Μια Πεταλούδα στο Πεκίνο. (Μέρος Α)

Το πώς λες κάτι έχει γίνει πολύ πιο σημαντικό από το τι λες κι είναι κάτι που γίνεται όλο και λιγότερο ενοχλητικό. Δεν έχει σημασία τι λες μπορεί να λες ανακρίβειες, ψεύδη, οτιδήποτε , εκείνο που προέχει είναι ο τρόπος, το μέσον, η τακτική προβολής των λεγόμενων στον βαθμό που μπορούν αυτά να επηρεάσουν και να οδηγήσουν συμπεριφορές και δράσεις. Αυτό δείχνει την οριστική παραίτηση από την παραδοσιακή αναζήτηση της "αλήθειας" και φέρνει στο προσκήνιο τη μονοκαθεδρία του ωφέλιμου. Το "πώς", δηλαδή, συνδέεται άμεσα με το ωφέλιμο, εφόσον μπορεί να το υπηρετήσει χωρίς άλλους (ξεπερασμένους) φραγμούς, "ηθικής" κατά βάση φύσης. Μια τέτοια επιστημολογική (κι όχι μόνο) κίνηση, από την τελεολογία προς την τελεονομία (όπως έχει χαρακτηριστεί), είναι δυνατόν να προσεγγιστεί από πολλές πλευρές και σ' αρκετά επίπεδα. Θα την προσεγγίσω στο επίπεδο που αφορά τη διάγνωση ρευστών, ανώμαλων, αμφίρροπων και πολύρροπων καταστάσεων και που φέρουν τη γενική ονομασία κρίση.

Στο μεταίχμιο των καταστάσεων [κατά τη "ροή ύλης-ενέργειας"] υπεισέρχεται η συνιστώσα του πώς περιγράφω το μεταίχμιο, την προηγούμενη, την επόμενη κατάσταση κι όλα τα σχετικά. Υπεισέρχεται, δηλαδή, με το "πώς" ένα ποιοτικό στοιχείο που προσανατολίζει, ή τουλάχιστον επιχειρεί να προσανατολίσει, την εξέλιξη των φαινομένων και των γεγονότων με γνώμονα πάντα το επιδιωκόμενο ωφέλιμο. Κι είναι το ωφέλιμο πια που, αναποδογυρίζοντας την τελεολογική σειρά, θα ορίσει το "αληθινό" και κατ' επέκταση θα "νοηματοδοτήσει" το εγχείρημα. [Ερώτημα: ωφέλιμο για ποιον; πώς ορίζεται (ή πώς κατασκευάζεται) τώρα το ωφέλιμο;] Σύμφωνα με την κοσμοαντίληψη του 21ου αιώνα, αυτό το άυλο και δυναμικό στοιχείο που συμμετέχει (καθώς εισάγεται ή υπεισέρχεται) στη ροή ύλης κι ενέργειας έχει ονομαστεί πληροφορία. Απ' αυτήν τουλάχιστον τη σκοπιά, η πληροφορία δεν μπορεί να 'ναι "ουδέτερη", κι άρα η (σημερινή) "επικοινωνία" είναι κιόλας προσημασμένη. Μ' άλλα λόγια, επικοινωνία είναι ακριβώς αυτό το "πώς το λες".

Ας δούμε για παράδειγμα, πώς η ίδια η "αντικειμενικότητα" της επιστήμης διαστρέφεται (τουλάχιστον), μέσ' από την ίδια τη διαδικασία επικοινωνιακής της δράσης και διαχείρισης. Θ' αναφερθώ ενδεικτικά στην επικοινωνιακή διάσταση κάποιων σύγχρονων διατυπώσεων από τη θεωρία του χάους καθώς μάλιστα, μέσα στα σύνορα της (επισημοποιημένης πια) κρίσης, η καταστροφή κι η (συνοδευτική της) βία προβλέπεται να γίνουν κοινός τόπος. Θα προσπαθήσω να επικαιροποιήσω μια παλιά διαπίστωση, που λέει ότι η ονοματοδότηση (κι, ευρύτερα, η περιγραφή) ενός φαινομένου, όσο "φυσικό" και να 'ναι αυτό, ανήκει κιόλας στην κοινωνική δυναμική.

Αρχίζω με το "φαινόμενο της πεταλούδας". Για να σκιαγραφήσουν την "ευαίσθητη εξάρτηση" των δυναμικών συστημάτων από τις αρχικές τους συνθήκες αν και, ποιες είναι οι όντως αρχικές συνθήκες ενός δυναμικού συστήματος; δίνουν την εικόνα του πετάγματος μιας πεταλούδας εδώ [σε ποιο "εδώ";] που 'ναι δυνατόν να προκαλέσει τυφώνα στην ...Κίνα. Υπάρχει κάτι διαβολικά ειρωνικό και ψυχεδελικό μαζί στην έκφραση "φαινόμενο της πεταλούδας"˙ άλλωστε ποια χάρη θα 'χε ένα φαινόμενο, ας πούμε, της ...αρκούδας; Η παραδοχή είναι, ότι το πέταγμα της πεταλούδας λαμβάνει χώρα εδώ˙ που σημαίνει ότι η ...αρκούδα εμφανίζεται σε κάποιο "αλλού" [που κι αυτό κατονομάζεται, αλλά δεν είναι παρά μια μετωνυμία του "ξένου"]. Αποσιωπάται το αντίστροφο ενδεχόμενο: ότι δηλαδή η πεταλούδα μπορεί ν' αργοσαλεύει κάπου προς τα μέρη του Πεκίνου, της Τεχεράνης ή του Γκρόζνι για παράδειγμα˙ οπότε: πού θα ξεσπάσει η αρκούδα; Η αρκούδα, όμως, στα μέρη της Δύσης θα υπονόμευε το καθησυχαστικό προφίλ της επιστήμης (της) [01].

