Η σύγχρονη γεωμετρία του καθολικού ναού

Η έννοια της κεντρικής ιδέας είναι πολύ οικεία στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Ταυτόχρονα όμως, όπως πολλές άλλες αρχιτεκτονικές έννοιες, οικείες διαισθητικά και εμπειρικά, «ανθίσταται» σε μια αναλυτική προσέγγιση.

Αν υποθέσουμε ότι η κεντρική ιδέα είναι κάτι σαν μια «βαθιά δομή» για την αρχιτεκτονική σύνθεση, σε ποιο βαθμό μπορεί κανείς να την προσεγγίσει αναλυτικά; Θα μπορούσαμε, αναλύοντας το συνθετικό ιδίωμα ενός αρχιτέκτονα, να αποκρυπτογραφήσουμε την υπόγεια συνθετική λογική που το διαπερνά; Ποια η σχέση της κεντρικής ιδέας με το συνθετικό ιδίωμα ενός αρχιτέκτονα, όπως αυτό εκφράζεται μέσα από τα έργα του; Και, τέλος, είναι δυνατόν να προσεγγίσουμε ένα πρώτο νόημα μέσα από τους συνθετικούς χειρισμούς; Ερωτήματα σαν και αυτά θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε μέσα από μια συντακτική προσέγγιση στην ανάλυση της κεντρικής ιδέας.

Η προσέγγιση αυτή εξειδικεύεται μέσα από την ανάλυση πέντε εκκλησιών του αρχιτέκτονα Mario Botta. Πέντε καθολικές εκκλησίες που σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν σε διάστημα μιας δεκαετίας. Η διαφοροποίηση στην κλίμακα των έργων είναι μεγάλη, καθώς το εύρος των έργων κυμαίνεται από μικρές εκκλησίες ως έναν καθεδρικό ναό, ενώ αντίστοιχα μεγάλη είναι και η ποικιλία των τοποθεσιών όπου βρίσκονται οι εκκλησίες αυτές.

Παραδοσιακά η εκκλησία θεωρείται το σπίτι του Θεού. Για τον Botta όμως αποτελεί «το σύμβολο της κατάστασης των ανθρώπων». Οπως χαρακτηριστικά δηλώνει, «ο άνθρωπος ίσως γνωρίζει να εκφράζει στον χώρο τον κατ' εξοχήν ιερό τα σύμβολα και τις συλλογικές αξίες του οικοδομείν και του κατοικείν». Καθώς ο αρχιτέκτονας έρχεται αντιμέτωπος με έναν τόσο χαρακτηριστικό τύπο κτιρίου, αναγνωρίζει επίσης ότι έχει να αντιμετωπίσει τα υπάρχοντα τυπολογικά μοντέλα και να επανασχεδιάσει μοντέλα που θεωρήθηκαν πεπαλαιωμένα.

Ο βασικός όγκος των κτισμάτων

Οι πέντε εκκλησίες είναι: Η εκκλησία στο Mogno (1986-1996), τοποθετημένη στο άκρο ενός ορεινού χωριού, με φόντο την οροσειρά των Αλπεων, χτίστηκε επάνω στα ερείπια μιας εκκλησίας του 17ου αι. που καταστράφηκε από χιονοστιβάδα. Η εκκλησία στο Pordenone (1897- 1992), τοποθετημένη σε αστικό περιβάλλον. Μαζί με την περιμετρική στοά που περιβάλλει τον υπαίθριο χώρο της καταλαμβάνει ένα οικοδομικό τετράγωνο. Η εκκλησία στο Merate (1987-1995), που βρίσκεται και πάλι σε αστικό περιβάλλον. Ο βασικός όγκος της αποτελείται από έναν κύβο ο οποίος ενσωματώνει πλήρως έναν κύλινδρο που αποτελεί και τον χώρο συνάθροισης. Χαρακτηριστική η μετωπικότητα του βασικού όγκου-κύβου φέρνει έντονη την ανάμνηση χαρακτηριστικών χειρισμών του αρχιτέκτονα σε άλλα του κτίρια. Ο καθεδρικός ναός στο Evry (1988-1995), που αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου συνόλου που περιγράφει ένα μεγάλο οικοδομικό τετράγωνο. Ο βασικός όγκος είναι κυλινδρικός με τη χαρακτηριστική λοξή απότμηση της εκκλησίας στο Mogno. Η δημιουργία του εσωτερικού του ναού προκύπτει από την πλήρη ενσωμάτωση δύο κυλίνδρων, δημιουργώντας έναν εσωτερικό και έναν εξωτερικό φλοιό. Και, τέλος, η μικρή εκκλησία στο Monte Tamaro (1990-1996), που βρίσκεται σε ορεινό τοπίο. Η σύνθεση των όγκων είναι πιο σύνθετη απ' ό,τι στις προηγούμενες εκκλησίες, καθώς ένα δυναμικό, γραμμικό στοιχείο, μια γέφυρα, περνά πάνω από τον κυλινδρικό όγκο του ναού. Η πορεία εκφρασμένη μέσα από το ισχυρό στοιχείο του άξονα-γέφυρας γίνεται κυρίαρχη.

