Οι δημοτικές αγορές της Αθήνας στην εποχή του Μεσοπολέμου

Από τις τρεις δημοτικές Αγορές (Κυψέλης, Πετραλώνων, Λαχαναγορά Ρουφ) που πραγματοποιήθηκαν την εποχή του Μεσοπολέμου στην Αθήνα, η Αγορά της Κυψέλης θεωρείται η πλέον τυχερή, αφού κατόρθωσε να διασωθεί μέχρι σήμερα έχοντας στο ενεργητικό της μια πολύχρονη και επιτυχή λειτουργία.

Οι δύο Αγορές προγραμματίστηκαν επί δημαρχίας Κ. Κοτζιά (1934-36) στο πλαίσιο σύστασης έντεκα (11) συνοικιακών Αγορών και αποσκοπούσαν στην αποσυμφόρηση της Κεντρικής Αγοράς[1], στην εγκατάσταση των μικροπωλητών του κέντρου σε αυτές και στην εξυπηρέτηση των κατοίκων των συνοικιών

 

(Κάντε κλικ για μεγέθυνση)

 

Η ανέγερση της νέας Λαχαναγοράς αποφασίστηκε από το Δήμο το 1937 σε αντικατάσταση της ήδη υπάρχουσας[2], που δεν επαρκούσε στις αυξημένες ανάγκες της εποχής.

Χωροθέτηση και συμβολή των Αγορών στη λειτουργία της πόλης
Η χωροθέτηση των νέων Αγορών πραγματοποιήθηκε σε συνοικίες της πόλης, σε χώρους που απαλλοτρίωσε ο Δήμος. Εκτός από την Αγορά της Κυψέλης, οι επόμενες δύο τοποθετήθηκαν στον οδικό άξονα της οδού Πειραιώς, περιοχή που προσφερόταν για εμπορική χρήση αφού συνέδεε την πόλη με το λιμάνι του Πειραιά και βρισκόταν δίπλα στις γραμμές του τρένου, για την εύκολη τροφοδότηση σε εμπορεύματα.

 

 

Η Δημοτική Αγορά Κυψέλης τοποθετήθηκε σε έκταση 1107 μ², μεταξύ των οδών Φωκ. Νέγρη, Σύρου, Σποράδων και Επτανήσου. Ο χώρος δημιουργήθηκε με αρχική απαλλοτρίωση για τη δημιουργία κοινοχρήστου χώρου[3], ενώ αργότερα με την απόφαση ανέγερσης συνοικιακής αγοράς στην περιοχή, απαλλοτριώθηκαν επιπλέον όμορες εκτάσεις[4]

 

 

Το κτήριο της Δημοτικής Αγοράς Πετραλώνων (Καμπά), ανεγέρθηκε από τον Δήμο Αθηναίων σε έκταση 1536,72 μ² που απαλλοτριώθηκε για το σκοπό αυτό, μεταξύ των οδών Πειραιώς, Ηρακλειδών και Ζακυαδών[5].

 

 

Για την ανέγερση της Λαχαναγοράς (Ρουφ) απαλλοτριώθηκε έκταση 51.546 μ² μεταξύ των οδών Πειραιώς, Μ. Βασιλείου, Εχελιδών και σιδηροδρομικών γραμμών.[6]

Η ανέγερση των δύο τουλάχιστον δημοτικών Αγορών συνέβαλλε τόσο στην καλή λειτουργία της πόλης όσο και στον εξωραϊσμό της, διαμορφώνοντας αποφασιστικά το αστικό τοπίο με την προσθήκη κτισμάτων που αποτέλεσαν με τον καιρό σημεία αναφοράς της πόλης. Οικονομικά, βοήθησαν στην ανάπτυξη της εμπορικής κίνησης των συνοικιών, αποφέροντας ένα σημαντικό έσοδο στο Δήμο από την ενοικίαση των καταστημάτων τους.

Σχεδιασμός των Αγορών
Τα προσχέδια των Αγορών Κυψέλης και Πετραλώνων ανακοινώθηκαν με τη δημοσίευση του Τεχνικού Προγράμματος που καταρτίστηκε από το Γεν. Δ/ντη Τεχνικών Υπηρεσιών Ηλία Κριμπά το Μάιο του 1935[7], και εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Αλέξανδρο Μεταξά (1900-1979) που υπηρετούσε την εποχή εκείνη στο Δ. Αθηναίων ως προϊστάμενος του Αρχ/κου Τμήματος[8].

