ΠΡΟΦΑΣΕΙΣ ΕΝ ΑΜΑΡΤΙΑΙΣ - Σύγχρονη ελληνορθόδοξη ναοδομια-Σκέψεις και διαπιστώσεις-ΜΕΡΟΣ B

08.Η ναοδομία των ομογενών

Προτού όμως δούμε τι συμβαίνει αντίστοιχα στον ελληνικό χώρο, καλό θα ήταν να εξετάσουμε στο σημείο αυτό τι έχει παρουσιαστεί στο εξωτερικό σε άλλες ελληνορθόδοξες κοινότητες. Δεν θα επεκταθούμε σε άλλες ορθόδοξες εκκλησίες της Ανατολικής Ευρώπης, τόσο λόγω των κοινωνικών συνθηκών που επικρατούσαν σε αυτές τις (ως επί το πλείστον) πρώην κομμουνιστικές χώρες, αλλά και λόγω της έντονα διαφορετικής ντόπιας ορθόδοξης παράδοσης και κάτι τέτοιο θα γίνει ώστε να δούμε τι συμβαίνει στο ελληνορθόδοξο δόγμα κάτω από κυρίως διαφορετικές τοπικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες. Επίσης δεν θα παρουσιαστούν και ναοί από τον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου (Ν. Ευρώπη, Εγγύς Ανατολή, Βόρειος Αφρική) καθώς πρόκειται για περιοχές πολύ κοντά πολιτισμικά με την Ελλάδα και το Βυζάντιο.

Πρωτού περάσουμε στους σύγχρονους ορθόδοξους ναούς της ομογένειας θα πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν περιπτώσεις μικρών ελληνορθόδοξων κοινοτήτων στις οποίες το εκκλησίασμα είναι πολύ μικρό και αναγκάστηκαν, τρόπον τινά, να χρησιμοποιούν για τις λατρευτικές του ανάγκες ιδιωτικούς χώρους που είχαν παλιότερα διαφορετική χρήση και μετατράπηκαν σε εκκλησίες, άλλα παρουσιάζεται ακόμη και η περίπτωση μετατροπής ετερόδοξων εκκλησιών σε ορθόδοξες. Έτσι, σε κτίρια που τους παραχωρήθηκαν ή αγόρασαν, προσέθεσαν τέμπλο, αγία τράπεζα, κινητές εικόνες και άλλα δευτερεύοντα στοιχεία αναγκαία για να πραγματοποιήσουν την λειτουργία τους. Και στις δύο περιπτώσεις στα κτίρια παρουσιάζονται πολλά ετερόκλητα στοιχεία δημιουργώντας ένα ασταθές κράμα δύο διαφορετικών νοοτροπιών. Καλό παράδειγμα είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου στην Στοκχόλμη που σε καμία περίπτωση δεν θυμίζει ελληνορθόδοξο ναό, αφού πρόκειται για νεογοτθικό καθολικό ναό που παραχωρήθηκε στην Μητρόπολη Σουηδίας, στα τέλη της δεκαετίας του '70.

Ο Άγιος Γεώργιος στην Στοκχόλμη, Σουηδία
St. George in Stockholm, Sweden
Πηγή / Source: Κ. Καλοκύρης, Η ναοδομία και η σύγχρονη τέχνη Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1978, σελ. 64

 

Σε άλλες ελληνικές κοινότητες που μπόρεσαν να φτιάξουν δικούς τους ναούς και κατά τα πρώτα χρόνια των μεταναστεύσεων, ακολουθήθηκε κατά κύριο λόγο η βυζαντινή παράδοση. Αυτό ήταν λογικό να γίνει, αφού έτσι αποκτούσαν μια γνώριμη εικόνα από την Ελλάδα στη νέα τους πατρίδα, ενώ ταυτόχρονα τόνιζε και τη διαφορετικότητα της κοινότητας και διατηρούσε την εθνική τους συνείδηση. Αρκετές ήταν και οι περιπτώσεις που αγοράστηκαν νεοκλασικά κτίρια ασχέτως της αρχικής τους χρήσης (π.χ. τράπεζες, δικαστήρια κ.ά.) και μετατράπηκαν σε εκκλησίες με την ελπίδα ίσως ότι το νεοκλασικό κτίριο εμπεριέχει περισσότερο το ελληνικό στοιχείο από άλλα κτίρια.

Αντιστοίχως, πάρα πολλές είναι οι περιπτώσεις νεόδμητων ναών στο εξωτερικό στις οποίες παρουσιάζεται εισροή ντόπιων ή άλλων στοιχείων, ξένων προς την τυπική ορθόδοξη ναοδομία. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν αυτό ήταν επιδίωξη των αρχιτεκτόνων ή κάτι τέτοιο συνέβη κατά λάθος αλλά η εισροή αυτή είναι γεγονός και υπάρχουν πολλά παραδείγματα, κάποια άσχημα, αλλά και πολλά αρκετά επιτυχή και αξιόλογα.

