Η ασυνέχεια της πόλης.

Σχόλιο ενός περιηγητή που βιώνει καθημερινά τις πόλεις που ανέπτυξαν τα εκάστοτε ιδεολογικά μοντέλα διαχείρισης.
Αφορμή και έμπνευση αποτέλεσε, το νέο βιβλίο (1) του αρχιτέκτονα πολεοδόμου Α. Κ. Αντωνιάδη με τίτλο: Από τον Frank Lloyd Wrigth στον Μετά - καπιταλοσοσιαλιστικό περιβαλλοντικό σχεδιασμό. Μια σπουδαία πρωτογενή επιστημονική εργασία με επίκεντρο τις άγνωστες πτυχές του πολεοδομικού έργου του Wrigth.

Ο πολεοδομικός σχεδιασμός αποτελεί μια καθαρά πολιτική πράξη του ιδεολογικού φάσματος που αναπτύσσει μια κοινωνία.
Είναι η πρώτη εικόνα του ιδεολογικού διαγράμματος μιας πολιτικής συνθήκης που αρχικά κατηγοριοποιεί και τοποθετεί τον άνθρωπο με βάση τις ανάγκες της συγκεκριμένης συνθήκης.
Η πολεοδομία (φυσική ή κοινωνιολογική) (2) αποτελούσε και αποτελεί ένα διαχειριστικό εργαλείο ιδιαίτερα μεγάλης κλίμακας στα χέρια ενεργών, ή και μη πλέον, πολιτικών μοντέλων διαχείρισης όπου δύσκολα το άτομο - πολίτης μπορεί να αντιληφθεί άμεσα, με αποτέλεσμα να το αποδέχεται σχετικά εύκολα, είτε τον εξυπηρετεί, είτε όχι. Οι ριζικές πολεοδομικές αλλαγές συνήθως ακολουθούν μετά από ισχυρές πολιτικές ή οικονομικές ανακατατάξεις, με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς, σε τέτοιο βαθμό που ο πολίτης είναι αδύνατον να επεξεργαστεί εκτός αν είναι "πιλότος αεριωθούμενων" ή ειδικός.

Η αλληλένδετη και άρρηκτη σχέση της πολιτικής με την οικονομία που αναπτύσσει κάθε κοινωνία εντάσσει τον άνθρωπο, μέσα από πολεοδομικά μοντέλα, εκεί όπου την εξυπηρετεί, αδιαφορώντας τις περισσότερες φορές για την ατομικότητα - μοναδικότητα του, ή ακόμα και τις μερικώς συλλογικές πληθυσμιακές ομάδες. Και αυτό είναι κοινό χαρακτηριστικό όλων των ιδεολογικών μοντέλων που μέχρι σήμερα έχουν εξουσιάσει.

Ο αρχιτέκτονας - πολεοδόμος, δύσκολα μπορεί να ξεφύγει από τα στεγανά του εκάστοτε πολιτικού μοντέλου. Εξαίρεση σε αυτό δεν υπάρχει, ή τουλάχιστον σχεδόν δεν υπάρχει, ακόμα και όταν σπουδαίοι αρχιτέκτονες του παρελθόντος ανέπτυξαν πειραματικά μοντέλα πολεοδομικής ανάπτυξης που έμειναν στα χαρτιά και αποτέλεσαν μόνο το έναυσμα για κριτική και διάλογο. Ακόμα όμως και αυτά τα πειραματικά προσχέδια και οι μακέτες μελλοντικών πόλεων είχαν συγκεκριμένη πολιτική - θέση για την εξουσία, και όχι τον άνθρωπο, ακόμα και μέσα από σουρεαλιστικές ή ουτοπικές προτάσεις που δήθεν τον «αποθέωναν» .

Ο άνθρωπος δυστυχώς δεν υπάρχει πουθενά τις περισσότερες φορές. Είναι απλά ο κάτοικος ενός δρόμου, ενός αριθμού , μιας εισόδου, είτε αυτή έχει μπροστά γκαζόν, είτε όχι.
Είναι το «πιόνι» μιας ευφάνταστης μακέτας ενός «έγχρωμου» καπιταλιστικού συστήματος ή ενός «ασπρόμαυρου» πρώην ή μη σοσιαλιστικού - κομμουνιστικού μοντέλου με κοινό χαρακτηριστικό ότι δήθεν πρωταγωνιστεί, ενώ στην ουσία δεν αποτελεί τίποτα παραπάνω από ένα κομπάρσο ενός καλά σκηνοθετημένου έργου.