 

 

Είναι σημαντικό ότι και για τα τρία κτήρια, εκπονήθηκε ταυτόχρονα οικονομοτεχνική μελέτη που αποδείκνυε τη βιωσιμότητα των Αγορών.

Σύμφωνα με αυτήν, τα αναγκαία κεφάλαια για τη σύσταση της Αγοράς της Κυψέλης υπολογίστηκαν σε 1.500.000 δρχ. για την αγορά του οικοπέδου, 8.000.000 δρχ. για τις κτηριακές εγκαταστάσεις, 800.000 δρχ. για απαλλοτριώσεις κτισμάτων και 490.000 δρχ για τοκοχρεολύσια δανείου. Για την Αγορά των Πετραλώνων αντίστοιχα, απαιτήθηκαν 1.540.000 δρχ. για την αγορά του οικοπέδου, 2.760.000 δρχ. για τις κτηριακές εγκαταστάσεις και 370.000 δρχ για τοκοχρεολύσια δανείου.

Η συγκριτική μελέτη της νέας Λαχαναγοράς σε σχέση με την προϋπάρχουσα, εκπονήθηκε δύο χρόνια αργότερα από το μηχ/κο Φραγκίσκο Ζώρα της Δ/νσης Αρχιτεκτονικών Έργων της Διοικήσεως Πρωτευούσης και θεωρήθηκε από τον Δ/ντη των Τεχνικών Υπηρεσιών Ηλ. Κριμπά, τον Προϊστάμενο του Αρχιτεκτονικού Τμήματος Ανδρέα Πλουμιστό και τον Υπουργό πλέον, Κ. Κοτζιά. Στη μελέτη προϋπολογίστηκε δαπάνη 40.000.000δρχ για τα κτήρια και 19.000.000δρχ για την απαλλοτρίωση του χώρου, ενώ εξετάστηκε ο προϋπολογισμός των δαπανών κατασκευής, λειτουργίας και συντήρησης του κτηρίου καθώς και η σύγκριση των εσόδων μεταξύ της νέας και παλαιάς Αγοράς.

 

 

Η αρχιτεκτονική μελέτη των Αγορών Κυψέλης και Πετραλώνων εκπονήθηκε σε αυστηρά συμμετρική και απλή διάταξη με άξονες συμμετρίας διερχόμενους από τις εισόδους που διαιρούν τα κτήρια σε επιμέρους τμήματα.

Η διάταξη αυτή απαντάται σε γενική μορφή στις περισσότερες δημοτικές Αγορές της χώρας από την Οθωνική ακόμη εποχή, όπως στο Παντοπωλείο Ερμούπολης (1855), στη Δημοτική Αγορά Πειραιά (1863), στη Δημοτική Αγορά Άργους (1889), στην Κεντρική Δημοτική Αγορά Αθηνών (1888) και στη δημοτική Αγορά Πύργου (1890), όπου αρχικά υπερέχει ο κοινόχρηστος χώρος, ενώ αργότερα περιορίζεται προς όφελος των καταστημάτων.

Πρόκειται για ισόγεια κτίσματα με τμήμα υπογείου και υπερυψωμένο το κεντρικό τους τμήμα, που στεγάζονται με δώμα. Τα καταστήματα είναι διατεταγμένα εκατέρωθεν των εισόδων με πρόσβαση κυρίως από το εσωτερικό του κτηρίου, ενώ υπάρχει πρόβλεψη μικρότερων καταστημάτων με εξωτερική πρόσβαση.  Στις γωνίες των κτηρίων σχηματίζονται μεγαλύτερα καταστήματα με μεγάλα ανοίγματα προς το δρόμο. Αποθηκευτικοί και χώροι υγιεινής έχουν τοποθετηθεί στο υπόγειο με εσωτερική πρόσβαση (κλιμακοστάσιο και ανελκυστήρας), ενώ υπόγειες θυρίδες (cours anglaises) για το φυσικό φωτισμό και αερισμό του υπογείου έχουν προβλεφθεί μόνο στην Αγορά της Κυψέλης.

Τα εσωτερικά καταστήματα φωτίζονται από σειρά φεγγιτών με εξωτερικές σιδεριές ασφαλείας, ενώ ο φυσικός φωτισμός του κοινόχρηστου χώρου εξασφαλίζεται από τα πλευρικά παράθυρα της υπερυψωμένης οροφής.