Τα παραδείγματα που εντοπίστηκαν και ακολουθούν είναι στη συντριπτική πλειοψηφία τους από την Βόρεια Αμερική και συμπληρώνονται από κάποιους ναούς στην Αυστραλία και τη Νότιο Αφρική. Αυτό δεν είναι παράδοξο, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο αριθμός των Ελλήνων που ξενιτεύτηκαν εκεί ήταν αρκετά μεγάλος ώστε να δικαιολογεί την ανέγερση πολλών ορθοδόξων ναών. Εξίσου λογικό είναι και ότι οι περισσότεροι "μοντέρνοι" ορθόδοξοι ναοί εντοπίζονται εκεί. Άλλωστε, οι Η.Π.Α. είναι μια χώρα στο επίκεντρο των παγκόσμιων ανακατατάξεων, είτε αυτές είναι οικονομικές, είτε αρχιτεκτονικές.

Στην Ευρώπη αξιόλογότατο παράδειγμα σύγχρονου ναού που εντοπίστηκε και διαφοροποιείται από τον Νεοβυζαντινισμό είναι ο Ναός του Αγίου Παύλου στο Chambesy της Γενέυης. Ανήκει στο Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης και σχεδιάστηκε από τον καθηγητή Γεώργιο Λάββα σε συνεργασία με τους Spless και Wegmόller το 1974. Είναι μία εκκλησία η οποία δεν αντιγράφει ουσιαστικά την μορφή ενός βυζαντινού ναού, αλλά προσπαθεί να επεξεργαστεί περισσότερο την ουσία αυτού. Βεβαίως, η προτεινόμενη λύση δεν είναι σε καμία περίπτωση μορφολογικά ριζοσπαστική αφού το κτίριο "θα έπρεπε να σταθεί σαν πρέσβης σε ένα μη ορθόδοξο χώρο"80. Ο Λάββας θεωρώντας πλέον ξεπερασμένο το συμβολισμό του τρούλου τοποθετεί άντ' αυτού ένα τεταρτοσφαιρικό θόλο που ανεξαρτήτως εάν είναι μία σωστή ή λανθασμένη κίνηση για τον συμβολισμό του κτιρίου, είναι πολύ επιτυχημένη καθώς αυτός γίνεται εμφανής με το που εισέρχεται κάποιος στον ναό, ενώ κατορθώνει να λειτουργήσει σαν μία μεγάλη φωτιστική δίοδος που οδηγεί το φως ακριβώς πάνω στην Αγία Τράπεζα που είναι και το σημείο με ιδιαίτερη σημασία μέσα σε ένα ναό. Έχει γίνει τριμερής χωρισμός του ναού σε ιερό, κυρίως ναό και νάρθηκα αλλά τούτο έχει επιτευχθεί χωρίς κιονοστοιχίες ώστε να δημιουργηθεί ένας ενιαίος χώρος. Έτσι, δίχως κίονες να εμποδίζουν και με την κατάλληλη διάταξη των καθισμάτων, όλοι μπορούν να παρακολουθήσουν την Αγία Τράπεζα. Ο νάρθηκας δεν είναι απλά ένας ορθογώνιος χώρος μπρος από τον κυρίως ναό, αλλά σχεδιάστηκε ώστε να χρησιμοποιείται σαν χώρος υποδοχής. Στο εσωτερικό και το εξωτερικό του ναού έχουν κρατηθεί λιτές και απλές γραμμές για να δίνουν εντύπωση ηρεμίας και η αγιογράφηση έχει κρατηθεί στο απολύτως απαραίτητο χωρίς να παραφορτώνει το σύνολο. Στην εξωτερική επιφάνεια έχει γίνει επεξεργασία του σκυροδέματος και δεν καλύφτηκε από ένα δεύτερο υλικό. Βεβαίως, μέρος της αρχιτεκτονικής μελέτης είναι και ο περιβάλλον χώρος και έτσι σχεδιάστηκε ένα αίθριο που εκτός από την κάλυψη δευτερευόντων αναγκών, αποτελεί και μνήμη παρελθόντος της πρωτοβυζαντινής περιόδου.

Ο Άγιος Παύλος, Chambesy, Γενέυη των Λάββα, Spless και Wegmuller (1974)
Πρόπλασμα φωτογραφία κωδωνοστασίου.
St. Paul in Chembesy, Geneva by Lavvas, Spless and Wegmuller (1974)
Model and photo of the bell-tower.
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονικά Θέματα”, Τεύχος 8/1974, σελ. 237, 277

 

Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι ορθόδοξοι ναοί μπορούν να χωριστούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τις καθαρά σύγχρονες και εκείνες που προσπαθούν να μεταφράσουν το βυζαντινό ναοδομικό λεξιλόγιο στη σύγχρονη αρχιτεκτονική γλώσσα διατηρώντας την επαφή τους με την παράδοση. Υπάρχουν βέβαια και εκκλησίες που πλησιάζουν πολύ κοντά στον ελληνικό "Νεοβυζαντινισμό" αλλά είναι ελάχιστες, όπως ελάχιστες είναι και εκείνες που βασίζονται στην ντόπια, αμερικανική παράδοση.

