Κλίμακα και Χώρος : Αναγνώσεις μίας Πολύπλοκης Σχέσης

1. Το Πρόβλημα της Κλίμακας στον Σύγχρονο Σχεδιασμό των Χώρων της Πόλης.


Οι πολύπλοκες οικονομικές, κοινωνικές και οικολογικές κρίσεις του σύγχρονου πολιτισμού συνοδεύονται από μία διόγκωση των αστικών και πολεοδομικών συνόλων, τα οποία συχνά χαρακτηρίζονται με τον όρο «παγκόσμιες πόλεις». (1)
Η διεθνής συζήτηση γύρω από την ανάπτυξη των παγκόσμιων ή περιφερειακών πόλεων στον 21ο αιώνα θεματοποιεί ξανά το ζήτημα της κλίμακας του αστικού χώρου. (2) Σε αυτό το πλαίσιο, αναζητείται αφενός μία συσχέτιση του παγκόσμιου με το τοπικό, δηλαδή της μεγάλης κλίμακας των πλανητικών, οικονομικών και επικοινωνιακών δομών με την μικρή κλίμακα των ιστορικών, γεωγραφικών και πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων (3) και αφετέρου μία αρχιτεκτονική διερεύνηση της ανθρώπινης κλίμακας των καθημερινών χώρων ζωής στην πόλη, η οποία τείνει να εξαφανιστεί κάτω από πιεστικές οικονομικές εξελίξεις.
Η Ελληνική εμπειρία, και ειδικότερα η εξέλιξη της πόλης των Αθηνών, επιβεβαιώνει τις παραπάνω γενικές παρατηρήσεις : οι «γκρίζες ζώνες» του Ελληνικού, του Ελαιώνα και του παραλιακού μετώπου της Αττικής, σε συνδυασμό με μία σειρά αποσπασματικών παρεμβάσεων μεγάλης κλίμακας, θέτουν εκ νέου το πρόβλημα του συντονισμού των κλιμάκων σχεδιασμού του χώρου και της αναζήτησης ενιαίων στρατηγικών αρχών και στόχων για την συνολική οργάνωση της πόλης. Σε αυτό το πλαίσιο, υποστηρίζουμε πώς δημιουργείται η ανάγκη μίας θεωρίας της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού (4) που να εξετάζει την πολύπλοκη σχέση ανάμεσα στον χώρο και την κλίμακα, τα αρχικά περιγράμματα της οποίας επιχειρούμε να αναπτύξουμε στο παρόν κείμενο.

2. Η Έννοια της Κλίμακας και η Ιδέα του Χώρου : Αναγνώσεις

Η έννοια της κλίμακας του χώρου είναι εξαιρετικά σύνθετη. Πέρα από τις κλασικές αρχιτεκτονικές και αισθητικές προσεγγίσεις της κλίμακας και των αναλογιών ως εξωτερικών, εσωτερικών ή απόλυτων μέτρων ενός αρχιτεκτονικού έργου, κτιρίου ή αντικειμένου σε συνάρτηση με το ανθρώπινο σώμα και πνεύμα, (5) θα μπορούσαμε να ορίσουμε την αρχιτεκτονική κλίμακα γενικά ως ένα διαβαθμισμένο σύστημα αξιολόγησης του πραγματικού χώρου που θεμελιώνεται σε μία ιεραρχημένη δομή σχέσεων ανάμεσα σε έννοιες και αξίες. Επιπλέον, όπως έχει αποδείξει ο Philippe Boudon, η κλίμακα ενσωματώνεται οργανικά στην αρχιτεκτονική σκέψη από την αρχή του σχεδιασμού και αποτελεί το καθοριστικό στοιχείο διαφοροποίησης του αρχιτεκτονικού από τον γεωμετρικό χώρο. (6) Προτείνουμε πέντε πιθανές αναγνώσεις των σχέσεων ανάμεσα στην έννοια της κλίμακας και την ιδέα του χώρου.

2.1. Η Κλίμακα ως Μετρικό Εργαλείο Αναπαράστασης του Χώρου

Η κλίμακα, σε ένα πρώτο επίπεδο, προβάλλει ως ένας τρόπος θέσπισης μίας αναλογίας ανάμεσα στον αναπαραστατικό χώρο του σχεδίου και στον αληθινό χώρο. Εδώ τίθενται ζητήματα που αφορούν στη σχέση του νοητικού με το πραγματικό, (7) στην συνάρτηση της ύλης με το φαινόμενο, την αντίληψη και τη σκέψη και στο επίπεδο της αφαίρεσης και της κατασκευής ενός μοντέλου (8) που συγκροτεί μία εστιασμένη και οργανωμένη όψη της πραγματικότητας.