Οι διαφορές που παρατηρούνται στο σχεδιασμό των δύο Αγορών, οφείλονται κυρίως στην ιδιαιτερότητα της ρυμοτομίας των περιοχών στις οποίες οικοδομήθηκαν. Λόγω της αναγκαιότητας για πλήρη εκμετάλλευση των οικοπέδων, η Αγορά της Κυψέλης κατασκευάστηκε σε παραλληλόγραμμο σχήμα έκτασης 1040,17 μ², ενώ η Αγορά των Πετραλώνων ακολούθησε την ημικυκλική μορφή του οικοπέδου και παρουσιάζεται με τριγωνική σχεδόν κάτοψη εμβαδού 1230,96 μ². Η συμμετρία της κάτοψης αυτή τη φορά οργανώνεται ως προς την κύρια είσοδο του κτηρίου που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Πειραιώς και Ηρακλειδών.

Η λύση της πρόσβασης των εξωτερικών πλαϊνών καταστημάτων της Αγοράς της Κυψέλης διαμέσου στεγασμένης εσοχής με την ταυτόχρονη εξοχή των γωνιακών καταστημάτων, δεν εφαρμόστηκε στην Αγορά των Πετραλώνων πιθανά για εξοικονόμηση ωφέλιμου χώρου.

Τα κτήρια των Δημοτικών Αγορών Κυψέλης και Πετραλώνων αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του μοντέρνου κινήματος, σχεδιασμένα ορθολογικά, όπου η μορφή υποτάσσεται στη λειτουργικότητα.

Παρότι στο σχεδιασμό της επίσημης αρχιτεκτονικής επικρατούσαν συντηρητικά ρεύματα και ο ίδιος ο Η. Κριμπάς αναφέρει στην εισαγωγή του Τεχνικού Προγράμματος του 1935 την ανάγκη δημιουργίας ενός Αθηναϊκού αρχιτεκτονικού ρυθμού!, η υιοθέτηση του Μοντέρνου Κινήματος από την Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου ακολουθεί την αντίστοιχη των διδακτηρίων της γενιάς του '30 επί υπουργίας Γ. Παπανδρέου και της οικοδόμησης των προσφυγικών πολυκατοικιών από την ΕΑΠ και το Υπ. Πρόνοιας.

Έχει προηγηθεί βέβαια επί τελευταίας δημαρχίας του Σπ. Μερκούρη (1929-34), ο εμπλουτισμός με ικανά στελέχη και η τοποθέτηση του αρχιτέκτονα Β. Τσαγρή ως Δ/ντη, ο οποίος διαμόρφωσε το κλίμα στην Τεχνική Υπηρεσία ώστε να μπορέσει στην περίοδο που εξετάζεται να παράγει αξιόλογα έργα ακολουθώντας τα σύγχρονα ρεύματα της εποχής. Σημαίνοντα ρόλο θεωρείται ότι έπαιξε και ο αρχιτέκτονας Κ. Μπίρης, τότε Τμηματάρχης του Σχεδίου Πόλεως στο Δήμο.

Η μορφολογία τους είναι λιτή σύμφωνα με τις απαιτήσεις της εποχής, που διαμορφώνεται από απέριττους όγκους με επίπεδη στέγαση, μεγάλα ανοίγματα και χρήση νέων υλικών. Από το λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου, χρησιμοποιήθηκαν οι ημικυκλικές απολήξεις (στην περίπτωση της Αγοράς των Πετραλώνων προσφέρεται το σχήμα του οικοπέδου), η επίχριση των όψεων με πελεκητή τσιμεντοκονία (αρτιφισιέλ) και των δαπέδων με μωσαϊκό, όπως και η χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος.

Παρότι ο σχεδιασμός τους σύμφωνα με τα προσχέδια (1934) ήταν απόλυτα μοντέρνος, εντούτοις το Δημοτικό Συμβούλιο  ενέκρινε το 1937 την τροποποίηση επί το κλασικότερον της μορφής των Αγορών Κυψέλης και Πετραλώνων, σύμφωνα με Διαταγή του τότε Υπ. Διοικήσεως Πρωτευούσης[9]. Η ενέργεια αυτή αποτελεί μια ασυνήθη για την ιστορία του Δήμου κρατική παρέμβαση, αντιπροσωπευτική όμως για την εποχή στην οποία έχει επιβληθεί η δικτατορία του Μεταξά. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι η Διαταγή προέρχεται από τον τότε Υπουργό Κ. Κοτζιά, τον ίδιο άνθρωπο που την εποχή της σύνταξης των σχεδίων υπηρετούσε ως Δήμαρχος Αθηναίων, οι απόψεις του οποίου υπήρξαν δια την Τεχνικήν Υπηρεσίαν του Δήμου, ο γνώμων της μελέτης των δημοτικών θεμάτων, κατά τη δημοσίευση του Τεχνικού Προγράμματος του Δήμου το 1935[10].

