτύσσονται όλοι οι θεωρητικοί προβληματισμοί του μοντέρνου κινήματος στην Τέχνη, την Αρχιτεκτονική και την Πολεοδομία[35]. Η εκπαίδευση ήταν ολοκληρωμένη, σφαιρική, με βαθειές φιλοσοφικές αναζητήσεις, με προσπάθεια επιστημονικοποίησης πολλών θεμάτων τα οποία θεωρούνταν ως τότε «ταμπού» για τους καλλιτέχνες, όπως η ψυχολογική ερμηνεία του χρώματος, της κίνησης, των χαράξεων, της γεωμετρίας των στερεών κ.α. (σχέδια 39, 40, 41)

 

39. Συνθέσεις κτηρίων στα μαθήματα του Bauhaus. Η απελευθέρωση από τον ακαδημαϊσμό, τα επιτεύγματα των κυβιστών, και των συνθέσεων του Vantergeloo, του Moholy Nagy, του Mondrian κ.α.  ώθησε τους καλλιτέχνες και τους αρχιτέκτονες του Bauhaus στην έρευνα των απλών γεωμετρικών μορφών, και αυτό σε συνδυασμό με τον ρωσσικό κονστρουκτιβισμό και τον γερμανικό φονξιοναλισμό απέδωσε την μορφολογία του «Μοντέρνου Κινήματος» 50 years Bauhaus, κατάλογος Eκθεσης, Λονδίνο 1968

40. Σπίτι στο Dessau, του Valter Gropius, 1926. Από τα καλύτερα και αντιπροσωπευτικότερα έργα της σχολής του Bauhaus Κ.Frampton. οπ.παρ

 

Το Bauhaus έκλεισε από τους ναζί σταδιακά: αντικαταστάθηκε αρχικά πρίν την κατάληψη της Εξουσίας από τον Χίτλερ ο Hannes Mayer ως κομμουνιστής από τον Gropius, μεταφέρθηκε στο Dessau από την Βαϊμάρη, και τελικά απαγορεύτηκε η λειτουργία του τον Μάρτιο του 1933, οπότε άλλα στελέχη του συνελήφθησαν και άλλα εκπατρίστηκαν, τελικά στις ΗΠΑ[36]. Τελευταίος Διευθυντής του ήταν ο Mies van der Rohe, ο οποίος παρέμεινε στην Γερμανία μέχρι το 1937 ευελπιστώντας να καταλάβει την θέση του προσωπικού αρχιτέκτονα του Χίτλερ [37], και τελικά έφυγε στις ΗΠΑ το 1937.

 

Οι μαζικές οικοδομήσεις κοινωνικής κατοικίας στην Κεντρική Ευρώπη 1920-1930

Επειτα από μια σειρά κοινωνικών δεδομένων, όπως η εξαθλίωση μετά τον Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και τα κοινωνικά κινήματα του 1917-1923 (σοβιετική επανάσταση στην Ρωσία το 1917, στην Γερμανία, την Ουγγαρία το 1918 και στην Αυστρία το 1918 και το 1919) και ο φόβος για νέες εξεγέρσεις ανάγκασαν τις κυβερνήσεις να δώσουν σημαντικές παροχές σε κοινωνική κατοικία. Η οικοδόμηση κοινωνικής κατοικίας πραγματοποιήθηκε κυρίως στην Γερμανία και την Αυστρία, ξεκίνησε με διάφορες μορφές όπως με προγράμματα αυτοστέγασης (Βιέννη) και αποκρυσταλλώθηκε σε καθαρά κρατική δραστηριότητα (κεντρικής διοίκησης ή δήμων). (σχέδια 43-50)

 

