Κατοικία στη Φιλοθέη (1961-65): Η διδακτική αξία ενός Αρχιτεκτονικού Παραδείγματος Αρχιτέκτων Νίκος Βαλσαμάκης

Η ημερίδα «Νίκος Βαλσαμάκης», διοργανώθηκε από τον Π. Τσακόπουλο και τις Ελληνικές Κατασκευές και τον Η. Κωνσταντόπουλο και το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, στο Μουσείο Μπενάκη, το Σάββατο 19 Δεκεμβρίου 2015.

 

Ι.
Συχνά νιώθω την ανάγκη να συσχετίσω το λόγο και τις πράξεις μου, με ορισμένα έργα, ιδέες, τρόπους, που εκφράζουν, εξιδανικευμένα, κάποια χαρακτηριστικά ή ιδιότητες και ξεπερνούν την αυτοαναφορική σχέση του δημιουργού με το έργο του. Ενταγμένα σε κάποιο συλλογικό ρεύμα, λειτουργούν, όχι ως μη επαναλείψημες, ειδικές περιπτώσεις, αλλά αντιθέτως, ως συλλογικά σημεία αναφοράς, ως «παραδείγματα». Και αυτό γιατί εμπεριέχουν στη ρίζα τους τόσο το επαναστατικό, ανανεωτικό όραμα μιας νέας δημιουργίας, όσο και μια σχέση συνέχειας με την προϋπάρχουσα γνώση και εμπειρία. Γι' αυτό και αποκτούν διαχρονική διδακτική αξία. Τέτοια διδακτική αξία, θεωρώ πως έχει η Κατοικία στη Φιλοθέη. Εμβληματικό έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, ενταγμένο στο πνεύμα του ύστερου ελληνικού μοντερνισμού των αρχών της δεκαετίας του '60, συνιστά ως προς ορισμένες ουσιώδεις παραδειγματικές σταθερές, πρότυπο υλοποιημένο έργο, αλλά και σημαντική ιδέα, με επίκαιρο, διαρκές, συλλογικό νόημα.

Ο Νίκος Βαλσαμάκης ανήκει σε μια (τότε) νέα γενιά Ελλήνων αυτοδημιούργητων αρχιτεκτόνων που -όπως αναφέρει ο Δ. Φατούρος- «αγωνίζεται για μια αρχιτεκτονική που ανταποκρίνεται στις τεχνικές και οικονομικές δυνατότητες και στις ιδιαίτερες ανθρώπινες ανάγκες»[1]... Οι σημαντικοί εκπρόσωποι της γενιάς αυτής, (καθώς ανατρέπουν τη γνωστή οικογενειοκρατική δομή του εντόπιου αρχιτεκτονικού γραφείου), παράγουν καινοτόμα, υποδειγματικά έργα, με ρίζα μοντέρνα, και προσωπική εργασία από την σύλληψη τους μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια τους. Με όραμα και επιθυμία για μια καλύτερη ζωή, και αίσθημα υψηλής ευθύνης απέναντι στους χρήστες και την κοινωνία, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως τα έργα αυτά, έφτασαν σε εξαιρετικά επίπεδα αισθητικής, λειτουργικής, και κατασκευαστικής τελειότητας. Έτσι που πολλά από αυτά έμειναν στην ιστορία ως έργα ακόμα και ανατρεπτικής τέχνης.

 

Ά. Κωνσταντινίδης, Σπίτι στην Ανάβυσσο, 1962

Τ. Ζενέτος, Εργοστάσιο Φιξ, 1957

Σχολείο στην Σαντορίνη, Κ. Δεκαβάλλας, 1956-1960

 

Ο Νίκος Βαλσαμάκης, μου επισήμανε σε μια συζήτηση που μου παραχώρησε[2], πως «στην κατοικία αυτή, προσπάθησε να υλοποιήσει ένα αρχιτεκτονικό υπόδειγμα» για τον σύγχρονο κατοικήσιμο χώρο, ξεπερνώντας τις συνθήκες και δυνατότητες της εποχής και του τόπου.

Πιστεύω πως η ολοκληρωμένη υλοποίηση μιας κατοικίας ως αρχιτεκτονικό υπόδειγμα, τέτοιο που να επιδρά διαλεκτικά στην επανανοηματοδότηση της έννοιας του κατοικείν, έχει ιδιαίτερη σημασία. Παρότι ο αρχιτεκτονικός χώρος σε κάθε του έκφανση, έχει εν τη γενέσει του την ιδιότητα της «κατοικησιμότητας», ειδικά η κατοικία, ως δοχείο ζωής, που περιβάλλει καθημερινά τον άνθρωπο και τα ανθρώπινα, λειτουργεί καταλυτικά (ανατρεπτικά ή επιβεβαιωτικά) στην πολυεπίπεδη διαμόρφωση και σχηματοποίηση της ιστορικής, κοινωνικής, πολιτισμικής αντίληψης και κοσμοθεωρίας του κατοίκου.