Ίσως όπως αναφέρει και το κείμενο της κήρυξης του κτηρίου ως διατηρητέο από το ΥΠΠΟ (ΦΕΚ 1580/Β/16-11-05), η Αγορά να αποτελεί χαρακτηριστικό κτίσμα του μοντέρνου κινήματος που κατορθώνει να ενσωματώνει με επιτυχία ιστορικές αναφορές απ' τον κλασικισμό. Το σίγουρο πάντως είναι ότι ο δημιουργός του έργου δεν είχε καμιά πρόθεση γι΄ αυτό.

 

 

Για την εφαρμογή της διαταγής και ενώ το κτήριο της Κυψέλης βρισκόταν ήδη υπό κατασκευή, τα καμπύλα τμήματα ευθυγραμμίστηκαν (εικ.7) και απέκτησε κλασικιστικά στοιχεία, όπως η ορθομαρμάρωση που διαμορφώνει τη βάση του κτηρίου, τα γείσα που διατρέχουν τις όψεις και τις παραστάδες με κιονόκρανα ανάμεσα στα ανοίγματα των γωνιακών καταστημάτων και του υπερυψωμένου τμήματος, διαμορφωμένα από το αρτιφισιέλ που έχει χρησιμοποιηθεί ως επίχρισμα των εξωτερικών όψεων. Αντίθετα, προστέθηκε στοά με κυκλικές κολώνες στην όψη της οδού Σποράδων, ανάμεσα στα προεξέχοντα γωνιακά καταστήματα.

 

 

Δεν κατασκευάστηκε το υπερυψωμένο ρολόι που σηματοδοτούσε τη δημόσια λειτουργία του κτηρίου και είχε αρχικά προβλεφθεί στον άξονα της εισόδου[11], ενώ παρατηρείται μικρή μείωση του πλάτους των ανοιγμάτων στις πλαϊνές όψεις και στο υπερυψωμένο κεντρικό τμήμα.

 

 

Κλασικιστικά στοιχεία αποτελούν και οι αετωματικής μορφής ανεστραμμένοι δοκοί της στέγης, δύσκολα ορατοί όμως από τους διερχομένους.(εικ.8)
Δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για την τελική μορφή της Αγοράς Πετραλώνων

 

 

Η αρχιτεκτονική μελέτη της Λαχαναγοράς Ρουφ, με στόχο την πλήρη εκμετάλλευση του χώρου παρουσιάζει σε κάτοψη μια απλή παράταξη καταστημάτων με προστέγασμα τοποθετημένων αμφίπλευρα, διαμορφώνοντας σειρά νησίδων που καταλαμβάνουν τον κεντρικό χώρο. Εκτός των καταστημάτων, προτείνει δύο επιμήκη κτίσματα κατά μήκος της ΒΑ και ΝΔ πλευράς του οικοπέδου που περιλαμβάνουν χώρους υγιεινής, αποθηκευτικούς και διάφορους υποστηρικτικούς της λειτουργίας της Λαχαναγοράς, χώρους[12].

 

 

Το σχέδιο της Αγοράς αποτελούσε επανάληψη της βασικής διάταξης της παλαιάς Λαχαναγοράς της οδού Πειραιώς. Δεν είναι γνωστή η προτεινόμενη μορφή των κατασκευών, οι οποίες και δεν ολοκληρώθηκαν.

Εκτέλεση - Κατασκευή έργων
Τα κτήρια, όπως τα περισσότερα δημοτικά έργα, πραγματοποιήθηκαν με εργολαβία έπειτα από μειοδοτικές δημοπρασίες, σε επίβλεψη της ίδιας της Τεχνικής Υπηρεσίας του Δήμου. Η δαπάνη των έργων καλύφθηκε από τον τακτικό προϋπολογισμό του Δήμου.

Κατασκευάστηκαν από σύγχρονα για την εποχή τους υλικά, όπως οπλισμένο σκυρόδεμα, μεταλλικά κουφώματα με ρολά και μωσαϊκά δάπεδα.

Η κατασκευαστική δομή της Αγοράς της Κυψέλης είναι μικτή. Αποτελείται από επαναλαμβανόμενα πλαίσια οπλισμένου σκυροδέματος, τοιχοποιία του υπογείου από λιθοδομή ενώ του ισογείου από οπτοπλινθοδομή. Οι οροφές έχουν διαμορφωθεί από φατνώματα οπλισμένου σκυροδέματος με πλήρωση από οπτόπλινθους.