2.2. Η Κλίμακα ως Επιστημολογικός Δείκτης Συγκρότησης Γνωστικών Αντικειμένων

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, η κλίμακα προβάλλει ως δείκτης που διαφοροποιεί διακριτά γνωστικά αντικείμενα τα οποία επιχειρούν να αναλύσουν, να ερμηνεύσουν και να σχεδιάσουν τον χώρο και τα στοιχεία του (χωροταξία, γεωγραφία, πολεοδομία, αρχιτεκτονική, σχεδιασμός αντικειμένων). (9) Εδώ τίθεται το ζήτημα του συντονισμού, της αλληλεπίδρασης και της επικοινωνίας αυτών των διαδοχικών και πολλαπλών επιπέδων ανάγνωσης (10) μεταξύ τους σε μία ενιαία θεώρηση του χώρου (11) που θα εντάσσει στοιχεία, λειτουργίες και αξίες στην αρμόζουσα κλίμακα τους.

2.3. Η Κλίμακα ως Αντοχή του Τόπου

Σε ένα τρίτο επίπεδο, η κλίμακα αναφέρεται στον χαρακτήρα και το πνεύμα ενός συγκεκριμένου τόπου, το οποίο συλλαμβάνεται ως ολότητα μνήμης, ιστορίας, μύθου, λόγου, κοινωνικών δομών και ανθρωπογεωγραφικών επικρατειών. Η κλίμακα ενός τόπου υποβάλλει τους κανόνες και τα όρια παρέμβασης και σχεδιασμού, την οικολογική, ενεργειακή, νοηματική και κοινωνική χωρητικότητα του, το μέγεθος και το ήθος των αρχιτεκτονικών προτάσεων που αντέχει.

2.4. Η Κλίμακα ως Πεδίο Συγκρότησης Χωρικών Σχέσεων και Νοημάτων

Σε μία τέταρτη ανάγνωση, η έννοια της κλίμακας περιγράφει την διάρθρωση αρχιτεκτονικών, γεωμετρικών και πολιτικών σχέσεων ανάμεσα στο μικρό και το μεγάλο, το κενό και το πλήρες, τον κλειστό, τον ημι-υπαίθριο και τον ανοικτό χώρο, τον ιδιωτικό και τον δημόσιο χώρο, το μέρος και το όλον, το διαρκές και το στιγμιαίο. Ο συντονισμός τους γεννά την κλίμακα του αρχιτεκτονικού χώρου της πόλης και δημιουργεί πυρήνες νοήματος που εκπέμπουν πολιτισμικά μηνύματα.

2.5. Η Κλίμακα ως Λειτουργική και Εννοιολογική Συνοχή Ζωής

Τέλος, σε ένα πέμπτο και καθοριστικό επίπεδο, η κλίμακα αφορά σε ζητήματα ιεράρχησης αξιών, αναγκών και κοσμοθεωριών του κάθε πολιτισμού, δηλαδή στην κοινωνική, ηθική και λογική συνοχή των λειτουργιών του αστικού χώρου, η οποία αντανακλά μία συνέπεια τρόπου ζωής των ανθρώπων. Σε αυτό το πλαίσιο, θεωρούμε πώς ο αρχιτεκτονικός και πολεοδομικός σχεδιασμός μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά, αναζητώντας συγγένειες, ομοιότητες και αντιθέσεις λειτουργιών ή εννοιών και υλοποιώντας προτεραιότητες αξιών στον θεσμικό, κοινωνικό και εννοιολογικό χώρο της πόλης. Εδώ η κλίμακα συνδέεται με την ποιοτική και συμβολική νοηματοδότηση του χώρου, η οποία προϋποθέτει ένα συνολικό όραμα ζωής.

3. Ένα Παράδειγμα από την Πόλη των Αθηνών : η Οδός Πειραιώς

Επιχειρώντας να καταστήσουμε πιο σαφείς τις παραπάνω θεωρητικές αρχές, επιλέγουμε ένα σύγχρονο παράδειγμα ενός αστικού χώρου σε κρίση από την πόλη των Αθηνών : την οδό Πειραιώς. Παρά την προφανή σημασία της ως πρώην βιομηχανικού άξονα ενοποίησης του ιστορικού κέντρου της πόλης των Αθηνών με το επίνειο της, (12) τον στρατηγικό της ρόλο για την πρόσβαση και την πιθανή σύνδεση περιοχών λειτουργικής και ιστορικής σημασίας για την σύγχρονη ζωή της πόλης (Κεραμεικός, Γκάζι, Ελαιώνας,  Ακαδημία Πλάτωνος) και παρόλο που γνώρισε ορισμένες προτάσεις ανάπλασης την δεκαετία του 1990, (13) στα πλαίσια των ευρύτερων στρατηγικών ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων, (14) η οδός Πειραιώς σήμερα χάνει σταδιακά την ιδιαίτερη φυσιογνωμία, την κλίμακα και τον χαρακτήρα της. (Βλ. Εικόνα 1).