43. Κατανομή των "superbloks" στον χώρο της Βιέννης.  Χαρακτηριστική η τοποθέτησή τους περιφερειακά στην παληά Βιέννη, με έμφαση στην βορειοδυτική και νότια βιομηχανική περιοχή. Είναι η περίφημη "Κόκκινη Βιέννη" των ένοπλων εξεγέρσεων της δεκαετίας του '20 και του 1937.J.Schlandt,  Die wiener Superblock, Berlin 1969 

 
(Αρ. εικ)44. Βιέννη, Karl Seitz Hof, κάτοψη. Η τυπική μορφή ενός μεγάλου συγκροτήματος, μεγάλοι όγκοι σε γραμμική διάταξη, όχι πάντα σε στοίχους αλλά σίγουρα σε μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα με κεντρικό χώρο διαμορφωμένο σε κήπο, με μνημειακές διατάξεις, και μορφολογία όψεων του Μοντέρνου Κινήματος. J.Schlandt, Die wiener Superblock. Berlin 1969, (Δεκ. εικ)50. Βιέννη, περιοχή κατοικίας Sandleiten J.Schlandt, Die wiener Superblock Berlin 1969.

45. Βιέννη, Karl Seitz Hof, όψη, J.Schlandt, Die wiener Superblock Berlin 1969,

47. Βιέννη, Karl Marx Hof, όψη από την αυλή. (φωτ. του συγγρ., 2007)

 
48. Βιέννη,  Lockerwiese, όψη. Die wiener Siedlungbewegung, 1918-1934, Aachen, Arch+, Ausstellungskatalog

 
(Αρ. εικ)49. Βιέννη, Lockerwiese, κάτοψη Die wiener Siedlungbewegung, 1918-1934, Aachen, Arch+, Ausstellungskatalog,(Δεκ. εικ)46. Βιέννη, η  περίφημη Karl Marx Hof, κάτοψη. J.Schlandt, , Die wiener Superblock Berlin 1969 
Κοινά σχόλια για τις παραπάνω: Μεγάλα συγκροτήματα σε διάφορες αναζητήσεις μορφών, όλα όμως με κοινό χαρακτηριστικό το μεγάλο μέγεθος και την μνημειακότητα, που αναπέμπει στις απόψεις του 1920 περί συλλογικής κομμουνιστικής κατοικίας, αλλά που τώρα αποτελούν απλά «μεγάλα συγκροτήματα» με αρκετή όμως συλλογικότητα 
 

Οικοδομήθηκαν μεγάλα συγκροτήματα, όπως και τα παράλληλα σοβιετικά βασισμένα στην κατάργηση των κλειστών μπλόκ και στην οικοδόμηση κατά στοίχους για να αποφύγουν το αποτέλεσμα των παληών γερμανικών πόλεων του 19ου αιώνα με τις μεγάλες πυκνότητες τις οποίες εξυγείαιναν μετά το 1910 κατεδαφίζοντας τα εσωτερικά κτίσματα των οικοδομικών τετραγώνων. Σε πολλές περιπτώσεις έκτιζαν περιφερειακά στα οικοδομικά τετράγωνα, όμως λαμβάνοντας πρόνοια ώστε να είναι μεγάλου μεγέθους με εσωτερικές αυλές ικανοποιητικής έκτασης που τις διαμόρφωναν σε κοινόχρηστους χώρους και πράσινο. Το κίνημα αυτό ήταν σε παράλληλη τροχιά τόσο με τις θεωρητικές θέσεις περί ελάχιστης κατοικίας (Διακήρυξη της La Sarraz του 1ου CIAM και κυρίως το 2ο CIAM της Φρανκφούρτης (1929), όσο και με τις μορφολογικές διακυρήξεις και τάσεις του Μοντέρνου Κινήματος γενικότερα και ειδικά του Bauhaus, στελέχη του οποίου ήταν και μελετητές πολλών τέτοιων συγκροτημάτων. Στην Βιέννη, τα συγκροτήματα αυτά οικοδομήθηκαν περιφερειακά της πόλης και η «ζώνη» αυτή ονομάστηκε αργότερα μετά τις αιματηρές εξεγέρσεις του 1927 και του 1934 «κόκκινη ζώνη» (rote Zone) μια και στα συγκροτήματα αυτά διέμενε κυρίως εργατική τάξη με την εξέγερση της οποίας αποκλείστηκε για καιρό η πόλη της Βιέννης από την υπόλοιπη χώρα.