Η πολεοδομία, ίσως η σπουδαιότερη διαδικασία στην αρχιτεκτονική, δεν μπορεί από μόνη της να επαναπροσδιορίσει τον άνθρωπο στο φυσικό του χώρο γιατί πάντα εκτελεί χρέη «εισπράκτορα» της εξουσίας.
Άρα, κάθε ανάλυση περί πολεοδομικών μοντέλων δεν αποτελεί αρχικά τίποτα παραπάνω από την απόφαση ή την επιβολή κάποιου συγκεκριμένου μοντέλου πολιτικής διαχείρισης.
Το μολύβι του αρχιτέκτονα, όσο και έντιμο ή θαρραλέο και αν είναι, δεν μπορεί από μόνο του να αρχίσει να χαράσσει ορθούς δρόμους και ανθρωποκεντρικές πολιτείες.
Αυτό για να γίνει πρέπει πρώτα οι κοινωνίες να είναι έτοιμες να το αποδεχτούν πρώτα ιδεολογικά και στη συνέχεια πρακτικά.

Στις μέρες λοιπόν της σύγχρονης Βαβέλ μετά από βασιλείς , κομμουνιστές, σοσιαλιστές και καπιταλιστές, θα πρέπει μάλλον να παραδεχτούμε ότι δεν ζούμε απλά σε μια κατάσταση αναμονής και προσδοκίας , αλλά οδηγούμαστε σε συνθήκες ενός νέου μεσαίωνα ή της συνέχειας (ασυνέχειας) του μετά και από τα κοινωνικοπολιτικά πειράματα που πραγματοποιήσαμε σαν κοινωνία.
Σε μια απόλυτη σιωπή που δεν ακούγεται έστω και σαν ψίθυρος, κάποια εναλλακτική πρόταση συνέχειας της πορείας μας θεωρείται στάση και όχι στάση αναμονής.
Με τη λογική δύσκολα μπορεί κάποιος να φανταστεί μια νέα ιδεολογία. Κάπου εκεί στο βάθος υπάρχουν κάποιες που ποτέ δεν δοκιμάστηκαν εμπράκτως, αλλά αυτές από τη φύση τους αν έρθουν θα έρθουν μόνες τους χωρίς κανείς να τις προ - καλέσει.
Η ασυνέχεια όμως δεν μπορεί παρά να οδηγήσει κάποια στιγμή στην «υπερφόρτωση». Είναι βέβαιο , είναι σίγουρο και δυστυχώς θα είναι και αιματηρό, χωρίς αυτό μάλιστα να σημαίνει ότι θα είναι ελπιδοφόρο. Άλλο η αλλαγή, ή για άλλους η επανάσταση που φέρει κάτι νέο, και άλλο η υπερφόρτωση που είναι τεχνικό επακόλουθο μιας κακής λειτουργίας.

Η ασυνέχεια της πόλης ως φυσικό επακόλουθο.

Η ασυνέχεια των πολεοδομικών μοντέλων στο χρόνο είναι ένα σύνηθες φαινόμενο της οικονομικής εξουσίας, της πραγματικής εξουσίας (δυτικής , ανατολικής, βόρειας, νότιας) που στην ουσία ορίζει τη ζωή των πολιτών. Αποτέλεσμα, η τυχαία πολεοδομική εξέλιξη - ανάπτυξη (άστο και όπως βγει - laisser faire (3) ) με κύριο χαρακτηριστικό την ανούσια κατασπατάληση της γης.

Η λησμονιά κάθε αρχιτεκτονικού οράματος - σχεδιασμού των πόλεων λειτουργεί σαν μια φυσική συνέχεια της κατά τα άλλα ανθρώπινης επίκτητης συμπεριφοράς και υπεράσπισης της μικρό-ιδιοκτησίας, διευκολύνοντας έτσι τους εκάστοτε καθεστωτικούς κύκλους να εκμεταλλεύονται τα πάντα.
Οι σύγχρονες πόλεις είτε εξελίσσονται ασκόπως οριζόντια, είτε απάνθρωπα κάθετα, δεν προσφέρουν βίο ανθρωποκεντρικό, αλλά αποτελούν εμπορικές συνάξεις ανθρώπινου δυναμικού. Αυτές οι πόλεις εξαντλούν τον άνθρωπο. Τον στερεύουν, τον πολιορκούν και εν τέλει τον «τελειώνουν».
Οι τεχνητοί παράδεισοι (4) ανοίγουν τις πύλες τους στη μοναξιά των ψυχών, στην ανελέητη εκμετάλλευση των ονείρων και της ροδοκόκκινης ελπίδας των νέων παιδιών.
Η υπερπληροφορία της πόλης (από την διαφημιστική πινακίδα έως την εύρεση διανυκτερεύοντος φαρμακείου) έχει «πνίξει» κάθε είδους περαιτέρω σκέψης για την τέχνη και τον πολιτισμό.
Ακόμα και τα μπαλκόνια σιώπησαν. Εκεί όπου οι βραδινές κοινωνικές σχέσεις έδιναν και έπαιρναν.
Οι πόλεις των ανεξερεύνητων αισθήσεων, αυτές που αδιαφορούν για τον άνθρωπο φιλοξενούν πολλά ανάλογα αισχρά παραδείγματα «αντί βίου». Είναι τα αποτελέσματα της ασυνέχειας της .