 

Ν. Βαλσαμάκης, Πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Κηφισίας, 1958 Ν. Βαλσαμάκης, Πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας 1956

 

Έτσι για παράδειγμα, το 1931 στην έκθεση του Βερολίνου είναι χαρακτηριστική, η επαναστατική πρόταση του Mies van der Rohe, για έναν αφαιρετικό, ιδανικά καθαρό και ενιαίο κατοικήσιμο χώρο. Το House for a bachelor, η μακέτα της μοντέρνας κατοικίας σε κλίμακα 1:1, αποτελεί την ιδέα ενός αφαιρετικού ροϊκού χώρου ζωής, που νοηματοδοτεί διαλεκτικά τις υλικές και πνευματικές αξίες του μοντέρνου κατοίκου. Παρότι μη υλοποιημένο παράδειγμα, προτείνει ένα εξωστρεφές, ανοιχτό υπόδειγμα κατοίκησης του νεωτερικού ανθρώπου (που έχει ήδη υλοποιηθεί υποδειγματικά στο περίπτερο της Βαρκελώνης το 1929) με τον χειρισμό των ιδιοτήτων της διαφάνειας και την ενοποίηση του εσωτερικού και εξωτερικού χώρου.

 

Mies van der Rohe, House for a buchelor, model, 1931

 

Επιχειρεί έτσι, να επικοινωνήσει στο ευρύ κοινό, την ανατρεπτική ιδέα του υποδειγματικού εκείνου καθαρού, ενιαίου πεδίου κατοίκησης, όπου η σημασία της αφαίρεσης από περιττά στοιχεία  και η ελαχιστοποίηση της ύλης, αυξάνει την πνευματικότητα του, αλλά και το συμβολικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, ηθικό, εντέλει οικουμενικό του νόημα.

Ας μην ξεχνάμε πως πρόκειται για μια εποχή όπου, για παράδειγμα, κατά τα εγκαίνια του περιπτέρου της Βαρκελώνης,  η αντίθεση μεταξύ των στερεοτυπικών αναφορών των επισκεπτών (που διαφαίνεται ακόμα και στις ενδυματολογικές τους επιλογές) και της συγκρότησης του μοντέρνου, καθαρού χώρου, προκαλεί τουλάχιστον, ιδιάζον ενδιαφέρον.

 

Mies van der Rohe, Barcelona Pavillion, 1929

 

Ποια είναι εντούτοις, εκείνα τα στοιχεία που αποδίδουν -κατά τη γνώμη μου- στην κατοικία στη Φιλοθέη αυτή την πολυσήμαντη διδακτική διάσταση του αρχιτεκτονικού παραδείγματος; Πρόκειται (1) για τη δύναμη της ιδέας του τόσο ως προς τον χώρο, όσο και ως προς την έννοια του κατοικείν και τη σχέση του με τον τόπο και τον χρόνο, (2) για την εξαιρετική έκφραση του στατικού φορέα ως παράγοντα διαμόρφωσης αισθητικής της μορφής, (3) την ανάλογη συνειδητή συγκρότηση ενός αρχιτεκτονικού συντακτικού διεθνούς εμβέλειας με την συνύφανση ωστόσο, εντόπιων χαρακτηριστικών, και (4) τον υποδειγματικό συνολικό του σχεδιασμό.

 

Κατοικία στη Φιλοθέη, 19.

 

ΙΙ. 1. Η δημιουργία ενός νέου δοχείου ζωής.  Η ιδέα  του νεωτερικού χώρου ως «παράδειγμα».

Θεωρώ πως η κατοικία στη Φιλοθέη παρουσιάζει μια γενεαλογική συγγένεια με τον «(κλασικιστικό) αφαιρετικό μοντερνισμό»[3] του Mies (και του Neutra), καθώς και εδώ, η ιδέα του ανοιχτού, ενιαίου, αφαιρετικού χώρου κατοίκησης συγκροτείται μέσα στα όρια ενός νοητού ορθογώνιου παραλληλεπιπέδου και νοηματοδοτεί τον χαρακτήρα του. Ωστόσο στην εφαρμογή αυτή, η σύζευξη της διεθνούς μοντέρνας συνθήκης με ουσιώδεις συνιστώσες τοπικότητας, υλικές και πνευματικές, καθιστούν το έργο αυτό χαρακτηριστικό υπόδειγμα μιας εκδοχής των πολλαπλών εκφάνσεων του ύστερου ελληνικού μοντερνισμού. Η κλίμακα, το μέγεθος και οι αναλογίες, η σχέση του με το φως και τη σκιά, η υλικότητα του  -που όσο περνάει ο χρόνος από πάνω της αποκτά μια ιδιόμορφη πνευματικότητα- του προσδίδουν μια ζωντανή εκδοχή του πολυσήμαντου όρου της ελληνικότητας.