Στην κατηγορία των εκκλησιών που η βυζαντινή παράδοση δεν ακολουθείται καθόλου υπάρχουν, όπως προαναφέρθηκε, πολύ λίγα παραδείγματα. Όμως οι ομογενείς καταφεύγουν πολλές φορές και σε περιπτώσεις αρκετά υπερβολικές, όπου προσθέτουν στους ναούς τους και άλλα χαρακτηριστικά ελληνικά στοιχεία που ουδέποτε παρουσιάστηκαν σε ορθόδοξες εκκλησίες, νομίζοντας ότι έτσι θα καταφέρουν να τονίσουν και να διατηρήσουν την ελληνικότητα τους, καταλήγοντας όμως σε λύσεις ακραίες ή τραγελαφικές. Στον Άγιο Γεώργιο στο Des Moines της Iowa, όσο καλές και να ήταν οι προθέσεις του αρχιτέκτονα, η προσθήκη ενός μνημειώδους πρόπυλου με αέτωμα και δωρικούς κίονες, τρίγλυφα και μετόπες, ακόμη και ένα ακροκέραμο πάνω από την είσοδο καθιστούν το σύνολο τουλάχιστον υπερβολικό αφού έχουν συνδυαστεί νεοκλασικά και παραδοσιακά ελληνικά στοιχεία με αμφίβολο μάλλον αποτέλεσμα. Η τάση αυτή, που φαίνεται να έχει άμεση σχέση και με τις πεποιθησεις του Λ. Καυταντζόγλου για τα στοιχεία που οφείλει να έχει μια ελληνική εκκλησία δεν είχε μεγάλη απήχηση στην αμερικανική ομογένεια μια και τα παραδείγματα είναι ελάχιστα.

Ο Άγιος Γεώργιος στο Des Moines, Iowa, Η.Π.Α.
St. George in Des Moines, Iowa, U.S.A.
Πηγή / Source: http://stgeorge.ia.goarch.org/

 

Εντελώς αντίθετα με ναούς στους οποίους εντοπίζονται κλασικά στοιχεία πέραν των βυζαντινών, είναι οι ναοί στους οποίους εισέρχονται ξένα μοτίβα και μορφές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα υιοθέτησης της ντόπιας αμερικανικής προτεσταντικής παράδοσης είναι ο ναός του Αγίου Βασιλείου στο Newport του New Hampshire. Εκτός από τον τρουλίσκο στην κορυφή του κωδωνοστασίου, στο ναό αυτό δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να υποδηλώνει ότι πρόκειται για έναν ορθόδοξο ναό. Ουσιαστικά πρόκειται για το μοναδικό παράδειγμα που εντοπίστηκε, καθώς τέτοιου είδους ναοί συνηθίζονται σε αγροτικές περιοχές, μέρη που σπανίζουν ελληνικές κοινότητες.

Ο Άγιος Βασίλειος στο Newport, New Hampshire, Η.Π.Α.
St. Basil in Newport, New Hampshire, U.S.A.
Πηγή / Source: http://www.stvasilios.nh.goarch.org/

 

Περνώντας στους ναούς βυζαντινής τεχνοτροπίας, ένας πολύ ενδιαφέρων ναός που εμπεριέχει μεγάλες αντιφάσεις είναι ο καθεδρικός της Αγίας Σοφίας στο Los Angeles της California. Είναι πραγματικά ένας εντυπωσιακός σταυροειδής τρουλαίος ναός, κτισμένος το 1952 από την εκεί ελληνική κοινότητα. Ωστόσο υπάρχουν στοιχεία που δεν ανήκουν στην ορθόδοξη παράδοση και όμως παρουσιάζονται στο κτίσμα. Βλέπουμε, επί παραδείγματι, στις τρεις πλευρές του (πλην της ανατολικής) να υπάρχουν πυλώνες κατά τα ρωμανικά πρότυπα και μάλιστα με ρόδακα, πράγμα το οποίο μπορεί να αποτελεί μια ενδιαφέρουσα πινελιά ή ακόμη και να προσδίδει μνημειακότητα στο σύνολο, αλλά είναι ωστόσο ξένο προς την ορθόδοξη ναοδομία. Πάντως το ενθαρρυντικό για τον συγκεκριμένο ναό είναι πως έγινε μια προσπάθεια από τον αρχιτέκτονα να επεξεργαστούν κάποια μορφολογικά στοιχεία. Το εξωτερικό του ναού έχει κρατηθεί λιτό, με ελάχιστο γλυπτό διάκοσμο μόνο στους πυλώνες και στα γείσα των σκεπών ενώ έχει γίνει και επεξεργασία των τρούλων των κωδωνοστασίων ώστε να θυμίζουν τρούλο αθηναϊκού τύπου με ημικυκλικές τις απολήξεις του τύμπανου.