Όταν απορυθμίζεται ένα (δυναμικό) σύστημα βρίσκεται, λέει, στο "χείλος του χάους". Δεν λέει, ωστόσο, ότι βρίσκεται ταυτόχρονα στο χείλος της ...τάξης. Η πληροφορία, που βρίσκεται στη συγκεκριμένη διατύπωση, είναι αυτό που προστίθεται (που εισάγεται, που εγγράφεται). Πρόκειται για την προστιθέμενη αξία της πληροφορίας, που προσημαίνει, σηματοδοτεί, δίνει μια συγκεκριμένη φορά στην εκτίμηση για την κίνηση και την αλλαγή. Έτσι το χάος, κατονομαζόμενο, εμφανίζεται απειλητικό. Κι αυτή είναι μια πράξη κοινής αποτροπής, που αποκλείει τη νοηματική αντιστροφή, η οποία θα 'φερνε στην επιφάνεια το "χείλος" ή την "κόψη" της τάξης. Ένα υπαρκτό ενδεχόμενο, που θα 'ταν ακόμα πιο τρομακτικό για την ασφαλή βεβαιότητα της κανονικότητας. [Ποια θα 'ταν, επομένως, μια "λύση" της κρίσης στο χείλος της ...τάξης;]

Συνεχίζοντας, μέσα στην αέναη ροή ύλης-ενέργειας "αναδύεται", λέει, "τάξη μέσ' από το χάος". Σωστά η αντιστροφή ερωτά, και το ερώτημα της αντιστροφής είναι: πότε και γιατί μπορεί ν' αναδυθεί χάος μέσ' από την τάξη. Ανάλογη περίπου είναι η προστιθέμενη αξία της πληροφορίας στην πολύφερνη διατύπωση περί "αυτο-οργάνωσης" των περίπλοκων φυσικοχημικών, βιολογικών και κοινωνικών συστημάτων. Εκείνο, βέβαια, που δεν λέγεται είναι η πιθανότητα αυτο-αποδιοργάνωσης των συστημάτων, κι η ξεχωριστή ικανότητα αυτο-καταστροφής των κοινωνικών συστημάτων. Αφήνω τ' άλλο που 'χει τελείως ξεχαστεί, κι είναι η αυτοδιαχείριση των κοινωνικών μορφωμάτων προς όφελος της σκέτης διαχείρισης, διοίκησης, διακυβέρνησης και των λοιπών δια.

Αυτό επομένως που λέγεται, ακόμα και με μόνο τον ονοματισμό του, γίνεται με συγκεκριμένο τρόπο και, κυρίως, με συγκεκριμένη στόχευση. Θα 'λεγε ίσως κανένας ότι η επιστήμη είναι απρόθυμη να θέσει, κατονομάζοντας, την αντιστροφή των καταστάσεων. ["Αντιστροφή" είν' ένα άλλο όνομα για τη στροφή κατά κι απ' ό,τι φαίνεται είναι μία μόνο περίπτωση της καταστροφής.] Κι ότι (αυτο)περιορίζεται η επιστήμη στις διατυπώσεις της προς συγκεκριμένη φορά ή, καλύτερα, προς οριοθετημένη δέσμη εναλλακτικών. Οι κομψές διατυπώσεις της "καθαρής" επιστήμης έχουν, ωστόσο, τη σκοτεινή και συμπληρωματική τους πλευρά που αφήνεται στην αρμοδιότητα της "εφαρμοσμένης" επιστήμης. Η τελευταία αναλαμβάνει τη "βρώμικη" δουλειά. Στις καταστάσεις "έκτακτης ανάγκης", όπως έχει ιστορικά φανεί, όλες αυτές οι διακρίσεις (μεταξύ "καθαρής" κι "εφαρμοσμένης" επιστήμης) παύουν να ισχύουν οπότε έχουμε την καθαρή εφαρμογή της ισχύος.

Χρειάζεται λοιπόν να κατανοήσουμε, ότι αυτή η πλευρά της ένθετης πληροφορίας [της εμπρόθετης ένθεσης πληροφορίας] στη δυναμική και τη ροή των πραγμάτων είναι κιόλας παρέμβαση [αν όχι βίαιη επέμβαση] από την, και στην, υποτιθέμενη "αντικειμενικότητα" κι "ουδετερότητα" της επιστήμης. Κάπως έτσι, δηλαδή, η θεωρία του χάους είναι δυνατόν να γίνει θεωρία της ...τάξης μιας (νέας) τάξης ακόμα πιο εκλεπτυσμένης και σοφιστικής, όσο τουλάχιστον κι η αντίληψή μας για το χάος.

Αν όλ' αυτά είναι πολύ γενικόλογα για ν' αγγίξουν την αρχιτεκτονική, ας έλθουμε σε κάποιες ονοματοδοτήσεις κι εννοιολογήσεις που την αφορούν άμεσα.

Γιώργος Κουτούπης, Δρ Αρχιτέκτων – Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Σερρών

Δείτε το Β' Μέρος >>

Σημείωση
[01]  Μπορούμε ν' αντιληφθούμε, επομένως, γιατί το πώς λέγεται ακόμα και το ...δελτίο καιρού είναι αποφασιστικής σημασίας.

Τίτλος της συνοδευτικής εικόνας: "Παράξενος Ελκυστής του WarHole". Πρόκειται για πίνακα του A. Warhol, επεξεργασμένο από τον γράφοντα.