Κατοικία στη Φιλοθέη, 1961

Καθώς ο Νίκος Βαλσαμάκης, αναφέρεται[4] στην υλοποίηση της κατοικίας στη Φιλοθέη, ως συνέχεια δύο προηγούμενων εφαρμογών, που τον οδήγησαν μέσω της δοκιμής, της συνέχειας και της ασυνέχειας τρόπων και μεθόδων, στο καταστάλαγμα αυτού του «υποδείγματος», θα επιχειρήσω και εγώ να συσχετίσω αντιστικτικά τα τρία αυτά υλοποιημένα αρχιτεκτονήματα.

Η κατοικία Παράσχη και Λαναρά χτίζονται σχεδόν ταυτόχρονα το 1961 και βασίζονται σε παρόμοιο τυπολογικό χωρικό μοντέλο που θα χαρακτηρίσει σχεδόν όλα τα μετέπειτα κτίρια του αρχιτέκτονα. Πρόκειται για την οργάνωση της κάτοψης σε λειτουργικές ζώνες, με διαχωρισμό των δημόσιων λειτουργιών σε σχέση με τις ιδιωτικές, σύμφωνα με έναν εμβάτη πάνω σε τρεις βασικούς άξονες κίνησης.

 

Κατοικία Παράσχη, Ανάβυσσος, 1961

Κατοικία Λαναρά, Ανάβυσσος, 1961

 

Η διαμόρφωση της εισόδου, ορίζεται  από ισχυρά στοιχεία που μπορούν να επεκταθούν απεριόριστα, ενώ η αντιστικτική σχέση των οριζόντιων πλακών και κατακόρυφων τοιχωμάτων -επιπέδων, σε συνδυασμό με τους στύλους- σημεία, παραπέμπουν στο χειρισμό του εικαστικού συντακτικού του Bauhaus, διαμορφώνοντας τον νεωτερικό, ροϊκό, αφαιρετικό χώρο διαβίωσης.

Ας μου επιτραπεί, να παρατηρήσω οτι, στις δύο αυτές κατοικίες, η γενεαλογική συγγένεια με το φυγόκεντρο χωρικό μοντέλο του Mies, στο Concrete Country house (δημοσιευμένο στο περιοδικό G, το 1923), αλλά κυρίως στο λίγο μεταγενέστερο Brick Country House, (το 1924) είναι νομίζω σαφής. Σαφής άλλωστε, είναι και η αισθητική που εκκινεί από τον ορθοκανονικό, διαφανή, εκτεινόμενο στο άπειρο, χώρο του De Stijl, όπως αυτός εκφράζεται τόσο στους πίνακες- μελέτες Proun του El Lissitzsky, όσο και στις παράλληλες εικαστικές και χωρικές έρευνες του Theo van Doesburg[5].

 

 

Ωστόσο, στην κατοικία στη Φιλοθέη, παρά τη διαφάνεια και την ροϊκότητα,  ο χώρος αποκτά μια ισχυρή κεντρομόλο δύναμη, τόσο σε σχέση με την παρουσία του τζακιού στο κέντρο των χώρων διημέρευσης, όσο και σε σχέση με το ισχυρό όριο από το δρόμο, το κατέβασμα της εισόδου και το εσωστρεφές άνοιγμα στον οριοθετημένο υπαίθριο χώρο. Όταν εισχωρείς στο εσωτερικό του, η ενιαία οροφή από ανεπίχρηστο σκυρόδεμα λειτουργεί καλυπτικά και οι περιμετρικοί τοίχοι από εμφανές τούβλο προστατευτικά. Καθώς το βλέμμα κινείται ελεύθερο, νιώθεις το σπίτι στην ολότητα του, όπως σχεδόν κρατάει ο Rietveld στην παλάμη του την πρόταση για το Sonsbeek Sculpture pavilion το 1954.

 

Κατοικία στη Φιλοθέη, 1961

 

2. Ο στατικός φορέας ως παράγοντας διαμόρφωσης αισθητικής της μορφής: Η αποσαφήνιση της δομής ως «παράδειγμα».