Παρά το λιτό εξωτερικό, το εσωτερικό του ναού παρουσιάζεται υπερβολικά διακοσμημένο με υπερβολικές μπαρόκ διακοσμήσεις στην καμάρα του κεντρικού κλίτους, αν και παρουσιάζεται μια ενδιαφέρουσα μορφοποίηση· ενώ υπάρχουν τα τόξα που διαχωρίζουν τα κλίτη δεν υπάρχουν οι κίονες. Άντ' αυτών υπάρχουν μικρές οξυκόρυφες απολήξεις που θυμίζουν κιονόκρανα και από τις οποίες αναρτώνται τα πολύφωτα. Ο αρχιτέκτονας γνωρίζοντας τις κατασκευαστικές δυνατότητες τις εποχής του μπόρεσε να δώσει μια λύση στο πρόβλημα στατικής των βυζαντινών και να αφαιρέσει τους κίονες, δημιουργώντας έναν ενιαίο χώρο στον κυρίως ναό. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο ενιαίος εσωτερικός χώρος με τα καθολικού τύπου στασίδια δε συνδυάζεται αρμονικά με την ύπαρξη των ψευδοκλιτών, ενώ κατακριτέο είναι και το γεγονός ότι η δίρριχτη στέγη αποκρύπτεται με αψιδωτή ψευδοροφή, ωστόσο θα πρέπει να αναγνωριστεί ότι έγινε μια προσπάθεια πειραματισμού και εφαρμογής νέων κατασκευαστικών μεθόδων και τούτο είναι αρκετά σημαντικό, όσο τουλάχιστον δεν γίνεται αυτοσκοπός.

Η Αγία Σοφία στο Los Angeles, California, Η.Π.Α.
St. Sofia in Los Angeles, California, U.S.A.
Πηγή / Source: http://www.stsophia.org/

 

Ένας παρόμοιος χειρισμός εμφανίζεται και στον Ι.Ν. του Αγίου Μάρκου στο Boca Raton της Florida. Είναι ένας μεγάλος σταυροειδής ναός με τρούλο και μια εκτεταμένη κιονοστοιχία μπροστά από την κεντρική είσοδο, η οποία ορίζει και τον προαύλιο χώρο του ναού. Και εδώ προτιμήθηκε το ακόσμητο, λιτό, λευκό εξωτερικό. Οι τρεις πύλες της εκκλησίας διακοσμούνται με μια σύνθεση από ομόκεντρες αψίδες που δημιουργούν έντονα την εντύπωση ρωμανικών πυλώνων, ενώ μπροστά από την κεντρική είσοδο υπάρχει ένα συντριβάνι, που όπως και οι βυζαντινές κρήνες, συμβολίζει την ψυχική κάθαρση κατά την είσοδο στο ναό. Πάντως το κτίσμα σαν σύνολο κρατά σε υγιές επίπεδο την επαφή με τη βυζαντινή παράδοση, χωρίς να κάνει υπερβολικές αναφορές σ'αυτή. Το μόνο ίσως στοιχείο που ουσιαστικά είναι έντονα βυζαντινό είναι ο τρούλος του ναού.

 Άγιος Μάρκος στο Boca Raton, Florida, Η.Π.Α.
St. Mark in Boca Raton, Florida, U.S.A.
Πηγή / Source: http://www.saintmarkboca.net/

 

Πιο έντονα βυζαντινά στοιχεία συνδυασμένα με ρωμανικά υπάρχουν και στον καθεδρικό ναό της Αγίας Τριάδας στο Charleston της Νότιας Καρολίνας. Χτισμένος από τον Harold Tatum το 195381 πρόκειται για έναν ιδιόμορφο ναό, αφού ενώ στην ουσία είναι ένας κυκλικός περίκεντρος ναός (ροτόντα), η προσθήκη ενός ορθογωνικού χώρου με δυο κωδωνοστάσια και του νάρθηκα που εκτείνεται μπρός από αυτόν κάνουν τον ναό να φαίνεται σαν μια τυπική τρουλαία βασιλική. Είναι γεγονός πώς ο ορθογωνικός χώρος και τα κωδωνοστάσια κρύβουν τον κυκλικό κυρίως ναό, και αδικούν το κτίριο, που θα ήταν πολύ πιο ενδιαφέρον αν δεν γινόταν αυτή η προσπάθεια να αποκτήσει ευθύγραμμη πρόσοψη και μονάχα από τις πλευρές μπορεί να γίνει αντιληπτό το σχήμα του ναού. Ο κεντρικός κυκλικός χώρος στηρίζεται ουσιαστικά σε τόξα που δημιουργούνται στην περίμετρο, ενώ δημιοθυργείται και ένας περιφερειακός ομόκεντρος δακτύλιος. Στις εξωτερικές όψεις γίνεται μία επεξεργασια με οδοντωτές ταινίες αντίστοιχα με τα βυζαντινά πρότυπα. Παραδόξως, το εσωτερικό του ναού είναι πολύ πιο ενδιαφέρον από το εξωτερικό, λιτό και απλό με ελάχιστη αγιογράφηση (κυρίως κινητή) και τεχνητό φωτισμό, ενώ ο φυσικός φωτισμός είναι ικανοποιητικός και ο τεχνητός αρκετά διακριτικός.