 

 

Με σύγχρονα υλικά και μορφολογία κατασκευάστηκαν στην περίοδο του Μεσοπολέμου και οι υπόλοιπες δημοτικές Αγορές, σε διαφορετικούς όμως σχεδιασμούς.

Η δημοτική Αγορά της Καλαμάτας (1930) παρουσιάζεται με πολυγωνική κάτοψη, η επέκταση της Αγοράς της Χαλκίδας (1932) με πτέρυγα που κλείνει την αρχική διάταξη Π και προσθέτει κτίσματα στο εσωτερικό του αιθρίου σε σχέδια των αρχ/νων Γ. Βαγιανού και Σ. Κυδωνιάτη, της Ξάνθης (1938) από τρία παράλληλα κτίσματα με ενδιάμεσους υπερυψωμένους διαδρόμους, και της Πρέβεζας (1938) με παρόμοια διάταξη με αυτή της Κυψέλης.

Η μορφολογία της Αγοράς του Παλαιού Ψυχικού (1924) σε σχέδια του αρχ/να Σωτήρη Μαγιάση και της  Κορίνθου (1930) είναι μοντέρνα, σε αντίθεση με αυτήν του Αγρινίου (1929-1933) που σχεδιάστηκε από τον αρχ/να Βασίλειο Κουρεμένο στον απόηχο  του Νεοκλασικισμού.

Η Αγορά της Καρδίτσας, διώροφο κτήριο με τετράγωνη κάτοψη,  αποτελεί ξεχωριστό παράδειγμα όπου το απόλυτα ορθολογικό σχέδιό της εκπονήθηκε στο Παρίσι και κατασκευάστηκε (1925-30) από σκυρόδεμα, μέταλλο και γυαλί από την Εταιρεία Hennebique Francois, που πραγματοποίησε σειρά έργων από σκυρόδερμα και γυαλί σ' ολόκληρη την Ευρώπη.

Λειτουργία Αγορών
Στο κτήριο της Κυψέλης λειτούργησε αδιάλειπτα και με μεγάλη κίνηση η Αγορά μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ΄90, οπότε με την εμφάνιση των πρώτων πολυκαταστημάτων άρχισε η παρακμή της που κατέληξε σε οριστική διακοπή της λειτουργίας της το 2003.

Από τότε υπήρξαν πολλές ιδέες και προτάσεις για την αξιοποίηση του κτηρίου ή για την ανέγερση νέου κτίσματος στη θέση της Αγοράς. Το 1973 εκπονήθηκε μελέτη ανέγερσης στο χώρο ενός πολυώροφου Κέντρου Νεότητας με εμπορική χρήση στο ισόγειο, σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Θ. Βαλεντή (καθηγητού ΕΜΠ) και Α. Γεωργουσόπουλου[13].

 

 

Αργότερα (2003) συζητήθηκε η ανέγερση πολυώροφου εμπορικού κέντρου, με γραφεία και υπόγειους χώρους στάθμευσης και το 2006 η μετατροπή του σε δημοτικό θέατρο[14], αφού είχε ήδη κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο το 2005 από το ΥΠΠΟ[15].

Για αρκετά χρόνια η Αγορά λειτούργησε σε αυτοδιαχειριστική βάση, για την αποκατάσταση και ανάπλαση του κτηρίου σύμφωνα με σημερινές αυτοδιαχειριστικές πρακτικές έχει εκπονηθεί διπλωματική εργασία[16], ενώ σήμερα εκπονείται από τη Δ/νση Κτηριακών Έργων του Δ. Αθηναίων αρχικά μελέτη για την εγκατάσταση σε τμήμα του κτηρίου μονάδας Κέντρου Εξυπηρέτησης Πολιτών (ΚΕΠ) και Σημείου Εξυπηρέτησης Δημοτών (ΣΕΔ), που θα ακολουθήσει μελέτη αποκατάστασης του συνόλου του κτηρίου.

Η Αγορά των Πετραλώνων έπεσε σε μαρασμό στη δεκαετία του 1960, εμφανίζοντας προβλήματα στο φωτισμό, αποχέτευση και καθαριότητα[17]. Σκέψεις για τη μετατροπή της σε κινηματογράφο δεν καρποφόρησαν[18] και τελικά το 1967 ο χώρος χαρακτηρίστηκε ως κοινόχρηστος από το Υπουργείο Δημοσίων Έργων και το κτήριο κατεδαφίστηκε το 1971 από το Ελληνικό Δημόσιο[19].

