Ο μικρός πεζόδρομος

Σε κάθε γειτονιά, σε κάθε δρομάκι, όσο ασήμαντο κι αν είναι. Μικρές έξυπνες παρεμβάσεις χρειάζεται η πόλη και όχι μεγαλόσχημες εξαγγελίες για πανάκριβες πεζοδρομήσεις κεντρικών δρόμων, που ούτως ή άλλως δεν αντιμετωπίζουν μείζονα προβλήματα, εξυπηρετώντας ίσως άλλες σκοπιμότητες. Να εγκαταλείψουμε τη λογική της τακτοποιημένης καθαρής βιτρίνας που στο πίσω μέρος της επικρατεί το χάος και όπου συνήθως κρύβουμε τα σκουπίδια. Να σκύψουμε με προσοχή και ενδιαφέρον στους χώρους που ζούμε καθημερινά, τις μικρές συνοικιακές πλατείες, τις παιδικές χαρές, τα πεζοδρόμια, τα παγκάκια, τα παρτέρια, την ψηλή και χαμηλή βλάστηση.

Είναι ένα στενό δρομάκι στο Παγκράτι, το πολύ 50 μέτρα, που ενώνει απλώς δύο αντικριστούς ασφαλτοστρωμένους δρόμους. Τίποτε το ιδιαίτερο. Σαν όλους τους άλλους αδιάφορους δρόμους της χαοτικής μεγαλούπολης. Εχει πεζοδρομηθεί πριν από χρόνια, στρωμένο κι αυτό με τις γνωστές τετράγωνες τσιμεντόπλακες που «κοσμούν» πλέον κάθε σημείο της Αθήνας. Σε δυο-τρία σημεία μόνο υπάρχουν παρτέρια με χώμα, θάμνους και δέντρα που διακόπτουν την ακαλαίσθητη ομοιομορφία της πλακόστρωσης και τα χαρακτηριστικά κολονάκια που αποτρέπουν τη διέλευση των τροχοφόρων. Δεξιά και αριστερά τα πανύψηλα μέτωπα των πολυκατοικιών στενεύουν ακόμη περισσότερο το δρομάκι, θαρρείς και το ένα θα ακουμπήσει πάνω στο άλλο καθώς τα κοιτάς από κάτω. Ανάμεσά τους και ένα διώροφο νεοκλασικό που ξέμεινε να θυμίζει αλλοτινές εποχές και τρόπους ζωής.

Παρατηρώ τα δέντρα. Πανύψηλα κι αυτά, με λεπτούς κορμούς συναγωνίζονται ποιο θα πρωτοφτάσει ψηλότερα στο φως. Ιδίως ένα κυπαρίσσι ξεπέρασε και το δώμα της διπλανής οκταώροφης πολυκατοικίας, αφήνοντας παρακάτω μπαλκόνια και ρετιρέ στην προσπάθειά του να φτάσει στον ελεύθερο από εμπόδια ουρανό. Φύλλωμα είχε μόνο ψηλά, ενώ πιο κάτω έστεκε γυμνός ο πολύ λεπτός κορμός του. Πώς αλήθεια να σταθεί αλλιώς το δέντρο σε τόσο ύψος; Εμοιαζε με καλάμι που πρέπει να λυγίζει στον αέρα προκειμένου να αντέξει στη δύναμή του. Πόσα και πόσα δέντρα δεν μοιάζουν πράγματι μ' αυτό το ψηλόλιγνο κυπαρίσσι μέσα στο ασφυκτικό και πυκνοδομημένο αστικό τοπίο; Προσπαθούν να ανασάνουν, να φτάσουν όσο το δυνατόν ψηλότερα, να «ανταμώσουν» τον ήλιο που τους δίνει ζωή.

Γιατί ένα νέο τεχνητό «έδαφος» έχει δημιουργηθεί στην πόλη που επικάθεται πάνω στο φυσικό. Ομοιόμορφο, ίδιου υλικού και χρώματος, ίδιου ύψους, ίσο με αυτό του μέγιστου επιτρεπόμενου ύψους από τον ΓΟΚ. Μια ισοπαχής κτιριακή μάζα που ακολουθεί πιστά τη μορφολογία του εδάφους. Εχει καλύψει τα πάντα, εξάρσεις, ανεβοκατεβάσματα, λόφους, ρέματα, ποτάμια. «Ρέματα» είναι πια οι δρόμοι, «ποτάμια» οι λεωφόροι, κάτι που διαπιστώνουμε όλοι άλλωστε σε κάθε νεροποντή.

Πράγματι, αν βρεθείς λίγο ψηλότερα και παρατηρήσεις την πόλη από μακριά, βλέπεις μια συνεχόμενη γκριζόλευκη μάζα να απλώνεται παντού. Χάνονται τα μεμονωμένα κτίρια που ενσωματώνονται μέσα της, οι μεγάλοι οδικοί άξονες μοιάζουν με χαράδρες και φαράγγια, ιδίως όταν το φως πέφτει πλάγια και σκιάζει τις επιφάνειες, οι πλατείες και τα ελάχιστα πάρκα με μαύρες τρύπες. Λες και παρατηρείς μια παράξενη αντιστροφή. Σαν να μην υπήρξαν πρώτα οι δρόμοι και μετά τα κτίρια, αλλά να χαράχθηκαν αργότερα πάνω στη συμπαγή αστική μάζα και να σκάφτηκαν από πάνω προς τα κάτω. Οπως σκάβεις ένα χαντάκι πάνω στο έδαφος. Ετσι αναρωτιέσαι πως αν χρειαστεί στο μέλλον κάπου ελεύθερος χώρος, τότε θα πρέπει να «σκάψεις» το τεχνητό προκειμένου να βρεις το φυσικό.