Η κατοικία Παράσχη, ορίζεται από δύο πλάκες οπλισμένου σκυροδέματος με μεγάλους προβόλους. Χαρακτηριστική είναι η πλάκα του εδάφους, η οποία με τις προεντεταμένες δοκούς που τη στηρίζουν, αγκιστρώνει την κατασκευή στην άκρη ενός βράχου, ενώ προβάλλει μετέωρη για περίπου πέντε μέτρα πάνω από τη θάλασσα. Οι κατακόρυφες λιθοδομές λειτουργούν ως φέροντα τοιχώματα, ενώ ένα μεταλλικό υποστύλωμα διατομής Η, οριοθετεί τη γωνία του κλειστού χώρου. Εδώ, το συγκεκριμένο στατικό σύστημα (πλάκα, τοιχώματα, ένας στύλος) επιτρέπει τη διαφάνεια και την ενοποίηση εσωτερικού και εξωτερικού χώρου.

 

Κατοικία Παράσχη, Ανάβυσσος, 1961

 

Αντίστοιχα, στην κατοικία Λαναρά, οι δύο λεπτές προεντεταμένες πλάκες οπλισμένου σκυροδέματος καδράρουν την απεριόριστη θέα προς τη θάλασσα του Σαρωνικού. Το στατικό σύστημα οριζόντιας πλάκας και μεταλλικού στύλου, εφαρμόζεται στο σύνολο της επιφάνειας των χώρων διημέρευσης, διαμορφώνοντας ένα διαφανές, ανοιχτό, εξωστρεφές πεδίο κατοίκησης, ενώ στο υπόλοιπο κομμάτι της σύνθεσης παραμένουν ακόμη τα φέροντα τοιχώματα και οι λιθοδομές, καθιστώντας το τελευταίο, περισσότερο εσωστρεφές. Η δύναμη του στατικού φορέα μέσα από την αφαιρετική επεξεργασία της μορφής και η ένταση του προβόλου, παράγουν με δομική καθαρότητα ένα μορφολογικό μοντέλο, με σαφείς διεθνείς συμπαραδηλώσεις, αλλά και εντοπιότητα, καθώς η υλικότητα του και η σχέση του με τη φύση, ριζώνουν το έργο στον ελληνικό τόπο.

 

Κατοικία Λαναρά, Ανάβυσσος, 1961

 

Ωστόσο η παραδειγματική καθαρότητα της δομής, και η ιδανική, υποδειγματική έκφραση αυτού του στατικού συστήματος,  πραγματοποιείται στην τρίτη κατά σειρά εφαρμογής κατοικία, αυτή της Φιλοθέης. Όπως μου υποδεικνύει και ο Ν. Βαλσαμάκης, εδώ το στατικό σύστημα οριζόντιας πλάκας και στύλων, χωρίς φέροντα τοιχώματα, πραγματοποιείται με απόλυτο τρόπο. Η οριζόντια λεπτή πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος, των 25-30 εκ. και οι 12 μεταλλικοί στύλοι διαμέτρου 16 εκ. περίπου, βαμμένων σε πορτοκαλί χρώμα- primer, αποτελεί το σημάδι του αρχιτεκτονήματος. Η φωτογραφία του φέροντα οργανισμού να στέκει έτσι στο χώρο και στο χρόνο, είναι αποκαλυπτική, αλλά και συμβολική.

Η ανεξαρτοποίηση του στατικού συστήματος από τα μη φέροντα κατακόρυφα επίπεδα, διαμορφώνει και το βασικό κατασκευαστικό σύστημα παραγωγής χώρου, μορφής και διαχωρισμού λειτουργικών ενοτήτων. Οι μεταλλικοί στύλοι βρίσκουν τη θέση τους, βάση ενός καθολικού καννάβου που εκτείνεται από το εσωτερικό προς τον εξωτερικό χώρο, ενώ τα λεπτά ξύλινα πανέλλα ολισθαίνουν σε σχέση με το στατικό φορέα και  καθορίζουν σε σχήμα Τ τις λειτουργικές ζώνες.

 

Κατοικία στη Φιλοθέη, 1961

 

3. Η διαμόρφωση μιας αρχιτεκτονικής «γλώσσας»  και του «συντακτικού» της ως «παράδειγμα».