 

Στην Αυστρία για παράδειγμα [38] , η πρώτη φάση ήταν το κίνημα για οικισμούς ανάγκης (Notsiedlungen, 1918-1920) που αφορούσε επείγουσες κατασκευές συνήθως με αυτοστέγαση με ευτελή υλικά, η δεύτερη φάση (1921-1924) αφορούσε οικοδομήσεις μικρών κατοικιών με κήπο με δυνατότητα ιδιοκτησίας ως κληρονόμηση, αλλά με συλλογική ιδιοκτησία του ευρύτερου συγκροτήματος (Genossenschaftliches Hauseingentum). Σε πολλές περιπτώσεις τα συγκροτήματα διέθεταν συλλογικούς χώρους διημέρευσης και κοινωνικής ζωής, όπως τα αντίστοιχα σοβιετικά. Η τρίτη φάση (1924-1929), αφορούσε τις γνωστές οικοδομήσεις των μεγάλων μπλόκ ή μεγάλων συνοικιών, και ονομάστηκε η μετάβαση από την «συλλογική κατοικία» στην «κοινοτική/δημοτική κατοικία»: «Kommunalsozialismus statt Genossenschaftsozialismus» (δημοτικός σοσιαλισμός αντί συντροφικός σοσιαλισμός[39]). Στην πορεία αυτή είναι σαφής η βαθμιαία μετάβαση από τις αρχές του σοβιετικού σοσιαλισμού στην αυστριακή σοσιαλδημοκρατία. Το «κίνημα των Οικιστών», όπως ονομάστηκε, πέρασε και αυτό ανάλογες φάσεις, με κινητοποιήσεις και συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας κ.α., ανάλογα όπως και στην Γερμανία.

 

Μανιφέστα και τάσεις ανάμεσα στο Bauhaus και τα CIAM

Μέσα σ' όλο το κλίμα που περιγράφτηκε, και ενώ ήταν ήδη στην ακμή του το μοντέρνο κίνημα με κύριους εκφραστές του το Bauhaus και τους σοβιετικούς αρχιτέκτονες, συσπειρώθηκαν γύρω στα 1928 ορισμένα από τα στελέχη του μοντέρνου κινήματος και ίδρυσαν τα CIAM (Congress Internationales de I'Architecture Moderne). Το πρώτο έγινε στη βίλλα La Sarraz στην Ελβετία με πρωταγωνιστές τους Le Corbusier, Moser, Berlage, van Eesteren και οι κύριοι στόχοι ήταν «...η επαναφορά της αρχιτεκτονικής εις το πραγματικόν της επίπεδον, δηλαδή το οικονομικόν και το κοινωνικόν....»[40] Η διακήρυξη αυτή γνωστή ως «διακήρυξη της La Sarraz» τονίζει ανάμεσα στα άλλα την ανάγκη ορθολογικής οργάνωσης εργασίας και την βιομηχανοποίηση στην κατασκευή, ακόμη είναι σαφές ότι κινείται μέσα στα πλαίσια του κονστρουκτιβισμού και γενικά συνοψίζει θέσεις τόσο του Bauhaus όσο και ειδικότερα του Le Corbusier.[41]

Η επίδραση της σοβιετικής επανάστασης είναι σαφής, τόσο όσο και το ότι η αναζήτηση μορφών έχει φθάσει σε αδιέξοδο. Έτσι, όλοι θέτουν ως θέμα εκτός από τη συμφωνία με το ρωσικό κονστρουκτιβισμό και την οικονομική βάση των κατασκευών, την εκβιομηχάνιση της κατασκευής και τον παραμερισμό των εμποδίων που θέτει η ιδιωτική ιδιοκτησία στο έδαφος.[42] Εχομε λοιπόν