Εικόνα 1 : Σύνθεση παλαιών και σύγχρονων απεικονίσεων της οδού Πειραιώς,
των τόπων και των κτισμάτων της, η οποία επιχειρεί να κατανοήσει την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της.

Οι βασικοί λόγοι είναι η έλλειψη συντονισμού των κλιμάκων σχεδιασμού του χώρου, η απουσία μίας νοηματικής σύλληψης της ολότητας των δημόσιων τόπων, οι ετερόκλητες, αποσπασματικές και αντιφατικές παραθέσεις λειτουργιών που δεν συσχετίζονται μεταξύ τους, φανερώνοντας μία έλλειψη ιεράρχησης των πολιτισμικών αξιών και η ανεξέλεγκτη επέλαση της ιδιωτικής εμπορικής πρωτοβουλίας που εστιάζει αποκλειστικά στην δημιουργία μη-τόπων διασκέδασης, κατανάλωσης και διαφήμισης. Η παραπάνω υποβάθμιση συνοδεύεται από την απώλεια κλίμακας του δημόσιου χώρου, λόγω της έντονης και συχνής παρουσίας κτιρίων μεγάλου όγκου με κλειστές όψεις κατά μήκος της οδού Πειραιώς, τα οποία δεν αποκαθιστούν κανενός είδους διάλογο με το φυσικό, αστικό, ανθρωπογενές και κοινωνικό περιβάλλον. (Βλ. Εικόνα 2). Έτσι, οι δυνατότητες συγκρότησης ενός αναγνωρίσιμου και συνεκτικού νοήματος της οδού Πειραιώς, εξανεμίζονται.

Εικόνα 2 : Χαρακτηριστικά παραδείγματα σύγχρονων μη-τόπων της οδού Πειραιώς
που δεν αποκαθιστούν κανενός είδους διάλογο ανάμεσα στον κλειστό και τον δημόσιο
χώρο της πόλης, αλλοιώνοντας την εννοιολογική και λειτουργική κλίμακα του αστικού ιστού.
 

Ένας σύγχρονος αρχιτεκτονικός και πολεοδομικός σχεδιασμός που θα ενσωμάτωνε τον θεωρητικό προβληματισμό γύρω από τη πολύπλοκη σχέση χώρου και κλίμακας που εκθέσαμε παραπάνω, θα επιχειρούσε να ενοποιήσει ξανά τις διαφορετικές κλίμακες οργάνωσης της οδού Πειραιώς σε μία ενιαία θεώρηση του δημόσιου, κενού χώρου και των παλαιών και νέων κτισμάτων, συνδέοντας περιοχές ιστορικής σημασίας με τη σύγχρονη ζωή της πόλης και εξασφαλίζοντας τον συνεχή διάλογο του κλειστού με τον ανοικτό χώρο. Ταυτόχρονα, θα πρότεινε ένα σχέδιο ιεράρχησης των πολιτισμικών αξιών που πρυτανεύουν στην πόλη : ή θα έχουμε έναν αδιάφορο και αποσπασματικό δρόμο διαφήμισης, διασκέδασης και κατανάλωσης ή θα έχουμε έναν νοηματοδοτημένο άξονα σκέψης, τέχνης, μνήμης, επικοινωνίας, ιστορίας και φύσης, δηλαδή μία οδό που θα αναφέρεται στον Κεραμεικό, στο Γκάζι, στην Ιερά Οδό, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και στην Ακαδημία Πλάτωνος, συμβάλλοντας στην δημιουργία νέων χώρων πολιτισμού για τον σύγχρονο άνθρωπο και στην ποιοτική αναβάθμιση της πόλης των Αθηνών. Για άλλη μία φορά καλούμαστε να επιλέξουμε κοσμοθεωρίες και κλίμακες αξιών και να διαμορφώσουμε πρότυπα τρόπων και χώρων ζωής στη σύγχρονη πόλη.