Η Άγια Τριάδα, στο Charleston, Carolina, Η.Π.Α. του Harold Tatum (1953)
Church of the Holy Trinity in Charleston, Carolina, U.S.A. by Harold Tatum (1953)
Πηγή / Source: http://www.greekorthodoxchs.org/

 

Επίσης περίκεντρος ναός είναι ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στη Βαλτιμόρη του Maryland. Αποτελείται από ένα σχετικά μεγάλο σε μέγεθος κυκλικό κυριώς ναό, που απολήγει σε ορθογωνικό χώρο στην ανατολική πλευρά, που μιμείται σαφέστατα το εγκάρσιο κλιτος των βυζαντινών ναών. Μάλιστα, τελείως αντίθετα από τα βυζαντινά περίκεντρα κτίσματα και πλησιέστερα, θα έλεγε κανείς, προς ρωμανικά προτυπά, ο ναός καλύπτεται με χαμηλή κωνική στέγη. Στην δυτική πλευρά υπάρχει πρόπυλο που τονίζει την είσοδο και πλαισιώνεται από δυο κόγχες, ενώ, μάλιστα, στην μέση αυτού υπάρχει αέτωμα. Έτσι, πολλά δευτερεύοντα στοιχεία απομακρύνουν αισθητά τον ναό από τα βυζαντινά του πρότυπα.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου στην Baltimore, Maryland, Η.Π.Α.
Church of the Annunciation in Baltimore, Maryland, U.S.A.
Πηγή / Source: http://www.goannun.org/index2.html

 

Σε αντίθεση με τις ήπιες αναφορές του Αγίου Μάρκου ή του Ευαγγελισμού της Βαλτιμόρης στην βυζαντινή παράδοση, έρχεται ο καθεδρικός ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην πρωτεύουσα του Ohio, Columbus. Εδώ φαίνονται όχι απλώς βυζαντινές επιρροές, αλλά ολόκληρος ο ναός μοιάζει να αντιγράφει στοιχεία από τον γνωστότερο ναό της αρχαιότητας, την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, με πιο εμφανή τους πυργίσκους εκατέρωθεν της κυρίας εισόδου που σε καμία περίπτωση δεν έχουν πλέον την δομική χρησιμότητα να φέρουν το βάρος του τρούλου (των οποίων η μορφή επαναλαμβάνεται και στο κωδωνοστάσιο). Ακόμα και η μορφή του τρούλου φέρνει στον νου το προτυπό της με χαμηλό ύψος της ύψος αν και τούτο κάπως διορθώνεται με το σχετικά ψηλό τύμπανο. Άλλες εμφανείς επιρροές μπορούν να εντοπιστούν και σε άλλα σημεία με κυριότερο το ίδιο το ωχρό χρώμα με το οποίο καλύφθηκε το κτίριο που φαίνεται να παραπέμπει στην ίδια πηγή έμπνευσης. Ωστόσο, θετικό είναι ότι και το εξωτερικό αλλά κυριώς το εσωτερικό του ναού είναι λιτά και απλά, δίχως περιττές και πομπώδεις διακοσμήσεις. Πράγματι, οι αγιογράφιση του εσωτερικού είναι η απολύτως απαραίτητη, χωρίς να "κουράζει" το θεατή.

 Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου στο Columbus, Ohio, Η.Π.Α.
The church of the Annunciation in Columbus, Ohio, U.S.A.
Πηγή / Source: http://www.greekcathedral.com/

 

Τέλος, έχουν υπάρξει και σημαντικά παραδείγματα καθαρά σύγχρονης αρχιτεκτονικής, όπου η βυζαντινή παράδοση αποτελεί μονάχα αφετηρία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Δεν είναι τυχαίο που τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι ξένων αρχιτεκτόνων. Ένας Έλληνας αρχιτέκτονας θα ήταν δύσκολο να καταλήξει σε τέτοιες λύσεις λόγω της στενότερης επαφής του με τη βυζαντινή ναοδομία· θα μπορούσε να πει κανείς ότι έχει μια έμφυτη "προκατάληψη".