• Μανιφέστο V του De Stijl (1923) που αναφέρεται μόνο σε αισθητικές μορφολογικές αρχές, και τα σχόλια -επεξηγήσεις σ' αυτό των Eesteren-Densburg τα οποία εντάσσονται στις αρχές του κονστρουκτιβισμού δηλαδή του ορθολογισμού στην κατασκευή και την από αυτό παραγωγή μορφών
• Μανιφέστο για την πρώτη Έκθεση του Bauhaus του Oscar Schlemmer (1923) το οποίο τελικά πολτοποιήθηκε «εξ αιτίας της διατύπωσης ότι το Bauhaus είναι σημείο συγκέντρωσης όλων εκείνων που θέλουν να κτίσουν τον καθεδρικό του σοσιαλισμού» όπως τονίζει ο Konrands.[43]
• Οι θέσεις του Mies van der Rohe (1923) όπου τονίζει ότι «αποκρούουμε κάθε φορμαλισμό...φτιάξτε τη μορφή από την ουσία του έργου με τα μέσα της εποχής μας...»[44] , και του ίδιου το 1924 όπου τονίζει την εκβιομηχάνιση της κατασκευής, και το 1927 «δεν στρέφομαι ενάντια στη μορφή αλλά ενάντια στη μορφή σαν σκοπό..».[45]
• οι βασικές αρχές της πολεοδομίας κατά τον Le Corbusier στα 1925 στην «Collection de l'Esprit Nouveau»[46] όπου διατυπώνονται οι γνωστές πλέον θέσεις του ότι «η πόλη είναι ένα εργαλείο» , αργότερα θα τονίσει ότι «η κατοικία είναι μια μηχανή για κατοίκηση» . Θαυμάζει τα ψηλά κτήρια και θεωρεί τις ΗΠΑ ως το μέλλον της πολεοδομίας , και στα 1926 στα «Πέντε Σημεία για την Αρχιτεκτονική» περιγράφει τις βασικές του αρχές: απελευθέρωση του ισογείου μέσω των pilotis, διάλυση των κλειστών μπλόκ, άφθονο πράσινο, χρήση γυαλιού στις όψεις [47]κ.α.

τέλος, φθάνουμε μέχρι ανοιχτές πολιτικές διακηρύξεις για το σοσιαλισμό, όπως  του

• Erich Mendelson, «Σύνθεση» 1928, «Η ιστορία της Αμερικής είναι η ιστορία της μεγαλύτερης οικονομικής ανάπτυξης...η ιστορία της Ρωσσίας είναι η ιστορία του ανήκουστου άλματος από τον ολοκληρωτισμό και την μεγαλύτερη αγροτική δύναμη στο σοσιαλισμό...η ελπίδα του νέου κόσμου έχει σαν φάρο έναν μεγαλειώδη συνδυασμό: την αυτοθυσία της Ρωσσίας ...συνδυασμένη με την απροβλημάτιστη δραστηριότητα και ενέργεια της Αμερικής ταιριασμένη στο τεχνολογικό ύφος της Αμερικής...Ρωσσία και Αμερική, / το συλλογικό και το ατομικό...» [48]

 

Οι παραπάνω εξελίξεις σηματοδοτούν την αποδοχή των αρχών του κονστρουκτιβισμού, διαπνέονται από τη βιομηχανική ανάπτυξη και οργάνωση των ΗΠΑ κυρίως τον φορντισμό (τον οποίο είχε ως πρότυπο και ο Λένιν,) και ως άμεση συνέπεια τη βιομηχανική παραγωγή κατοικίας και πόλεων - ως βιομηχανικά αντικείμενα πλέον.(σχ. 51)

 

51. Walter Gropius, πολεοδομικό σχέδιο του Dessau-Toerten με την υπαγωγή του σχεδίου στην κίνηση του οικοδομικού γερανού, 1928. Ο ορθολογισμός στο εργοτάξιο, κυριαρχεί στην πολεοδομική διάταξη, σε μια προσπάθεια μείωσης του κόστους κατασκευής. K.Frampton, οπ.παρ. 