Το έργο της Λαχαναγοράς άρχισε να κατασκευάζεται το 1940, παρέμεινε όμως ημιτελές λόγω πολέμου και κατοχής των γερμανικών δυνάμεων.

Το 1946 ο χώρος παραχωρήθηκε αρχικά και αργότερα επιτάχθηκε από τα Υπουργεία Ανοικοδομήσεως και Εφοδιασμού για την επέκταση των αποθηκευτικών τους χώρων[20]. Με την άρση της επίταξης το 1952, η Αγορά διαμορφώθηκε πρόχειρα χωρίς ποτέ να ολοκληρωθεί ο αρχικός σχεδιασμός της, ενώ τα λειτουργικά της προβλήματα είχαν ως αποτέλεσμα τη μικρή εμπορική της κίνηση που απέφερε ασήμαντα έσοδα στο Δήμο[21].

Δεν αποφασίστηκε ποτέ η αναβάθμιση και αξιοποίηση της αγοράς αυτής, αφού είχε ήδη αποφασιστεί η κατασκευή της μεγάλης Λαχαναγοράς στον Αγ. Ιωάννη το Ρέντη, αλλά ούτε και η επέκτασή της σε άλλα είδη για να μην έλθει σε αντιδικία με την ήδη υπάρχουσα ιδιωτική Αγορά της Αγίας Τριάδας που είχε συσταθεί στη συμβολή των οδών Πειραιώς και Ερμού.

Η λειτουργία της Λαχαναγοράς συνεχίστηκε σε υποτυπώδη μορφή μέχρι το 1962, οπότε αποφασίστηκε η ανέγερση Κολυμβητηρίου στο χώρο, για την αξιοποίηση του κληροδοτήματος Αλκιβιάδη Σεράφη. Τελειωτικά έπαψε να λειτουργεί το 1965 με την έναρξη λειτουργίας της Κεντρικής Λαχαναγοράς Αθηνών στη συνοικία του Ρέντη.

Από τις δημοτικές Αγορές του Μεσοπολέμου που υπάρχουν ακόμη λειτουργούν μόνο της Ξάνθης και της Καρδίτσας, η πρώτη με τα αρχικά καταστήματα και η δεύτερη με εμπορική-πολιτιστική και ψυχαγωγική χρήση.

Η Αγορά της Καλαμάτας στεγάζει σήμερα το Αρχαιολογικό μουσείο της πόλης. Αποκαθιστώνται στο μέλλον αλλά αλλάζουν χρήση, του Αγρινίου ως πολιτιστικό κέντρο και της Χαλκίδας, ενώ άγνωστο θεωρείται το μέλλον της Αγοράς του Παλαιού Ψυχικού και αβέβαιο αυτό της Κορίνθου.

Συμπερασματικά η πρόθεση του Δήμου Αθηναίων να οικοδομήσει συνοικιακές Αγορές υπήρξε επιτυχής για την εποχή της, αφού κατόρθωσε να ανταποκριθεί στις τότε ανάγκες των δημοτών, προσφέροντας ταυτόχρονα στην πόλη δύο σύγχρονα κτήρια που αποτέλεσαν κέντρα της εμπορικής και κοινωνικής ζωής των συνοικιών της πόλης.

Οι δημοτικές Μεσοπολεμικές Αγορές της Αθήνας διέγραψαν μια μακρά πορεία. Η μακροβιότερη, πλέον επιτυχής και η μοναδική που μας κληροδοτήθηκε, αποτελεί πλέον ιστορικό μνημείο και τοπόσημο για την πόλη. Της αξίζει κάθε σεβασμός.

της Μαρίας Δανιήλ

 