Ένα από τα πρώτα δείγματα σύγχρονου ορθόδοξου ναού στις Η.Π.Α. είναι ο περίκεντρος ναός του Αγίου Δημητρίου στο Seattle της πολιτείας Washington, χτισμένη το 1963 από τον Paul Thiry. Ο Κ. Καλοκύρης εξαίρει τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάστηκε το συγκεκριμένο κτίριο, που πρόκειται για "οκτώ μονολιθικά λεπτά κελύφη που ξεδιπλώνονται σε κύκλο (αρχιτεκτονική αρχή της συνεχούς κυματιστής επιφάνειας) και σχηματίζουν τον πτυχωτό θόλο του ναού, ενώ στη μέση υψώνεται ένας στενός, ψηλός, οκταγωνικός τρουλαίος φωταγωγός"82. Ο ίδιος ο Thiry δηλώνει ότι προσπάθησε να μεταφέρει τη βυζαντινή αρχιτεκτονική στον 20ο αιώνα γράφοντας: "ωστόσο η μορφή και κατασκευή του εκφράζει τον 20ο αιώνα, ένα νέο βυζαντινό σε αρμονία με το σήμερα"83. Ωστόσο, ο τρουλίσκος αυτός, που τόσο έντονα προσπαθεί να υψωθεί πάνω από το σώμα του ναού ίσως παραείναι δυσανάλογος, ενώ άσχημη είναι και η διαρκής επανάληψη του σταυρού στις ακμές του οκταγώνου, που μοιάζει να προσπαθεί να δηλώσει σαν ναό ένα κτίριο που ο χαρακτήρας του δεν είναι σαφής με την πρώτη ματιά.

Ο Άγιος Δημήτριος στο Seattle, Washington, Η.Π.Α. (1963)
St. Demetrius in Seattle, Washington, U.S.A. (1963)
Πηγή / Source: Κ. Καλοκύρης, Η ναοδομία και η σύγχρονη τέχνη Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1978, σελ. 105

 

Ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα της ομογένειας που εντοπίστηκε και στο περιοδικό "Αρχιτεκτονική" είναι ο ναός της Αναλήψεως, στο Oakland της California. Ένας ναός που αναμφισβήτητα κάνει χρήση των υλικών και των κατασκευαστηκών μεθόδων της εποχής του, χτισμένος από τους Reid & Tapics στα 1975. Ολόκληρος ο ναός είναι ουσιαστικά ένας τεράστιος τρούλος από μεταλλική κατασκευή, με ραβδωτή εξωτερική επιφάνεια που διακόπτεται σε 4 σημεία για να ανοιχθούν είσοδοι και η κόγχη του ιερού. Είναι μια πραγματικά ενδιαφέρουσα πρόταση που αν μη τι άλλο τονίζει έντονα το συμβολισμό του τρούλου σαν ουράνιο θόλο. Εντυπωσιακό είναι και το εσωτερικό του ναού, μια και ολόκληρος ο τρούλος είναι καλυμμένος εσωτερικά με χαλκό επεξεργασμένο να δίνει την εντύπωση του χρυσού, αν και η αγιογράφηση της μεγάλης, μονοκόμματης επιφάνειας του τρούλου δεν έχει σχολιαστεί και με τα πιο κολακευτικά λόγια 84.

Η Ανάληψη στο Oakland, California, Η.Π.Α. (1975)
Church of the Ascension in Oakland, California, U.S.A. (1975)
Πηγή / Source: Κ. Καλοκύρης, Η ναοδομία και η σύγχρονη τέχνη Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1978, σελ. 123

 