Ο φορντισμός, είναι η εισαγωγή στην βιομηχανική παραγωγή της «αλυσσίδας παραγωγής» όπου ο κάθε εργάτης εκτελεί μία απλή, τυποποιημένη και μοναδική εργασία αυξάνοντας έτσι την παραγωγικότητα και μειώνοντας το κόστος παραγωγής, μετατρέποντας όμως τον εργάτη σε αυτό που έλεγε ο Μαρξ, δηλαδή σε «κρεάτινο εξάρτημα της μηχανής». Άλλωστε οι αρχές του φορντισμού ήταν εκείνες που στον 18^ο-19^ο αιώνα μετέτρεψαν τη χειροτεχνική παραγωγή του μεσαιωνικού εργαστηρίου σε βιομηχανία [49]. Ο φορντισμός είναι ένα ίσως αναγκαίο στάδιο εξέλιξης της βιομηχανικής παραγωγής, το επόμενο στάδιο που πηγάζει από τον φορντισμό είναι η διαρκής αντικατάσταση εργαζόμενων από αυτοματοποιημένες μηχανές. Το πρόβλημα βέβαια είναι ποιος κερδίζει (ανάλογα με το Κοινωνικό Σύστημα που εφαρμόζεται ο φορντισμός), οι εργαζόμενοι που αποκτούν περισσότερο ελεύθερο χρόνο ή οι εργοδότες που αυξάνουν τα κέρδη τους, αν όχι και τον εργάσιμο χρόνο.

Παράλληλα όμως εμφανίζονται στις αρχές της δεκαετίας του 1930, και άλλες τάσεις εντελώς αντιδραστικές , όπως του Buckminster Fuller, που χαρακτηρίζονται από ρηχά όσο και θορυβώδη και μεγαλόστομα κείμενα, προάγγελοι του τι θα επακολουθήσει στο θεωρητικό τομέα μετά τον Β. Παγκόσμιο Πόλεμο.

 

Παραπομπές

[1] Jean Fourastier, Le grand esperance des 20. siecle, Paris 1945,(ελλ.μτφρ. Αθήνα 1972), Χρυσή Δερβίση, Διεύρυνση του τριτογενή τομέα, Διάπλους, 1/ Απρίλιος.Μάϊος 2004, και φυσικά Κ.Μαρξ Το Κεφάλαιο , τόμος 3^ος, κεφ. 16^ο και 20ο, Β.Ι.Λένιν, Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, Ε.Μαντέλ, Ο ύστερος καπιταλισμός, ελλ.μτφρ. Αθήνα κ.α.

[2] Γ.Σαρηγιάννης, Εννοια και λειτουργία της πόλης, Αθήνα 1977, του ίδιου, Εισαγωγή στην ιστορία και θεωρία της πόλης, Αθήνα 1985

[3] Λένιν, Απαντα, τ.23 σελ. 342 στην ελληνική έκδοση

[4] Αριστοτέλη Πολιτικά, Β 8, Β34 κ.α.

[5] Αριστοτέλους Πολιτικά, Γ 6-24 και Γ 935

[6] οπ.παρ.

[7] οπ.παρ.