Βιβλιογραφία
1. Αρχείο Δ/νσης Οικονομικών Δ. Αθηναίων, Τμήμα Δημοτικής Περιουσίας
2. Αρχείο Πρακτικών Δημοτικού Συμβουλίου Δ. Αθηναίων (ΠΔΣ)
3. Αρχείο Δ/νσης Κτηριακών Έργων Δ. Αθηναίων
4. Αποτύπωση Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης, αρχ/των Ε. Μποτσάκου
5. Φωτογράφηση Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης, Β. Καίσαρη
6. Δήμας Π., Αποκατάσταση και ένταξη νέων χρήσεων στη Δημοτική Αγορά του Άργους, διπλ. εργασία ΔΠΜΣ «Προστασία Μνημείων» ΕΜΠ, 2008
7. Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία, Αρχιτέκτονες του 20^ου αιώνα, επιμ. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, Αθήνα 2009
8. Καρδαμίτση-Αδάμη Μ., Η αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στον τεχνικό τύπο, περ. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τ. 14 (1999)
9. Σαρηγιάννη Γ., «Δημοτικές Αγορές, εξαφάνιση ή αναγέννηση;», Ημερίδα Συλλόγου Διπλωματούχων Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εύβοιας Η ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΓΟΡΑ ΧΑΛΚΙΔΑΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ, Χαλκίδα 2010
10. «Το Τεχνικόν Πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων», περ. Τεχνικά Χρονικά,τ. 79,80,81,(1935)
11. Φεσσά-Εμμανουήλ Ε., Μαρμαράς Εμ., 12 Έλληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου, Ηράκλειο 2005