Κλείνοντας με τις εκκλησίες στις Η.Π.Α. θα αναφερθούμε ίσως στον πιο σημαντικό ορθόδοξο ναό που έχει χτιστεί εκεί· τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου στο Milwaukee του Wisconsin. Και σαφέστατα αντλεί την σημαντικότητα του και από το γεγονός του ότι πρόκειται για ορθόδοξη εκκλησία ενός από τους μεγαλύτερους αμερικανούς αρχιτέκτονες, του Frank Lloyd Wright, περατωμένη το 1961, μετά τον θάνατο του. Πρόκειται για μία εντυπωσιακή κατασκευή στην οποία διαφαίνονται οι σύγχρονες αρχιτεκτονικές τάσεις και κατασκευαστικές δυνατότητες και αποτελεί, θα έλεγε κανείς, μια ριζοσπαστική λύση. Ενώ, δεν αντιγράφει ουσιαστικά τίποτα από έναν βυζαντινού τύπου ναό, προσπαθεί να ερμηνεύσει τα μέρη που τον αποτελούν κάτω από ένα δικό του, μοντέρνο πρίσμα. Καταλήγει σε ένα θολοσκεπές κτίσμα που περισσότερο θυμίζει εκ πρώτης όψεως ένα κτίριο αθλητισμού εξωτερικά (τα γνωστά Palais des Sports), αλλά αν κοιτάξει κανείς προσεκτικότερα θα δει ότι στο κτίριο ενυπάρχουν όλα τα απαραίτητα στοιχεία για να το καταστήσουν ορθόδοξο ναό. Πράγματι, το κτίριο είναι σχεδιασμένο ως ένας σταυρός εγγεγραμμένος σε κύκλο με τις κεραίες του σταυρού να καταλήγουν σε τέσσερα μεγάλα υποστυλώματα που στηρίζουν όλο τον ναό. Πάνω σε αυτόν, τοποθετείται μία στέγαση από έναν φακοειδή θόλο που προτιμήθηκε από τον αρχιτέκτονα αντί ενός ημισφαιρικού θόλου, αφού με κάτι τέτοιο θα προέκυπτε ένα πολύ ψηλό κτίριο στο οποίο θα χανόταν η αρμονία των μερών και η εσωτερική κλίμακα. Όμως ο θόλος σχεδιάστηκε για να σκεπάζει όλο τον ναό ώστε να κρατηθεί ο συμβολισμός του ως ουρανός. Και αυτό τονίζεται από μία ζώνη κυκλικών οπών που χρησιμεύουν ως φωτιστικά ανοίγματα, στα οποία εδρεύει ο τρούλος και τα οποία κατορθώνουν να δώσουν την εντύπωση εξαϋλώσεως του αφού δημιουργούν μία φωτεινή ζώνη ακριβώς κάτω από αυτόν. Ο ίδιος ο Wright είχε πει για το ναό ότι "το κτίριο δεν είναι ένα αντίγραφο βυζαντινής αρχιτεκτονικής -αλλά καλύτερο από αντίγραφο. Έχει τη σωστή κλίμακα και συναίσθημα, ώστε να αντικατροπτίζει την ομορφιά της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς εκείνης της αρχαίας περιόδου χωρίς να αντιγράφει ούτε ένα στοιχείο"85. Αν και ο ναός αυτός δεν είναι απαραίτητα και η σωστότερη λύση για έναν ορθόδοξο ναό και έχει δεχθεί αρκετές κριτικές, ειδικά όσον αφορά το εκτεταμένο κυκλικό υπερώο, που "θυμίζει εξώστες θεάτρου"86 ή την συνολική μορφή του που θυμίζει ιπτάμενο δίσκο, ωστόσο είναι σίγουρα μια πολύ ενδιαφέρουσα και ριζοσπαστική λύση που δε φοβάται να χρησιμοποιήσει στοιχεία της κοσμικής αρχιτεκτονικής.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου στο Milwaukee, Winsconsin, Η.Π.Α. του Frank Lloyd Wright (1961)
Church of the Annunciation in Milwaukee, Winsconsin, U.S.A. by Frank Lloyd Wright (1961)
Πηγή / Source: http://www.wrightinwisconsin.org/WisconsinSites/Annunciation/Default.asp

Ένα αξιόλογο παράδειγμα που εντοπίστηκε από τον Καναδά, στο περιοδικό "Αρχιτεκτονική" είναι η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου για την ελληνική κοινότητα του Toronto. Σχεδιασμένη από την Adamson & Co. το 1967. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα συγκρότημα κτιρίων καθώς στην ανατολική πλευρά υπάρχει αίθουσα συγκεντρώσεων για την κοινότητα και τα απαραίτητα γραφεία για το προσωπικό. Ένα κτίριο σύγχρονο, ορθογωνικό στην κάτοψη, με επίπεδο δώμα από το οποίο προβάλει μόνον ο τρούλος, εξ' ολοκλήρου από εμφανές σκυρόδεμα. Οι απλές και αυστηρές γραμμές κυριαρχούν στο εξωτερικό της εκκλησίας και του κωδωνοστασίου και μονάχα ένα πρόπυλο που δημιουργείται στην δυτική όψη, και φυσικά ο τρούλος φανερώνουν οτι πρόκειται ουσιαστικά για ναό. Είναι πάντως μία αρκετά μελετημένη και σοβαρή λύση που ενώ στηρίζεται στα βυζαντινά πρότυπα, τολμά να διαφοροποιηθεί από αυτά.

Ο Άγιος Δημήτρης στο Toronto, Καναδάς (μακέτα)
St. Demetrius in Toronto, Canada (model)
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονική”, Τεύχος 52/1965, σελ. 71

Τα παραδείγματα που θα παρουσιαστούν από τον Ελληνισμό της Αυστραλίας είναι ελάχιστα. Όχι επειδή ο εκεί απόδημος Ελληνισμός δεν έχει παράγει αξιόλογους ναούς, αλλά επειδή η εξέλιξη της αυστραλιανής αρχιτεκτονικής από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά συμβαδίζει με την αμερικανική.Θα πρέπει να αναφερθεί πάντως, ότι όπως και στις Η.Π.Α., και στην Αυστραλία τα πρώτα χρόνια οι ομογενείς χρησιμοποίησαν είτε εκκλησίες ετερόδοξων ή κοσμικά κτίρια που προσαρμόστηκαν στις λατρευτικές ανάγκες, ενώ οι πρώτες εκκλησίες που ανεγέρθηκαν ήταν κυρίως απλές βασιλικές βασισμένες στη βυζαντινή παράδοση87.