[8] Δ.Τσιμπουκίδης, Ελεύθεροι και δούλοι, Αθήνα 1991, του ίδιου, Ανατομία της δουλοκτητικής κοινωνικής σκέψης, Αθήνα 1999

[9] «...ουκ ένι ιουδαίος ουδέ έλλην, ουκ ένι δούλος ουδέ ελεύθερος ουκ ένι άρσεν ή θήλυ...» Παύλος, Προς Γαλάτας Επιστολή ΙΙΙ 28-29, βλ. ακόμη Γ.Κορδάτος, Ιησούς Χριστός και Χριαστιανισμός, Αθήνα 1975, Ι.Lenzmann, L'Origine du Christianisme, Μόσχα 1961, ελλ. μτφρ. Αθήνα 1976, και Τ.Λουγγής, Σχετικά με την ιστορική διαδρομή της ορθοδοξίας, στο «Θέματα  Ελληνικής Ιστορίας», Αθήνα 1995

[10] Δ.Τσιμπουκίδης, στα πιο πάνω έργα του που αναφέρθηκαν.

[11] Gerhard Schmitz, Wohnung, Siedlung, Lebensweise aus Werken und Briefen von Karl Marx und Friedrich Engels, Berlin, 1980, Γιάννης Τριάντης, αποδελτίωση κειμένων Κ.Μαρξ, Φ.Ενγκελς κείμενα για τις πόλεις, για την γή, για την αρχιτεκτονική, Αθήνα 2003, Γ.Σαρηγιάννης, Οι κλασικοί του Μαρξισμού για την έννοια και τον ρόλο της πόλης, Πρακτικά Συνεδρίου «Μετασχηματισμοί της ελληνικής πόλης , σοσιαλιστική θεωρία, προοπτικές», Αθήνα, Μάϊος 2003.

[12] Ν.Χολέβας, Αρχιτεκτονική Μορφολογία και Ρυθμολογία ΙΙ, σημειώσεις Αθήνα 1984 σελ.7

[13] Δ.Ε.Τσιπούρας, Αρχιτεκτονικαί βάσεις προς δημιουργίαν νέου ελληνικού ρυθμού, Αθήναι 1921, επίσης την έκδοση «Οι Αρχιτεκτονικές σπουδές στο ΕΜΠ 1917-1974», Αθήνα 2002,  Νίκος Χολέβας, ο αρχιτέκτων Βασίλης Τσαγρής, Αθήνα 1987, του ίδιου Εισαγωγή στο έργο του αρχιτέκτονα Σωτηρίου Ι.Μαγιάση, Αθήνα 1987, του ίδιου, Ο Αρχιτέκτων Αγγελος Σιάγας, Αθήνα 1992, Χριστίνα Παπαδημητρίου-Ζιρώ, Ο Αρχιτέκτων Αριστοτέλης Ζάχος, Αθήνα 1988 κ.α.

[14]  Ι.Πολύζος Μεταρρυθμιστικά όνειρα και πολεοδομικές ρυθμίσεις, και Μ.Μανούδη, Οι προτάσεις Hoffmann και Mawson και ο ελληνικός τύπος, στο "Η Αθήνα στον 20ο αιώνα" κατάλογος έκθεσης του ΥΠΠΟ, Αθήνα 1985, και ακόμη, Γ.Σαρηγιάννης, Αθήνα 1830-2000, Αθήνα 2000.

[15] Werner Hegemann, der Staedtebau, Berlin 1911

[16] οπ.παρ., βλ. ακόμη Γ.Σαρηγιάννης, Πολεοδομικός εκσυγχρονισμός σε ελληνικά πλαίσια. Από τα σχέδια πόλης στην εμπορευματοποίηση της μεγαλοαστικής κατοικίας. Πρακτικά Συνεδρίου Ελευθέριος Βενιζέλος και ελληνική πόλη, Αθήνα 2005 όπου και αναλυτική βιβλιογραφία

[17] για όλα τα παραπάνω, βλ. Ulrich Conrads, Programme und Manifeste zur Architektur dew20.Jahrhunderts, Braunschweig 1971, ελλ. μετφρ. Αθήνα 1977

