Μια Πεταλούδα στο Πεκίνο. (Μέρος Γ)

<< Δείτε το Α Μέρος

<< Δείτε το B Μέρος

Αξιοσημείωτα, η "στρατηγική" στο λεξιλόγιο και στη σκέψη των αρχιτεκτόνων εμφανίζεται μαζί, πάνω-κάτω, με την εμφάνιση του "περιβάλλοντος". Τελευταία ιδιαίτερα, η αρχιτεκτονική, αυτός ο "καθρέφτης της κοινωνίας", είναι φανερά καταπτοημένη. Σαν ψάρι που ανακαλύπτει το ...νερό, αυτή εν προκειμένω ανακαλύπτει το "περιβάλλον". Φυσικό, τεχνητό, κοινωνικό -- μ' όλες τις παλιές διακρίσεις του, που γρήγορα γίνονται όλο και πιο αξεδιάλυτες -- το "περιβάλλον" ξεπροβάλλει στη σκηνή: απειλητικό. Θ' αναφέρομαι στο εξής σ' όλες μαζί και ταυτόχρονα τις τυπικές διακρίσεις του "περιβάλλοντος" (φυσικό, τεχνητό, κοινωνικό, κι οτιδήποτε άλλο) σκόπιμα, για να τονίσω την αδιαχωριστότητα πια των φαινομένων -- και τον χαρακτήρα της απειλής.

Συμφυής, θα 'λεγα, μ' αυτήν την εμφάνιση του "περιβάλλοντος" είναι η εννόηση του κτιριακού κελύφους ως ...περιβάλλουσας -- ακόμα και με τη μαθηματική σημασία του όρου. Το αιώνιο σύνορο του μέσα με το έξω γίνεται μια περιβάλλουσα, που αντιστοιχίζεται με τη στάθμιση καμπυλών, τάσεων, ροών μέσα σ' έναν πιθανολογικό ορίζοντα γεγονότων. Μια περιβάλλουσα επιφάνεια, που δύσκολα θα την έλεγες μόνον περιτύλιγμα ή κάλυμμα˙ μοιάζει περισσότερο με στατιστικό γράφημα (ή σύνθεση γραφημάτων), που απηχεί την ευέλικτη ανταπόκριση του συνόρου απέναντι στην ευαισθησία των "εξωτερικών" συνθηκών -- αν υποτεθεί ότι οι "εσωτερικές" είναι ελεγχόμενες.

Σ' αυτό το πνεύμα του νέου αιώνα μας, η παλιά "προσαρμογή του κτιρίου στο τοπίο" φαντάζει σήμερα ειδυλλιακή και νοσταλγική. Μια ξεχασμένη σχέση αναπτύσσεται ωστόσο: ως τάση συναίρεσης του κελύφους με το "τοπίο", στην ουσία μ' ό,τι θεωρείται ως "τελική" επιφάνεια της γης -- εδαφική ή υδάτινη. Θ' αφήσω κατά μέρος, εδώ, τις αρχιτεκτονικές εξάρσεις για τις οποίες είχε πει ο Baudrillard, ότι δεν θα 'πρεπε να χτίζονται παρά μόνο για την εξαιρετικότητας τους, που θα 'ταν επάξια της καταστροφής τους... [01]. Πολύ επιγραμματικά, θ' αναφερθώ σε κάποιες τακτικές ηπιότητας που αφορούν το κτίριο σε σχέση με το "τοπίο" και δείχνουν να σχετίζονται με την (απειλητική) εμφάνιση του "περιβάλλοντος".

α. Τάση υπογείωσης. Επιστροφή στο υπέδαφος; Από ποιο όριο βάθους και μετά θα μπορεί να εκληφθεί το κτίριο ως ...μπούνκερ;

β. Τάση για οριζοντίωση. Επιστροφή στο έδαφος; Μια οριακή οριζοντιοποίηση κι οριζοντιότητα του κτιρίου, λες για να προλάβει την κατέγερση. Στα σίγουρα κάποια πίεση -- απ' το "περιβάλλον" -- έχει γίνει αφόρητη. Κι ίσως, υπό κάποιες προϋποθέσεις, θα μπορούσε η τάση αυτή να 'ναι διερεύνηση κάποιου αδιευκρίνιστου ακόμα -- κι ελκυστικού -- "υλισμού βάσης" (κάποιου κατά Bataille "matérialisme bas").

Αυτές οι ιδιαίτερες σχέσεις με τον φλοιό (λίθινο κι υδάτινο) της γης μπορούν να συνδυαστούν με τις παρακάτω, πιο γενικές τακτικές:

α. Πτύχωση του κελύφους, του χώρου, του ορίου -- και του εδάφους. Σαν να ξεγελάς το όριο -- και να ξεγελιέσαι απ' αυτό.