Ο πολιτισμός μας, πολιτισμός της αφθονίας και του άκρατου καταναλωτισμού, εκφράζεται με ακρίβεια στον χώρο μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος. Γιατί, βλέπεις, θεωρούσαμε την πόλη ποσοτικό μόνο και όχι ποιοτικό μέγεθος. Μας ενδιέφερε το πόσο και όχι το τι ή το πώς. Πόσα διαμερίσματα έβγαιναν στην πολυκατοικία, πόσα τριάρια, τεσσάρια, πόσα δωμάτια, πόσα χιλιοστά... Και οι κοινόχρηστοι χώροι, όσο το δυνατόν λιγότεροι, φτάνει να μπορείς να περνάς από τον στενό, σκοτεινό διάδρομο και τη στριφογυριστή σκάλα. Να χωράς ίσα ίσα στο στενό μπαλκόνι. Στον βωμό του πρόσκαιρου κερδοσκοπικού παρόντος θυσιάστηκε κάθε σπιθαμή γης, «αξιοποιήθηκε» κάθε ελεύθερος χώρος, μπαζώθηκαν όλα τα ρέματα και τα ποτάμια μετατράπηκαν σε βρόμικους υπόγειους αγωγούς, αφού μόνο εκεί είχε απομείνει ελεύθερος χώρος για να κατασκευάσουμε δρόμους και λεωφόρους. Η Καλλιρρόης, για παράδειγμα, μήπως έπρεπε να μετονομαστεί σε λεωφόρο «Υπόγειου Ιλισού», για να μας θυμίζει ότι κάποτε εκεί «καλώς έρρεε» ο ποταμός Ιλισός;

Το ιδιωτικό επικράτησε συντριπτικά του συλλογικού και του δημοσίου. Η σπέκουλα στη γη υπήρξε καταστροφική και η κοντόφθαλμη λογική μας έβλεπε μόνο το χτισμένο, το πλήρες και όχι το άχτιστο, το κενό, τον ελεύθερο χώρο αναπνοής της πόλης. Μέσα σ' αυτό το ανοίκειο περιβάλλον αγωνίζονται να ζήσουν άνθρωποι, φυτά και ζώα. Κι όπως εκείνο το κυπαρίσσι στο Παγκράτι, έτσι και οι άνθρωποι ζούμε στο περιβάλλον που δημιουργήσαμε, προσπαθώντας να αναπνεύσουμε, να κινηθούμε, να εργαστούμε να ζήσουμε.

Κι όμως, παρ' όλα αυτά, η πόλη ως ζωντανός οργανισμός που είναι συνεχίζει τη ζωή της. Ενα μικρό πλάτωμα, μια ρωγμή, ένα κενό μπορεί να αποδειχτούν ικανά να αλλάξουν την ποιότητα της ζωής μας, αρκεί να σχεδιαστούν σωστά, με κέφι και φαντασία. Σε κάθε γειτονιά, σε κάθε δρομάκι, όσο ασήμαντο κι αν είναι. Μικρές έξυπνες παρεμβάσεις χρειάζεται η πόλη και όχι μεγαλόσχημες εξαγγελίες για πανάκριβες πεζοδρομήσεις κεντρικών δρόμων που, ούτως ή άλλως, δεν αντιμετωπίζουν μείζονα προβλήματα, εξυπηρετώντας ίσως άλλες σκοπιμότητες. Να εγκαταλείψουμε τη λογική της τακτοποιημένης καθαρής βιτρίνας που στο πίσω μέρος της επικρατεί το χάος και όπου συνήθως κρύβουμε τα σκουπίδια. Να σκύψουμε με προσοχή και ενδιαφέρον στους χώρους που ζούμε καθημερινά, τις μικρές συνοικιακές πλατείες, τις παιδικές χαρές, τα πεζοδρόμια, τα παγκάκια, τα παρτέρια, την ψηλή και χαμηλή βλάστηση.

Να αποκαλύψουμε πάση θυσία και όπου αυτό είναι εφικτό το φυσικό έδαφος της πόλης, το χώμα, τα βράχια, να δημιουργήσουμε πολλούς μικρούς πυρήνες αναπνοής, διάσπαρτους μέσα στην πόλη. Η ποιότητα ζωής δεν γνωρίζει χωροταξικές διαφοροποιήσεις, πόσο μάλλον ταξικούς διαχωρισμούς και μικροπολιτικές επιλογές. Μόνον αν δούμε την πόλη ως ενιαίο και αδιαχώριστο σύνολο μπορούμε να σχεδιάσουμε σωστά, αξιόπιστα και αποτελεσματικά. Δεν υπάρχουν καθαρές και βρόμικες περιοχές, μόνο χώροι ζωής! Ας ανακαλύψουμε, λοιπόν, ξανά την άγνωστη πόλη μας. Να πλησιάσουμε κάθε ξεχασμένη γωνιά της, όσο υποβαθμισμένη κι αν μας φαίνεται, και από εκεί να αρχίσουμε. Να διεκδικήσουμε το δικαίωμά μας να έχουμε όλοι γνώμη για τον χώρο μέσα στον οποίο ζούμε και αναπνέουμε και όχι μόνον οι τεχνοκράτες σύμβουλοι-μελετητές των διάφορων υπουργών.

Η πόλη, ούτως ή άλλως, είμαστε Εμείς!

του Τάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτονας-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα
Το άρθρο έχει δημοσιευτεί στην Εφημερίδα των Συντακτών