[18] Γ.Σαρηγιάννης, τα σύγχρονα ρεύματα στην αρχιτεκτονική και πολεοδομία και το κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρό τους. Αθήνα 1988

[19] Για μια ειδικότερη και βαθύτερη ανάλυση, βλ. τους δύο τόμους «Ρωσική Πρωτοπορία 1910-1930, η συλλογή Γ.Κωτσάκη», Αθήνα 1995 (Εθνική Πινακοθήκη)

[20] Anatol Kopp, Πόλη και Επανάσταση, ελλ. μετφρ. Αθήνα 1977, σελ 120

[21] Anatol Kopp οπ.παρ.

[22] Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοποαίδεια, λήμμα Προλετκούλτ, τ.28 σελ. 623, και Ι.Λένιν, Απαντα τ. 40 σελ. 389, υποσημ. 75, τ.41 σελ. 336 κ.α.

[23] A.Kopp, οπ.παρ. 121

[24] A.Kopp, 125, όπου συγκρίνει την διδασκαλία στο Ανώτερο Ινστιτούτο Τέχνης  (VKHOVTEMAS) το 1920 σε σχέση με το Bauhaus το 1927

[25] οπ.παρ.133,135

[26] οπ.παρ. 209

[27] οπ.παρ. 171 κ.εφ.

[28] οπ.παρ. 232

[29] οπ.παρ. 235

[30] οπ.παρ. 234

[31] Le Corbusier, La ville radieuse, σελ. 74,  αναφορά στον Kopp, σελ. 234.

[32] A.Kopp, 239, 245 κ.εφ.

[33] Θ.Παπαρήγας, Η ταξική φύση του ναζιστικού κόμματος, Επιστημονική Σκέψη 23/1985

[34] «Γερμανική Χαρακτική 1919-1933, κοινωνική κριτική στην εποχή της Βαϊμάρης», Κατάλογος Εκθεσης στην Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα, 1991

[35] Ι.Δεσποτόπουλος, Σύντομη Εισήγηση για ορισμένα σημαντικά επακόλουθα από το έργο του Bauhaus, Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, τ. Οκτ.-Δεκ. 1992

[36] Γενικά για την εποχή εκείνη, βλ. Georg Grosz, DasGesicht der herrschenden Klasse, Βερολίνο 1921, ελλ. μετφρ. το πρόσωπο της άρχουσας τάξης, Θεσσαλονίκη 1996, και ακόμη για την πορεία ανάμεσα στο 1920 μέχρι το 1940, στο δίτομο Κατάλογο με θεωρητικά κείμενα «Kunst und Diktatur», Baden, 1994, και Γερμανική Χαρακτική 1919-1933, που αναφέρθηκε.

[37] Ι.Σαπορτα, Επάγγελμα Αρχιτέκτων, Αθήνα  1996

[38] K.Novy, G.Uhlig, Die Wiener Siedlerbewegung 1918-1934. Aachen (Κατάλογος Εκθεσης χωρίς χρονολογία)

[39] οπ.παρ.

[40] Στ.Παπαδάκη, το ιστορικόν των Συνεδρίων Νέας Αρχιτεκτονικής. Τεχνικά Χρονικά 44-46/1933 σελ. 997

[41] Πλήρης η διακήρυξη στου Ulrich Konrads Programmen und Manifesten der Architektur des 20.J., Muenchen 1964Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα, ,ελλ.μτφρ. Αθήνα 1977

[42] οπ.παρ. 67

[43] οπ.παρ. 61

[44] οπ.παρ. 67

[45] οπ.παρ. 89

[46] οπ.παρ. 77

[47] οπ.παρ.86

[48] οπ.παρ.93

[49] Κ.Μαρξ, το Κεφάλαιο, τ.1^ος, κεφ. δωδέκατο, «καταμερισμός της εργασίας και μανυφακτούρα» και κεφ. δέκατο τρίτο «οι μηχανές και η μεγάλη βιομηχανία»