Η πρότυπη αυτή εφαρμογή του στατικού φορέα και της αποσαφήνισης της δομής οργανώνει και τα υπόλοιπα κατασκευαστικά συστήματα του έργου, συγκροτώντας έτσι μια προσωπική, αλλά συγχρόνως συλλογική- κοινή αρχιτεκτονική γλώσσα. Στη συλλογική της διάσταση βρίσκεται -νομίζω- και η διδακτική σημασία του υποδείγματος. [6]

Πιστεύω οτι στην κατοικία στη Φιλοθέη, ο Βαλσαμάκης, επιχειρεί την υποδειγματική συγκρότηση ενός αρχιτεκτονικού συντακτικού, που έχει τη ρίζα του  στο μοντερνιστικό ιδίωμα και τις αρχές του, μέσω της εντόπιας διάστασης του. Πρόκειται για μια κοινή γλώσσα, ως προς το πνεύμα, (αλλά και με τις επιμέρους διαφοροποιήσεις της) που έχει συγκροτηθεί μέσα από την σταδιακή υλοποίηση συγκεκριμένων έργων, με ανάλογους τρόπους και μηχανισμούς, μέσα από την επαναλαμβανόμενη αρχιτεκτονική πράξη, τη βιωματική εμπειρία και ταύτιση με το έργο, την κριτική έρευνα και εφαρμογή. Εκφράζει εκείνη την πλευρά της αρχιτεκτονικής που λειτουργεί με βάση συστήματα και μηχανισμούς, ως τρόπος νεωτερικής συνθετικής σκέψης και μεθοδολογίας και δεν εξαντλείται μόνο στην αισθητική ή εικονογραφική θεώρηση της.

 

Κατοικία στη Φιλοθέη, 1961

 

Ξεκινά από την ανάδειξη του φέροντα οργανισμού μέσω της ανεξαρτοποίησης του από τα μη φέροντα στοιχεία και οργανώνεται σε σειρά κατασκευαστικών συστημάτων, που προτάσσουν την καθαρότητα των στοιχείων αυτών και φτάνει με συνέπεια, μέχρι τις οικοδομικές λεπτομέρειες και τον τρόπο επίλυσης τους. Τα υλικά χρησιμοποιούνται στην φυσική τους μορφή, υφή και χρώμα, ενώ όλα έχουν σχεδιαστεί και βρει τη θέση τους πριν την κατασκευή.

 

Και εδώ, η φωτογραφία του πετσώματος της οροφής με τα σημάδια, το ίχνος της γραμμής που υποδεικνύει την ακριβή θέση των στοιχείων και συστημάτων, είναι και πάλι αποκαλυπτική. Φανερώνει επίσης, πως ο στατικός φορέας και το υλικό, έχουν ήδη καθορίσει τη μορφή, έως και τις τελευταίες λεπτομέρειες.

 

 

Επιστρέφοντας στην αξία του παραδείγματος, σκέφτομαι, πως η διδακτική αλλά και ηθική διάσταση της προσπάθειας αυτής,  δεν οφείλεται μόνο στην υποδειγματική της εφαρμογή, αλλά στο γεγονός πως η αφαίρεση των περιττών στοιχείων και η τυποποίηση των συντακτικών αυτών κανόνων, η συνέπεια, και το ήθος εφαρμογής τους, επιτρέπουν και την κοινή τους χρήση. Ως υπόβαθρο σκέψης και πράξης, ως συλλογικό πλαίσιο αναφοράς και όχι ως δογματική μίμηση, μπορούν να λειτουργήσουν τόσο επιβεβαιωτικά όσο και ανατρεπτικά, στην επιθυμία ενός νέου δημιουργού να βρει τον προσωπικό του δρόμο έκφρασης, το δικό του στίγμα.

 

4. Ο ολικός σχεδιασμός ως «παράδειγμα».

Όπως ο ίδιος ο Ν. Βαλσαμάκης αναφέρει, «η κατοικία στη Φιλοθέη, αποτελεί μια προσπάθεια διερεύνησης της απόλυτα μελετημένης κατασκευής, και του λεγόμενου «ολικού σχεδιασμού». Προσπάθησα -λέει- και στον σχεδιασμό των επίπλων, να χρησιμοποιήσω πειραματικά όποιες κατασκευαστικές μεθόδους μπορούσα να  εφαρμόσω στην εντόπια συνθήκη».[7]

 

Κατοικία στη Φιλοθέη, 1961

 

Το 1936, ο Marcel Breuer, στην έκθεση του Bristol στην Αγγλία, (σε συνεργασία με τον Εγγλέζο αρχιτέκτονα F.R.S. Yorke)  εκθέτει σε κλίμακα 1:1, μια πρότυπη μικρή κατοικία, με χαρακτηριστική αδρή υλικότητα, και βιομηχανικό, κομψό εξοπλισμό και επίπλωση, που έχει παραχθεί από την συνεργασία του αρχιτέκτονα με τη βιομηχανία Bristol. Προτάσσεται, η σημασία της ολικής θεώρησης του αρχιτεκτονικού έργου, σε συνδυασμό με τις δυνατότητες της εποχής του και της βιομηχανικής παραγωγής. Συγκροτείται έτσι, η παραδειγματική δημιουργία που παραπέμπει στον χαρακτηριστικό μεσοπολεμικό όρο Gesamkunstwerk, δηλαδή, στο ολικό έργο τέχνης.