β. Διαστρωμάτωση του ορίου: περίπτωση του "πολλαπλού" κελύφους. Ένα βαθύ, τελικά, κέλυφος. Όπου το εύρος του ορίου γίνεται βάθος συνόρου: από τα (διαχωριστικά) "τείχη" στις "γκρίζες ζώνες". Ζώνες ρευστές και ζώνες μετάβασης, που ενδέχεται καμιά φορά και ν' αυτονομηθούν ανάμεσα σ' ό,τι θεωρούνταν ως "έσω" κι ως "περιβάλλον"...

Τακτικές "περιβαλλοντικής" ευαισθησίας; Ούτε ναι μήτε όχι, και ναι και όχι, δηλαδή: Μπα! Κι ιδίως όταν αυτή η επιστροφή στον φλοιό της γης είναι ματαιοπονία -- μάταιη προσφυγή στην "αγκαλιά" της ή καταφυγή στα "σκοτεινά βάθη" της, για να δώσω κι έναν τόνο ψυχαναλυτικό [02]. Οι παραπάνω τακτικές ηπιότητας είναι δυνατόν, επιπλέον, να συνυφαίνονται με καμουφλαρίσματα και ποικίλα επιχειρησιακά τεχνάσματα "ταχείας κι ευέλικτης ανταπόκρισης" του κελύφους, και γενικότερα με μια αισθητική της εξαφάνισης του κτιρίου, αν τεθούν όλ' αυτά στην προοπτική του "πέραν από το κτίριο" και της "παραμετροποίησής" του [03]. Μάλλον μια νέα "ευαισθησία" πηγάζει από την ανησυχία για την "ευαίσθητη", στο εξής, εξάρτηση από τις συνθήκες του "περιβάλλοντος". Αισθητικοποιήσεις αυτής της νέας ευαισθησίας και γένεση μιας τελείως καινούργιας αισθητικής: αισθητική του ...πετάγματος της πεταλούδας. Και μια αισθητική-πεταλούδα -- που δεν είναι άμοιρη βαριών συνεπειών, μακριά από μας.

Αυτή τη νέα πλανητική ευαισθησία, και τις αισθητικοποιήσεις της, θα μπορούσε κανείς άνετα να τις εκλάβει ως αισθητικοποιήσεις πανικού, επειδή ακριβώς το "περιβάλλον" έχει εμφανιστεί, κι επιμένει να εμφανίζεται, στις παραδοχές και τις μέριμνές μας απροσκάλεστο. Μόνο που τώρα, απ' ό,τι φαίνεται, έχουμε διαβεί το κατώφλι της αναζήτησης αιτιών κι αφορμών, χωρίς επιστροφή. Αυτή η ίδια η απώλεια των αιτιών και των αφορμών είναι κιόλας το πρόβλημα. Οπότε, υπό το φάσμα της (ανεπίλυτης) απειλής, εκείνο που απομένει είναι η διαχείριση της απειλής. [Να θυμίσω, μόνο, τις "ευκαιρίες που εμφανίζονται σε περιόδους κρίσης"...]. Υποστηρίζω, λοιπόν, ότι το "περιβάλλον" είναι κιόλας συστημικό σύμπτωμα. Ότι, δηλαδή, δεν πρόκειται για κάτι θεραπεύσιμο μέσα στα όρια ενός συστήματος, αλλά για πρόβλημα του ίδιου του συστήματος. Το ότι δεν γίνεται ν' αντιμετωπιστεί η απειλή παρά με όρους διαχείρισης, αφού έχουμε ξεπεράσει το φράγμα της θεραπείας, η διαχείριση (της "περιβαλλοντικής κρίσης") είναι ουσιαστικά η απειλή.

Ότι το "περιβάλλον", από συστημικός όρος, γίνεται συστημικό σύμπτωμα σημαίνει, μ' άλλα λόγια, το εξής: το δράμα που προβάρεται είναι ότι δεν θα υπάρχει πια έξω. Ότι το ίδιο το "περιβάλλον" παύει να νοείται ως έξω. Παράλληλα για παράδειγμα, ας δούμε τι απέφερε η φαντασίωση της απόδρασης από τον πλανήτη (μαζί με τον ανταγωνισμό στην επιστημονική εξερεύνηση και στρατικοποίηση του διαστήματος): τον εντελή εγκλωβισμό του πλανήτη, δια του αντικατοπτρισμού του στις δορυφορικές του ασπίδες. Έτσι, ο ίδιος ο πλανήτης κατέστη δορυφόρος του εαυτού του... Καταπιόνας του εαυτού του σ' έναν ίλιγγο αυτο-αναφοράς κι ακινησίας. Σ' αυτήν την ολογραμματική συνθήκη, το στοίχημα που μπαίνει είναι η εσωτερίκευση [πιο σωστά: η εσωτερικοποίηση] του ίδιου του ..."περιβάλλοντος". Απ' αυτήν την άποψη, οι τακτικές ηπιότητας, η "διαπραγμάτευση του ορίου" όπως και το "παιχνίδι" καθίστανται άνευ αντικειμένου, ή αφορούν ένα πολύ περιορισμένο και περιοριστικό εύρος δυνατοτήτων, γίνονται μετωνυμίες της (αυτο-) ενσωμάτωσης και του (αυτο-)ελέγχου.