Οι αρχιτέκτονες κάπου στη γωνία αμήχανοι παρακολουθούν την πόλη και αρκούνται σε θεωρίες περί χωροψυχολογίας, βιωσιμότητας, οικολογίας και άλλες ανάλογες "νεοπαπαριές" που στην ουσία αντιγράφουν από το ξεχασμένο για πολλούς παρελθόν, θεωρώντας ότι το ξεσκόνισμα μπορούν να το αναγάγουν σε πρωτογενή σκέψη.
Παράλληλα ιδιωτεύουν, εκπαιδεύονται κτηματομεσιτικά και εργολαβικά, ενώ στο ενδιάμεσο δίνουν και κάποιες ομιλίες με «μοντέρνο ακαδημαϊκό προσωπείο». Κάποιοι άλλοι ξένοι θιασάρχες μας έχουν πάρει χαμπάρι και ύστερα από αδρές αμοιβές «ανεβάζουν αρχιτεκτονικές κωμωδίες» - μονόπρακτα.

Στην Ελλάδα φυσικά ποτέ δεν έγινε σοβαρός λόγος για την πολεοδομία και τον αστικό σχεδιασμό, άρα δεν υπάρχει κάποια ασυνέχεια, αλλά μια συνέχεια της ασυνέχειας και μάλιστα όταν ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, ένας από τους σημαντικότερους πολεοδόμους στο κόσμο, ήταν Έλληνας. (εν είδει αυτοσχέδιου γκάλοπ, ρωτώντας νέους συναδέλφους, οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν τον Δοξιάδη!!)

Το παρόν δεν αποτελεί τίποτα παραπάνω από τη "νιώση" και τον καθημερινό βίο ενός κατοίκου που τυχαίνει να είναι και αρχιτέκτονας. Όσοι αναζητούν τεκμηριωμένες επιστημονικές αναλύσεις δεν μένει παρά να διαβάσουν το συγγραφικό έργο σημαντικών αρχιτεκτόνων, όπως πχ του Α. Κ. Αντωνιάδη (5), το νέο βιβλίο του οποίου ήταν και η αφορμή για το παρόν κείμενο.
Υπάρχουν και άλλοι που έχουν να πουν πολλά αλλά δυστυχώς δεν έχουν ακόμα τολμήσει να λύσουν τα δεσμά τους από το «φόβητρο» του όποιου ονόματος που εκπροσωπούν. Εύχομαι να το κάνουν γιατί το έχουμε ανάγκη. Είμαστε εδώ και περιμένουμε υπομονετικά και όσο χρειαστεί.

Βασίλης Μιστριώτης, αρχιτέκτων
Διευθυντής Σύνταξης greekarchitects.gr

Σημειώσεις:

1. Εκδόσεις Ελεύθερος τύπος (Βαλτετσίου 53,10681 Αθήνα, τηλέφωνο 210 3802040) Επιπλέον πληροφορίες στο website του Α.Κ. Αντωνιάδη http://www.acaarchitecture.com/
2. Βλ. βιβλίο - σελίδα 92 Από τον Frank Lloyd Wrigth στον Μετά - καπιταλοσοσιαλιστικό περιβαλλοντικό σχεδιασμό. Α.Κ. Αντωνιάδη
3. Βλ. σελ. 84 του παραπάνω
4. Βιβλίο του Σάρλ Μπωντελαίρ με θέμα την προκλητή ευδαιμονία (κρασί - χασίς - όπιο)
5. «Δόξα το θεό» στην Ελλάδα υπάρχει ο αρχιτέκτονας - πολεοδόμος και ερευνητής Α. Κ. Αντωνιάδης όπου «τα έχει πει όλα» και μάλιστα με το όνομα τους. Το έργο του στο σύνολο του όχι μόνο αναλύει διεξοδικά σημαντικές στιγμές της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής, αλλά εντοπίζει σημεία που ποτέ και κανείς δεν «τσίμπησε» στη διεθνή αρχιτεκτονική κοινότητα. Το νέο του βιβλίο παρουσιάζει αρκετές νέες πτυχές για ανάλογα ζητήματα. Όσοι λοιπόν αναζητούν τεκμηριωμένες αναλύσεις δεν μένει παρά να διαβάσουν το συγγραφικό έργο του Αντωνιάδη. (βλ. πληροφορίες στο site του αρχιτέκτονα http://www.acaarchitecture.com)