 

Breuer in Bristol[8]

 

Τηρουμένων των αναλογιών, το 1961, ο Ν. Βαλσαμάκης στις τρεις κατοικίες που υλοποιεί, σχεδιάζει ( με προσωπικό τρόπο αλλά και με αναφορές από τον Breuer, τον Le Corbusier, τον Mies και άλλους) μεγάλο μέρος του εξοπλισμού και των επίπλων, επιχειρώντας την παραδειγματική ολική αρχιτεκτονική δημιουργία. Πρόκειται για εξαιρετικά έπιπλα, όπου χαρακτηρίζονται από την οικονομία υλικού, με την εφαρμογή κατασκευαστικών συστημάτων και λεπτομερειών που μπορούσαν τότε να παραχθούν από την ελληνική βιομηχανία. Ταυτοχρόνως, αντανακλούν μια εξαιρετική ευγένεια, μια σχέση με το ανθρώπινο σώμα, μια λεπτότητα και διαφάνεια, τόσο στην υλική τους υπόσταση, όσο και στο πνεύμα που τα διακρίνει, ανάλογο της ιδέας και χωρικής έκφρασης του ίδιου του αρχιτεκτονήματος.

 

 

ΙΙΙ. Συσχετίσεις: Καλιφόρνια 1945-66. Το παράδειγμα των case study houses.

Θα ήθελα να επιμείνω λίγο στην διδακτική σημασία της ολικής θεώρησης του έργου ως παραδειγματική εφαρμογή, παρουσιάζοντας (συνοπτικά) το εγχείρημα των "case study houses" για τα χρόνια 1945-66, καθώς πιστεύω εμφανίζει κοινά σημεία υλοποίησης του υποδείγματος - παρά της μεγάλες διαφορές φυσικά- με τις παραδειγματικές σταθερές που ανέφερα σε σχέση με τις κατοικίες που παρουσίασα του Ν. Βαλσαμάκη.

Στην Καλιφόρνια, το περιοδικό Arts & Architecture, με πρωτοβουλία του εκδότη του, John Entenza καλεί αρχικά οχτώ σημαντικούς αρχιτέκτονες, όπως ο Richard Neutra, Charles Eames,  J. R. Davidson, Eero Saarinen, (στη συνέχεια προστίθενται και πολλοί άλλοι, όπως οι Ralph Rapson, Craig Ellwood, Pierre Koenig) προκειμένου να σχεδιάσουν και να πραγματοποιήσουν υποδειγματικές κατοικίες με όλο τον σύγχρονο εξοπλισμό τους, για τη μέση μεταπολεμική αμερικάνική οικογένεια, με σκοπό την προβολή και   επανανοηματοδότηση ενός νέου, μοντέρνου, συμβατού με τη νέα εποχή τρόπου ζωής και αντίληψης του κόσμου.

 

 

Στην εναρκτήρια προκήρυξη του περιοδικού[9], το 1945, αναφέρεται χαρακτηριστικά, πως στο πλαίσιο προβολής του παραδειγματικού μοντέρνου κατοικήσιμου χώρου, αλλά και της ανάλογης παραδειγματικής κατασκευής του, καλούνται οι αρχιτέκτονες να μελετήσουν και να κατασκευάσουν πρότυπες κατοικίες που να διαμορφώνουν «καλές» συνθήκες διαβίωσης ("good" living conditions).

Μια από τις  σημαντικότερες στοχεύσεις, - για μένα ίσως η σημαντικότερη, που μας επανασυνδέει με τον ορισμό του «παραδείγματος»- αποτελεί η υποχρέωση «κάθε κατοικία να μπορεί να αναπαραχθεί  (capable of duplication) και σε καμία περίπτωση να μην είναι μοναδική, ατομική επίδοση (individual «performance»), του δημιουργού. Αντιθέτως, ο δημιουργός, καλείται -στο πνεύμα των σκοπεύσεων του μοντέρνου κινήματος- να χρησιμοποιήσει -όχι άσκοπα- τις δυνατότητες της νέας τεχνολογίας και εντόπιας βιομηχανίας, προκειμένου να καταφέρει να κρατήσει  χαμηλό το κόστος κατασκευής και να προσεγγίσει τη μαζική παραγωγή. Επιπλέον, στο πλαίσιο της συνολικής θεώρησης του παραδείγματος, ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει όλον τον εξοπλισμό και τα έπιπλα, σε συνεργασία με τους παραγωγούς, τους κατασκευαστές, τη βιομηχανία.