Ας αποχαιρετίσουμε, λοιπόν, την παλιά "προσαρμογή του κτιρίου στο τοπίο". Ανώφελη ανάμνηση˙ το κτίριο συναιρείται με το τοπίο. Το κρυφό ιδανικό (ή ψευδαίσθηση) είναι να συγχωνευτεί τρόπον τινά το κτίριο με το "περιβάλλον"... Με μια τέτοια περιστροφή του βρόχου (της ανάδρασης) γύρω από το αντικείμενό του, σε μια τέτοια αναδίπλωση της στρατηγικής και της διαχείρισης στον εαυτό τους, ο "περιβαλλοντικός σχεδιασμός" επιδιώκει να γίνει σχεδιασμός "περιβάλλοντος".

Ανακύπτουν και τ' ανάλογα ερωτήματα. Πόση ενέργεια δαπανάται τελικά για τη διατήρηση του σημερινού στάτους μέσα στον διεθνή καταμερισμό κατανάλωσης; Πόση ενέργεια θα χρειαστεί για την έξοδο από τη σημερινή περιβαλλοντική κρίση; Πόσοι φυσικοί πόροι θα σπαταληθούν για να ...σωθεί το (φυσικό) περιβάλλον; Διαφορετικά και σ' ένα άλλο επίπεδο: μήπως αυτό που δαπανάται για τη διατήρηση της κοινωνικής συναίνεσης και της κοινωνικής συνοχής είναι πολλαπλάσιο (κι ατελέσφορο κι επιβαρυντικό) για τη συγκεκριμένη σύλληψή τους; -- για τη συγκεκριμένη εννόηση της "συναίνεσης", της "συνοχής", ακόμα και της "δαπάνης";

Χρειάζεται, λοιπόν, η πιο βαθιά επιφύλαξη απέναντι στον σχεδιασμό του βιο-πολιτικού μας γίγνεσθαι, καθώς αυτός φιλοδοξεί να περικλείσει ό,τι νοείται πλέον ως "περιβάλλον" ή βιό-σφαιρα. Σ' αυτό βέβαια το σενάριο, η "βιο-κλιματική" αρχιτεκτονική δεν είναι παρά ένα συμπαθητικό επεισόδιο της νέας σειράς "περιβαλλοντικός σχεδιασμός".

* * *

Για επίλογο, επιστρέφοντας στις εννοιολογήσεις, τα ονομαστικά υποκατάστατα και τις περιφράσεις, αντιλαμβανόμαστε το ανεπίκαιρο πια του "αρχι-" και της "τεκτονικής" κι αρχίζουμε να ιχνηλατούμε την προστιθέμενη αξία (κι υπεραξία) της πληροφορίας στον ίδιον τον όρο "σχεδιασμός" ("design"). Κάποιες άλλες γλώσσες (όχι απαραίτητα φωνητικές), κάποιοι διαφορετικοί πολιτισμοί (που δεν χωρούν στο -- πληροφοριοποιημένο -- "περιβάλλον"), ίσως να μας άφηναν να ρίξουμε μια φευγαλέα ματιά στις παγίδες που βρίσκονται στα θεμέλια του "σχεδιασμού" ή "design" κι απ' την άλλη, κυρίως, σ' αρχιτεκτονικές αδιάφορες για την κόψη της τάξης. Ποια πεταλουδίτσα θα βοηθήσει;

Γιώργος Κουτούπης, Δρ Αρχιτέκτων – Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Σερρών

Σημειώσεις
[01]  Κατά λέξη η ειρωνική διατύπωση του Baudrillard έχει ως εξής: "Κάποιος θα 'πρεπε να κτίζει μόνον εκείνα τα πράγματα που λόγω της εξαιρετικότητάς [excellence] τους είναι άξια να καταστραφούν." Πρβλ. Proto, Francesco, Mass. Identity. Architecture. Architectural Writings of Jean Baudrillard, Wiley-Academy, 2006, (first publ. 2003), p. xi.
[02]  Επίσης για τον λόγο ότι: "Με όρους μη-γραμμικής δυναμικής του πλανήτη μας, η λεπτή λίθινη κρούστα πάνω στην οποία ζούμε και την αποκαλούμε χώρα [land] και πατρίδα [home] είναι ίσως το λιγότερο σημαντικό συστατικό της γης. Η κρούστα είναι, αλήθεια, μια απλή σκλήρυνση μέσα σ' ένα μεγαλύτερο σύστημα από υπόγειες ροές λάβας οι οποίες, [...], είναι ο κύριος παράγοντας στη γένεση των πλέον εμφανών και φανερά διαρκών δομών της κρουστώδους επιφάνειας." Πρβλ. De Landa, Manuel, A Thousand Years of Nonlinear History, Swerve, New York, 2000, p. 257-258.
[03]  Όπως επιχείρησαν να υποδείξουν οι διοργανωτές της τελευταίας Μπιενάλε της Βενετίας.