Θέματα που ο αρχιτέκτονας ορίζει ως σημαντικά για τη σύνθεση των εκκλησιών του είναι: ο τοίχος και η δομή που φέρει τα φορτία στο έδαφος, το φως που σχηματίζει, γεννά τον χώρο στη συνεχή καταδίωξη του ηλιακού κύκλου και το κατώφλι, η είσοδος. Ο τοίχος είναι το περίβλημα, το εξωτερικό όριο που μορφοποιεί τον χώρο, ενώ η δομή μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αναφέρεται, έμμεσα έστω, στη γενική ογκοπλασία καθώς το δομικό σύστημα, ο τρόπος σχηματισμού του περιβλήματος, και η ογκοπλασία αποτελούν έννοιες αλληλένδετες για τον αρχιτέκτονα. Το φως γίνεται γενεσιουργός αιτία του χώρου. Εχει σχέση ταυτόχρονα με το στοιχείο της διαφάνειας του εξωτερικού κελύφους, με το σημείο όπου το εξωτερικό κέλυφος παύει να ορίζεται ως συμπαγές. Ενώ, τέλος, το κατώφλι, η είσοδος δεν είναι μόνο το σημείο μετάβασης από τον έξω χώρο προς τον εσωτερικό, αλλά και η πορεία της μετάβασης αυτής.

Συνεχείς ταλαντώσεις και νόημα

Από την ανάλυση των κατοικιών του Botta μπορούμε να ανιχνεύσουμε κάποιες βασικές αρχές, θέματα ή «κανόνες» που φαίνεται να διαπερνούν την αρχιτεκτονική του, να αλληλοσυντίθενται και να μεταλλάσσονται από έργο σε έργο. Εχουμε, επομένως, στις κατοικίες του μια συνθετική δομή με τα εξής χαρακτηριστικά: όγκος, κέλυφος, κάτοψη και τομή, οργανωμένα με λίγους βασικούς κανόνες οι οποίοι συσχετίζουν πολλαπλά τις διάφορες σχεδιαστικές περιοχές με τρόπο ώστε να συγκροτούν μια συνθετική δομή ιεραρχική και αναγνωρίσιμη2. Αναλύοντας συγκριτικά τις πέντε εκκλησίες θα μπορούσαμε να κάνουμε τις εξής παρατηρήσεις:

* Οι κανόνες που συνθέτουν το χαρακτηριστικό ιδίωμα του αρχιτέκτονα, όπως αναλύονται μέσα από τις κατοικίες του (τονισμός ενός κυρίαρχου, πρωτογενούς στη γεωμετρία του όγκου, συμμετρική οργάνωση που διαπερνά τη σύνθεση του όγκου, των όψεων και της κάτοψης, ενσωμάτωση των λειτουργιών με αυστηρά δομημένες συνθετικές αρχές που υπόκεινται στους κανόνες της γενικότερης ογκοπλασίας και ταυτόχρονα διαφοροποίηση θέσης ανάμεσα σε κύριες και δευτερεύουσες χρήσεις), μεταλλάσσονται, εμπλουτίζονται για να αποδώσουν συνθετικά τον κτιριακό τύπο της εκκλησίας.

Ο εσωτερικός χώρος

* Στην περίπτωση της εκκλησίας, το στοιχείο του εσωτερικού ενιαίου σημαντικού χώρου συνάθροισης που έρχεται από την τυπολογία εμπλουτίζει το λεξιλόγιο με την ογκοπλαστική καθαρότητα ενός εσωτερικού κενού που είναι ο χώρος συνάθροισης, χώρος ο οποίος ενσωματώνει την κύρια χρήση και ταυτόχρονα συμπυκνώνει όλη την ένταση αντιληπτικά και συμβολικά.

* Η αυτονόμηση αυτού του ενιαίου εσωτερικού κενού αποτελεί και έναν βασικό συνθετικό άξονα που διαρκώς μεταλλάσσεται από τη μια εκκλησία στην άλλη σε μια συνεχή ταλάντωση μετασχηματισμών.