 

 

Αν και εντέλει, η προσπάθεια των "case study houses" δεν απέδωσε αυτά που επιθυμούσαν οι εμπνευστές της, αποτελεί -όσον αφορά το όραμα, την ιδέα, την εφαρμογή- μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, πρωτοβουλία. Άφησε σειρά καινοτόμων παραδειγματικών κατοικιών, όπου χαρακτηρίζονται -ανάμεσα σε άλλα-  από αφαίρεση και διαφάνεια στο χώρο, από μοναδική σχέση με το τοπίο, από την παραδειγματική εφαρμογή του εντόπιου κατασκευαστικού συστήματος, (κυρίως προκατασκευασμένων μεταλλικών κατασκευών, με το γνωστό μεταλλικό ή ξύλινο πλαισιακό  στατικό φορέα), από την βιομηχανική τυποποίηση του εξοπλισμού τους.

Είναι το παράδειγμα εκείνο, όπου οι κατοικίες, επιχειρήθηκε να αποτελέσουν τον φορέα ενός επαναστατικού οράματος και διδακτικού πνεύματος για τον νεωτερικό, μεταπολεμικό τρόπο ζωής.

 

IV. Αντί επιλόγου- Η διάρκεια των ιδεών.

Στη συνάντηση μας, ρώτησα τον Νίκο Βαλσαμάκη, αν συμφωνεί με τη διαπίστωση της σχέσης των τριών αυτών κατοικιών που πραγματοποίησε στις αρχές της δεκαετίας του '60, με τις αντίστοιχες της ίδιας περιόδου στην Καλιφόρνια. «Ίσως, μου απάντησε, ως προς την πρόθεση να λειτουργήσουν αυτές οι εφαρμογές υποδειγματικά. Όμως, οι συνθήκες και κυρίως το κατασκευαστικό τους σύστημα είχαν σημαντικές διαφορές από τα ελληνικά δεδομένα».

Καθώς εγώ επέμενα, για μια περισσότερο θεωρητική εξήγηση, μου είπε -μισογελώντας- (αν κατάλαβα σωστά τα λόγια του) πως συχνά διαφωνεί με υπερβολικές εννοιολογικές και λόγιες εμβαθύνσεις, σχέσεις και αναφορές στο έργο του. Το οποίο προτιμά να επεξεργάζεται σε επίπεδο δομικό, λειτουργικό και αισθητικό. Αυτό που συνεχώς αναζητά είναι η σχέση του κατοίκου με το χώρο. Είναι κάτι που αναφέρει και η Αναστασία Τζάκου, στο εισαγωγικό κείμενο που γράφει για το Νίκο Βαλσαμάκη σε προγενέστερη ξενόγλωσση έκδοση για το έργο του «1950-83», με επιμελητή τον Ηλία Κωνσταντόπουλο[10]. Εκεί γράφει :«...Ο βασικός του οδηγός, ο στόχος του ήταν πάντα η σχέση των κτιρίων που σχεδιάζει με τους ανθρώπους που τα κατοικούν....». [Και]- όπως μου τόνισε ο ίδιος[11]  - « θέλω να τα κατοικούν καλά».

 

Κατοικία Παράσχη, 1961, Κατοικία στη Φιλοθέη, 1961

 

Αν όπως έχει δηλώσει ο Mies,  «η αρχιτεκτονική είναι η θέληση μιας εποχής μεταφρασμένης σε χώρο»[12], τότε σίγουρα η θέληση εκείνης της εποχής στον τόπο μας (αναφέρομαι για πριν τη δικτατορία) είναι εξαιρετικά διδακτική για εμάς στη σύγχρονη συνθήκη. Μισό αιώνα μετά την ολοκλήρωση της, η κατοικία στη Φιλοθέη, αποτελεί ένα από τα ζωντανά, διαρκή, εμβληματικά παραδείγματα- μανιφέστα του ύστερου ελληνικού μοντερνισμού. Και ο χρόνος, γράφει καλά πάνω της.

Ανατρεπτική, λιτή, υποδειγματική. Όπως θέλησε ο δημιουργός της, όπως την υλοποίησε, όπως την κατοίκησε και όπως την κατοικεί: Καλά.