Παραπομπές
[1]Οι υπόλοιπες Αγορές τοποθετήθηκαν στις συνοικίες Μπραχάμι, Κουκάκι, Παγκράτι, Λυκαβηττού, Αμπελόκηποι, Α. Πατήσια, Κ. Πατήσια, Ακαδημία Πλάτωνος, Κασίδα (Αττική).  Η παλαιά Αγορά της οδού Αδριανού (1892), καθώς και οι τμηματικές της πλ. Ηρώων - Ψυρρή καιΝεάπολης, είχαν πάψει προ πολλού να λειτουργούν.
[2] Η παλαιά Λαχαναγορά είχε ανεγερθεί την περίοδο 1901-1905 επί δημαρχίας Σπ. Μερκούρη (1899-1914) σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ι. Κολλινιάτη δίπλα από τις εγκαταστάσεις Αεριόφωτος της οδού Πειραιώς.
[3]Σε εφαρμογή του σχεδίου πόλεως (Δ/γμα 28/7/1884). Για το λόγο αυτό καταλήφθηκε ιδιωτικό οικόπεδο έκτασης 563,07 μ2 για το οποίο ο Δήμος κατέβαλλε αποζημίωση 31.066 δρχ.
[4] Σύμφωνα με την 73/1935 πράξη αναλογισμού του Γραφείου Σχεδίου Πόλεως που εγκρίθηκε με την 62735/35 απόφαση του Υπουργείου Συγκοινωνιών, ρυμοτομήθηκε έκταση 2274,96 τ.τ.πήχεων, για την οποία καταβλήθηκε αποζημίωση 1.964.261,60 δρχ. Έκθεση Επιτροπής Κτηματολογίου 18-12-1958, Δ/νση Δημ. Περιουσίας Δ. Αθηναίων
[5] Με το από 12 Μαρτίου 1935 Δ/γμα τροποποίησης του Σχεδίου Πόλεως Αθηνών απαλλοτριώθηκαν επτά ιδιοκτησίες συνολικής έκτασης 1536,72 μ2, για τις οποίες ο Δήμος κατέβαλλε αποζημίωση ύψους 2.558.926,60 δρχ., Έκθεση Επιτροπής Κτηματολογίου 10-11-1958, Δ/νση Δημ. Περιουσίας Δ. Αθηναίων
[6]Για την απαλλοτρίωση, ο ΔΑ κατέθεσε στο Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων το ποσό των 11.881.668,30 δρχ. υπέρ των διαφόρων δικαιούχων,  Έκθεση Επιτροπής Κτηματολογίου 10-11-1958, Δ/νση Δημ. Περιουσίας Δ. Αθηναίων
[7] «Το Τεχνικόν Πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων», Τεχνικά Χρονικά, τ. 79,80,81,1/4 -1/5/1935 σ.389-393
[8] Ο Αλέξανδρος Μεταξάς σπούδασε στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Δρέσδης. Εργάστηκε στο Δ. Αθηναίων ως Δ/ντης του Αρχιτεκτονικού Τμήματος (1930-31) και μετά το 1933 ως Προϊστάμενος του Τμήματος,  Αρχιτέκτονες του 20^ου αιώνα, Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία, επιμ. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, Αθήνα 2009, σ. 229-230.
[9] ΠΔΣ 2886/2-7-1937, 2887/2-7-1937
[10] Ενδεχόμενα η σύγκρουση του Δημάρχου Κ. Κοτζιά με τον αρχιτέκτονα Α. Μεταξά αναφορικά με την κατεδάφιση του Δημοτικού Θεάτρου, Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, ο.π, σ. 230, συνετέλεσε στη μη στήριξη του πρώτου προς τον άλλοτε συνεργάτη του.
[11] Ρολόγια σηματοδοτούσαν και παλαιότερα τις Αγορές της Αθήνας. Στην Αγορά του Πλατάνου είχε δωρηθεί το 1814 από το λόρδο Έλγιν, ενώ στην πρόσοψη της Κεντρικής Αγοράς της οδού Αθηνάς είχε προστεθεί το 1906 κεντρικός πυργίσκος για την τοποθέτηση μεγάλου ρολογιού, δωρεά του Πρύτανη του Πανεπιστημίου, που τοποθετήθηκε στο σημείο αυτό με απόφαση του ίδιου του δημάρχου Σπ. Μερκούρη, ΠΔΣ 963/20-2-1906.
[12] Προβλέφθηκαν αποθήκες-ψυγεία με ανελκυστήρα, χώροι υγιεινής, πρατήρια διαφόρων ειδών, καφενείο -εστιατόριο, υποκατάστημα της Αγροτικής Τράπεζας, αγορανομικός και αστυνομικός σταθμός, γραφείο Σωματείου λαχανοπωλών, ιατρείο, ταχυδρομείο και εργοστάσιο μαρμελάδων.
[13] Αρχείο Τμήματος Μελετών, Δ/νσης Κτηριακών Έργων Δ. Αθηναίων
[14] Τεχνική και οικονομοτεχνική μελέτη αξιοποίησης της Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης, Δ. Μαραβέας και ΣΥΝ ΕΠΕ.
[15] ΦΕΚ 1580/Β/16-11-05
[16] Διπλωματική εργασία των Χ. Γιαννοπούλου, Ι. Τσίμπου και Ε. Χαλκιαδάκη με επιβλέπουσα την καθηγήτρια Ε. Πορτάλιου, που κατατέθηκε στο ΕΜΠ το 2008
[17] Έκθεση αυτοψίας 23-10-1967, Δ/νση Δημ. Περιουσίας Δ. Αθηναίων
[18] Η χρήση προτάθηκε με τη 1813/12-1-67 Δ/γη Νομαρχίας Αττικής
[19] Ο χαρακτηρισμός του χώρου ως κοινόχρηστος πραγματοποιήθηκε με το από 15/7/1967 Δ/γμα ΦΕΚ 87/1-8-67 τροποποίησης του ρυμοτομικού σχεδίου Αθηνών, παρά τις ενέργειες του Δήμου για εξαίρεση της Δημοτικής Αγοράς ώστε να μη στερηθεί ο Δήμος ενός από τα ελάχιστα περιουσιακά του στοιχεία με κοινωφελή σκοπό. Η αποζημίωση για την κατεδάφιση του κτηρίου καθορίστηκε με την 6621/69 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών σύμφωνα με την 312/1967 πράξη αναλογισμού, δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 226/Δ/1970 και κατατέθηκε στο Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων αρχές του έτους 1971, Δ/νση Δημ. Περιουσίας Δ. Αθηναίων
[20] Με την 52/13-8-46 ΠΔΣ, που εγκρίθηκε με την 28339/19-9-46 απόφαση της Νομαρχίας Αθηνών, παραχωρήθηκε στην Αμερικανική οργάνωση «Ελληνική Πολεμική Περίθαλψη»,η χρήση τμήματος του χώρου ανοικοδόμησης της νέας Λαχαναγοράς, έκτασης 10.700 τ.μ., άνευ ανταλλάγματος για ένα χρόνο, με σκοπό την αποθήκευση υλικών για την οικοδόμηση των νοσοκομείων της οργάνωσης.
Αργότερα με την με αριθμ. 118779/13-9-47 απόφαση (ΦΕΚ 141/Β/24-9-1947), το Υπ. Ανοικοδομήσεως προχώρησε στην επίταξη ολόκληρου του χώρου.
[21] Τα αυθαίρετα ξύλινα παραπήγματα που κατασκευάστηκαν από εμπόρους επί δημαρχίας Π. Κατσώτα (1954-59), όπως και η απουσία υδραυλικής εγκατάστασης και χώρων υγιεινής, υπήρξαν σημαντικά εμπόδια στη λειτουργία της Αγοράς, Έκθεσις της από συσταθείσης Δημοτικής Επιτροπής μελέτης Αγοράς Ρουφ,23-10-1960, Δ/νση Δημ. Περιουσίας Δ. Αθηναίων