* Στην περίπτωση επίσης της εκκλησίας γίνεται κυρίαρχος συνθετικός κανόνας η μορφολογία της «ανάτασης» (στοιχείο που επίσης προέρχεται από την τυπολογία της εκκλησίας). Το στοιχείο αυτό εκφράζεται στη σύνθεση μέσα από την απότμηση του κεντρικού όγκου (μια κίνηση που για μία ακόμη φορά ενσωματώνει όλα τα νέα στοιχεία μέσα σε μια ενιαία συνθετική λογική).

* Το προσωπικό ιδίωμα του αρχιτέκτονα, ώριμο πλέον, από έργο σε έργο υπόκειται σε συνεχείς μετασχηματισμούς, οι οποίοι έχουν αποτέλεσμα το να φέρνουν στο προσκήνιο διαφορετικό θέμα. Καθώς διαφορετικοί συνθετικοί κανόνες έρχονται στο προσκήνιο, παρ' όλο που λειτουργούν μέσα στα όρια ενός σαφέστατα προσδιορισμένου συνθετικού ιδιώματος, εστιάζουν την προσοχή σε διαφορετικά θέματα και προτείνουν, υποστηρίζουμε, μια διαφορετική ανάγνωση του αντίστοιχου αρχιτεκτονικού έργου.

1. Στην Καθολική Εκκλησία φαίνεται ότι, σε αντίθεση με την πρακτική της δικής μας Εκκλησίας, οι εκκλησίες σχεδιάζονται ακόμη από γνωστούς αρχιτέκτονες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για την Εκκλησία του 2000 στα περίχωρα της Ρώμης, όπου μερικοί από τους πιο γνωστούς σύγχρονους αρχιτέκτονες κλήθηκαν να καταθέσουν τις προτάσεις τους, οι: Richard Meier, Tadao Ando, Gunther Behnisch, Peter Eisenman, Frank Gehry, Santiago Calatrava.

2. Ι. Sakellaridou, «Α Top Down Analytic Approach to Architectural Composition», Ph. D. Thesis, University College London, 1994.

Τι είναι μια εκκλησία

Τι είναι τελικά μια εκκλησία για τον Botta; Είναι ένας όγκος συμπαγής, ισχυρά αγκυροβολημένος στη γη. Ενας όγκος με ξεκάθαρη πρωταρχική γεωμετρία. Ενας όγκος που περιβάλλει ένα γεωμετρικά ορισμένο σε τρεις διαστάσεις κενό που ορίζει τον εσωτερικό χώρο, έναν χώρο που φαίνεται σαν να προκύπτει από την εκσκαφή, την αφαίρεση τμήματος του συμπαγούς πρωταρχικού όγκου. Ενας όγκος που με απόλυτα δομημένους χειρισμούς παύει σημειακά να είναι συμπαγής για να δεχτεί το φυσικό φως. Η συμμετρία όχι μόνο διαπερνά την ογκοπλασία της μάζας αλλά οργανώνει με τους άξονές της και τις βασικές έννοιες της εισόδου και του ιερού, καθώς και τη σαφή οργάνωση σε κάτοψη του χώρου λατρείας και των επί μέρους χρήσεων.

Οπως και η κατοικία του ανθρώπου, έτσι και η κατοικία του Θεού είναι για τον Botta ένα αντικείμενο που στέκεται αυθύπαρκτο, αυτόνομο, ισχυρά αγκυροβολημένο στο έδαφος. Ολοι οι συνθετικοί χειρισμοί, όπως και στην κατοικία, έχουν σχέση με την ισχυροποίηση της ανάγνωσης του βασικού όγκου.

Ταυτόχρονα όμως στην εκκλησία οι χειρισμοί ογκοπλασίας είναι πιο σύνθετοι. Εχουν σχέση με τη διαμόρφωση ενός μεγάλου εσωτερικού κενού, χώρου λατρείας και συνάθροισης, χώρου μέσα από τον οποίο ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με το συναίσθημα του θείου. Οι χειρισμοί έχουν επίσης σχέση με την έκφραση, μέσα από εργαλεία συνθετικά, μιας αίσθησης ανάτασης, μιας αίσθησης αναζήτησης του θείου. Αυτό το τόσο χαρακτηριστικό στοιχείο μετασχηματίζεται από τον Botta σε μια συνθετική κίνηση «μονοκοντυλιά» που εμπεριέχει την έννοια της δύναμης, της κίνησης προς το άπειρο. Μιας κίνησης που επίσης συμπυκνώνει μια άλλη διάσταση, αυτή του φυσικού φωτός. Το φως διαχέεται από ψηλά, ενοποιώντας ταυτόχρονα το εσωτερικό στο στοιχείο του χρόνου και των εποχών. Οι εποχές και το πέρασμα του χρόνου γίνονται αντιληπτά όχι μέσα από την επαφή με την καθημερινότητα, αλλά μέσα από την επαφή με τον ουρανό. Μια κίνηση συμβολική, μια κίνηση ταυτόχρονα εξιδανίκευσης.

Θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί: Μήπως ο τόπος παράγει την κεντρική ιδέα; Τότε όμως γιατί σε τόσες άλλες περιπτώσεις έχει, π.χ., ο αρχιτέκτονας μεταχειρισθεί τον κύλινδρο, σαφή και καθαρό σε πολύμορφο αστικό περιβάλλον; Θα ήταν ίσως πιο σωστό να αντιπροτείνει κανείς ότι ταυτόχρονα με τον τόπο λειτουργεί για τον αρχιτέκτονα μια διεργασία συνεχών μετασχηματισμών. Με το να έρχεται στο προσκήνιο κάθε φορά διαφορετικός κανόνας, ο αρχιτέκτονας συνεχώς πειραματίζεται με αυτό που μπορεί να θεωρηθεί «δυνατότητα» μέσα στα πλαίσια του ιδιολέκτου του, του προσωπικού του ιδιώματος.

Ενώ στην εκκλησία στο Mogno κυρίαρχο στοιχείο παραμένει η εκκλησία ως σύμβολο προς τον έξω κόσμο, και το βλέμμα, η κίνηση, η λατρεία υπόκεινται σε αυτή την επιλογή, στην εκκλησία στο Pordenone, αντίθετα, ο εσωτερικός χώρος, η τέλεση του μυστηρίου και της λατρείας, αυτονομείται, αποκτά συμβολικές διαστάσεις. Στην εκκλησία στο Merate ο συμβολισμός του χώρου λατρείας και της εκκλησίας ως συμβόλου προς τον έξω κόσμο βρίσκονται σε συνεχή διάλογο. Στον καθεδρικό ναό του Evry η εκκλησία ως σύμβολο και η ανάταση του εσωτερικού βρίσκονται και πάλι σε διάλογο, αλλά με στοιχεία έντασης και ασταθούς ισορροπίας, ενώ, τέλος, στην εκκλησία στο Monte Tamaro η ανάταση αυτή καθαυτή ως πορεία όμως του ανθρώπου προς το άπειρο συμπυκνώνει όλες τις άλλες αναγνώσεις.

Η εκκλησία είναι για τον Botta ο κοινός τόπος συνύπαρξης μιας στάσης περισυλλογής και λατρείας και μιας δυναμικής κίνησης ανάτασης προς το θείο από την επαφή του ανθρώπου με το φως, το πέρασμα των εποχών ή την κίνηση προς το άπειρο. Είναι ταυτόχρονα το σύμβολο μιας λατρείας προς τον έξω κόσμο, η συνύπαρξη του συμβολικού μέσα στο κοσμικό. Αντιστίξεις ανάμεσα στο ιερό και στο κοσμικό, στον έξω κόσμο και στον εσωτερικό, ανάμεσα στη στάση και στην κίνηση ως σύμβολο κυριολεκτικό ή μεταφορικό όπως συντελείται μέσα από την ανάταση του βλέμματος. Δυαδικά ζεύγη εννοιών που ενσωματώνονται υπόγεια μέσα από συνθετικούς κανόνες που διαπερνούν τη σύνθεση. Συνθετικοί κανόνες που αυτονομούνται και προβάλλονται ενίοτε στο προσκήνιο έτσι ώστε να μετασχηματίζουν την εσωτερική δομική ισορροπία. Η συνθετική λογική παραμένει η ίδια, ενώ ταυτόχρονα βρίσκεται σε μια συνεχή ταλάντωση ανάμεσα στη βαθιά δομή και στην έκφρασή της στην κάθε φορά αρχιτεκτονική σύνθεση. Κάθε φορά που ένας κανόνας έρχεται στο προσκήνιο, το νόημα, σε συνεχή ταλάντωση ανάμεσα στις πρωταρχικές έννοιες που το καθορίζουν, και αυτό μεταλλάσσεται *.

(*) Η δημοσίευση αποτελεί τμήμα μιας εκτενέστερης ανακοίνωσης: Ι. Sakellaridou, «From the Underlying Formal Structure to the Meaning», VI Παγκόσμιο Συνέδριο IASS, Γκουανταλαχάρα, Μεξικό.

ΤΟ ΒΗΜΑ
Κωδικός άρθρου: B12483B061