Του Δρ. Νικολάου-Ίωνα Τερζόγλου

ΝΙΚΟΛΑΟΣ - ΙΩΝ  ΤΕΡΖΟΓΛΟΥ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ Ε.Μ.Π., ΔΙΔΑΚΤΩΡ Ε.Μ.Π., ΛΕΚΤΩΡ 407/80, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ
1976 : Γέννηση στην Αθήνα. 1995-2000 : Σπουδές στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Υποτροφίες Ι.Κ.Υ. και Βραβεία Τ.Ε.Ε. 2000 : Δίπλωμα Αρχιτέκτονα Μηχανικού E.M.Π. Χρυσοβέργειο Βραβείο, Βραβείο Ε.Μ.Π. και Αργυρό Μετάλλιο E.M.Π. 2000-2001 : Μεταπτυχιακές Σπουδές στο Ε.Μ.Π. με Υποτροφία Ιδρύματος Ευγενίδου. 2001 : Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Δίπλωμα στην Κατεύθυνση «Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός».  2005 : Διδακτορικό Δίπλωμα E.M.Π. Τίτλος Διατριβής : Εννοιολογικές Δομές της Αρχιτεκτονικής Σκέψης. Leon Battista Alberti-Etienne-Louis Boullée-Le Corbusier. 2007-2008 : Αυτόνομη  διδασκαλία μαθημάτων Αρχιτεκτονικής Σύνθεσης και Αρχιτεκτονικής Θεωρίας στο Ε.Μ.Π. και το Πανεπιστήμιο Πατρών, ως Λέκτωρ 407/80. 2002-2003 : Συμμετοχή σε Ερευνητικά Προγράμματα του Ε.Μ.Π. 2001-2008 : Δημοσιεύσεις θεωρητικών δοκιμίων σε επιστημονικά περιοδικά και βιβλία. 2005-2008 : Συμμετοχή με ανακοινώσεις σε διεθνή συνέδρια αρχιτεκτονικής και φιλοσοφίας. 

1.Neil Brenner, Roger Keil (eds.), The Global Cities Reader, Routledge, London and New York, 2006, σσ. 3-16

2.Thierry Paquot, Terre Urbaine, Cinq Défis pour le Devenir Urbain de la Planète, Editions La Découverte, Paris, 2006, σσ. 144-149

3.Neil Brenner, Roger Keil (eds.), The Global Cities Reader, ό.π., σσ. 402-403

4.Λουδοβίκος Βασενχόβεν, «Υπάρχει ακόμη Θεωρία του Σχεδιασμού του Χώρου;», στα Πρακτικά 10ου Πανελληνίου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου, Τ.Ε.Ε., Αθήνα, 2002, σσ. 393-399

5.Π.Α. Μιχελή, Η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη, Έκδοσις Ε', Ε.Μ.Π., Αθήναι, 1977, σσ. 123-139 και Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Η Αισθητική Θεώρηση της Αρχιτεκτονικής, Μία Διερεύνηση των Μέσων Έκφρασης, Ε.Μ.Π., Αθήνα, 1998, σσ. 47-53

6.Philippe Boudon, Sur l' Espace Architectural, Essai d' Epistémologie de l' Architecture, Dunod, Paris, 1971, σσ. 40-45, 51-70. Βλ. και Philippe Boudon (ed.), De l' Architecture à l' Epistémologie, La Question de l' Echelle, P.U.F., Paris, 1991, σσ. 1-24, 67-97, 171-194

7.Philippe Boudon (ed.), De l' Architecture à l' Epistémologie, La Question de l' Echelle, ό.π., σσ. 227-248

8.Alberto Pérez-Gomez, Louise Pelletier, Architectural Representation and the Perspective Hinge, The MIT Press, Cambridge, Mass., London, England, 1997, σσ. 105-108

9.Αθανάσιος Ι. Αραβαντινός, Πολεοδομικός Σχεδιασμός, Για μια Βιώσιμη Ανάπτυξη του Αστικού Χώρου, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα, 1997, σσ. 26-30

10.Μηνάς Αγγελίδης, Χωροταξικός Σχεδιασμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα, 2000, σσ. 147, 210-228

11.Ε. Παναγιωτάτου, Συμβολή σε μια Ενιαία Θεώρηση του Χώρου και σε μια άλλη Σχεδιαστική Πρακτική, Ε.Μ.Π., Αθήνα, 1988, σσ. 44-59

12.John N. Terzoglou, A Study of the Development, Characteristics and Uses of Open Public Spaces in Athens from 1940 to 2000, PhD Thesis, Middlesex University, 2001, σσ. 230-240

13.Οδός Πειραιώς, Υπερτοπικός Πόλος, Ανάδειξη μίας Χαμένης Ταυτότητας, Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., Αθήνα, 1995, σσ. 8-45

14.Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου & Προστασίας Περιβάλλοντος Αθήνας, Αθήνα, 1996, σσ. 66-71