 

 

Σοφία Τσιράκη
Επίκουρη καθηγήτρια Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων Τομέα Ι Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
19-12-2015 Μουσείο Μπενάκη

Παραπομπές

[1]  Παναγιώτης Τσακόπουλος (2014), Αναγνώσεις της Ελληνικής μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής, σελ. 103, Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. Επίσης, εκτενείς αναφορές για τη σχετική περίοδο γίνονται στο βιβλίο Δημήτρης Φατούρος, (2002) Ίχνος Χρόνου, Εκδόσεις Καστανιώτης

[2]  Συζήτηση με τον Νίκο και τη Μαρία Βαλσαμάκη στην κατοικία τους. Φιλοθέη, 06-12-2015.

[3]  Ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί από τον Π. Τσακόπουλο για τον Κ. Δεκαβάλλα, στο Παναγιώτης Τσακόπουλος (2014), Αναγνώσεις της Ελληνικής μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής, σελ. 89, Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο.

[4]  Συζήτηση με τον Νίκο και τη Μαρία Βαλσαμάκη στην κατοικία τους. Φιλοθέη, 06-12-2015.

[5] AV Monografias Monographs, 92 (2001): Mies van der Rohe, Berlin/ Chicago. σελ. 13 και 65.

[6]  Moises Puente (editor) (2008), Conversations with Mies van der Rohe, Princeton University Press, σελ. 56-57 Ο Mies van der Rohe, σε μια συνέντευξη του, αναφέρεται στη έννοια της «κοινής γλώσσας». Λέει πως δεν «δουλεύει πάνω στην αρχιτεκτονική γενικώς, αλλά στην αρχιτεκτονική ως γλώσσα». Όπως παρατηρεί, η γλώσσα μπορεί να είναι διαρκώς ανανεούμενη, αλλά χρειάζεται κάποιες βασικές σταθερές, ώστε να είναι αναγνωρίσιμη.... και έχει ανάγκη την γραμματική και τους συντακτικούς κανόνες, ώστε να εκφραστεί, είτε πρόκειται για απλό έργο ή ποίημα. "Yes, that is what I call the common language, too. That is what I'm working on. I am not working on architecture, I am working on architecture as a language, and I think you have to have a grammar in order to have a language. It has to be a living language, but still you come in the end to the grammar. It is a discipline. And then you can use it for normal purposes and you speak in prose. And if you are good at that, you speak a wonderful prose, and if you are really good, you can be a poet. But it is the same language, that is the characteristic..." ..

[7]  Συζήτηση με τον Νίκο και τη Μαρία Βαλσαμάκη στην κατοικία τους. Φιλοθέη, 06-12-2015. Βλ. επίσης στον ιστότοπο http:// domesindex.com/buildings/katoikia-sth-filo8eh/

[8] Breuer in Bristol 25 November, 2010 By Flora Samuel
Marcel Breuer struck up a fruitful collaboration with a Bristol furniture manufacturer who, as Flora Samuel writes, was a keen admirer of his Bauhaus background Breuer in Bristol, Bristol Architecture Centre, Narrow Quay, Bristol BS1 4QA, Main Gallery, until 24 December It is impressive the way that the Bristol Architecture Centre occasionally digs out a piece of history that puts the city firmly in the thick of modernist history. It managed to do this a couple of years ago with its Le Corbusier exhibition and it has done it again with Breuer in Bristol, a compelling and well-conceived little show. The focus here is on the collaboration between Marcel Breuer, who left the Bauhaus for Britain in the mid-1930s, and a furniture manufacturer of high aspiration, Crofton Gane, chairman of the Bristol firm PE Gane. The Architecture Centre exhibition space has been transformed into an Sshaped series of three areas that reflect the three-stage structure of the narrative while, at the same time, echoing the sinuous forms of Breuer's own chairs.

[8]  David Travers (2014), Arts & Architecture 1945-49 , Taschen. Επίσης, στο διαδίκτυο δημοσιεύονται σειρά σχετικών άρθρων, ανακοινώσεων κτλ. : http://www.artsandarchitecture.com/case.houses/ , βλ. και Elizabeth Smith (2001) Case Study houses, The complete program (1945-1966), Taschen.

[9] Elias Constandopoulos (editor) (1984) Nicos Valsamakis, 1950-53, 9h Publications, σελ. 5.

[10]  Συζήτηση με τον Νίκο και τη Μαρία Βαλσαμάκη στην κατοικία τους. Φιλοθέη, 06-12-2015.

[11]  «Architecture is the will of an epoch translated into space.» Mies Van der Rohe, στο Ludwig Mies van der Rohe's "Aphorisms on Architecture and Form"(1923),  https://modernistarchitecture.wordpress.com/2010/10/25/ludwig-mies-van-der-rohe's-"aphorismson-architecture-and-form"-1923/