Σαν τον πιο χαρακτηριστικό σύγχρονο ορθόδοξο ναό από την Αυστραλία εντοπίστηκε ο Ι.Ν. των Αγίων Πάντων του Belmore. Ο ναός χτίστηκε το 1972 και εξωτερικά φαίνεται σαν ένας μικρός περίκεντρος ναός με προσκολλημένο ένα νάρθηκα παρόμοιου σχήματος. Αν και ο όλος χειρισμός είναι αρκετά ενδιαφέρων, πρέπει να αναφερθούμε στην πρόσοψη που μοιάζει να αντιγράφει στοιχεία από την Όπερα του Σύδνεϋ (ο φεγγίτης με την κεκλιμένη πάνω από την είσοδο), ενώ ατυχής είναι και ο σχεδιασμός του τρούλου, που δίνει την εντύπωση σομπρέρου από ψηλά.

Ο ναός των Άγιων Πάντων στο Belmore, Αυστραλία (1972)
The Church of All Saints in Belmore, Australia (1972)
Πηγή / Source: http://www.allsaints.com.au/

 

Ακριβώς του ίδιου έτους, του 1972, είναι και ναός του Τιμίου Σταυρού στην κοινότητα Box Hill της Victoria. Εδώ δε γίνεται απολύτως καμία απόπειρα να ακολουθηθεί κάποιο βυζαντινό πρότυπο. Η εκκλησία είναι ένα απλό, λιτό κτίσμα που μάλλον ακολουθεί προτεσταντικά πρότυπα.

Ο Τίμιος Σταυρός στο Box Hill, Victoria, Αυστραλία (1972)
The Church of the Holy Cross in Box Hill, Victoria, Australia (1972)
Πηγή / Source: Κ. Καλοκύρης, Η ναοδομία και η σύγχρονη τέχνη Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1978, σελ. 68

 

Τέλος, θεωρήθηκε σκόπιμο να γίνει μια σύντομη αναφορά στη ναοδομία της Νοτίου Αφρικής, όπου υπάρχει μια μικρότερη, αλλά εξίσου σημαντική ελληνική κοινότητα. Σ'αυτές τις περιοχές φαίνεται να ακολουθείται και εκεί η βυζαντινή παράδοση, αλλά μέσα από το πρίσμα της τοπικής αρχιτεκτονικής, τουλάχιστον όσον αφορά τα υλικά και τα χρώματα.

Μια απόπειρα μεταφοράς και ερμηνείας των βυζαντινών στοιχείων σε μια σύγχρονη κατασκευή γίνεται στον ναό του Αγίου Αθανασίου στο Benoni της Νοτίου Αφρικής. Οι βυζαντινές καμάρες μεταφράζονται σε λεπτά κελύφη από σκυρόδεμα, ενώ ανοίγονται μεγάλα ανοίγματα - φεγγίτες για το φωτισμό του εσωτερικού. Η απουσία ανοιγμάτων χαμηλότερα μπορεί να ερμηνευτεί μάλλον με το θερμό κλίμα της περιοχής. Διαφορετική λογική ακολουθεί ο Άγιος Βασίλειος στο Springs της Ν. Αφρικής. Πρόκειται για ένα ναό από σκυρόδεμα που ακολουθεί βυζαντινά πρότυπα και αυτός, αλλά προσπαθεί να ισορροπήσει την αψίδα με τα γωνιώδη σχήματα. Επιπλέον, τα υλικό χρησιμοποιείται με μεγάλη λεπτότητα και σε συνδυασμό με το χρώμα σχεδόν αποκτά την ελαφρότητα του ξύλου. Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι τα γήινα χρώματα και ιδίως το καφεκόκκινο (που θυμίζει το χρώμα του καθολικού της Μεγίστης Λαύρας) χρησιμοποιείται συχνά σε ναούς στη Νότιο Αφρική.

Ο Άγιος Αθανάσιος στο Benoni, Νότιος Αφρική
St. Athanasios in Benoni, South Africa
Πηγή / Source: http://www.greece.org/gopatalex/sa/Parishes/Benoni/

Ο ναός του Αγίου Βασιλείου στο Springs της Νοτίου Αφρικής
St. Basil in Springs, South Africa
Πηγή / Source: http://www.greece.org/gopatalex/sa/Parishes/Springs/

 

Είναι φανερό ότι οι Έλληνες της Διασποράς είναι πολύ πιο διαλλακτικοί σε θέματα στυλιστικής "καθαρότητας" των ναών τους, απ' ότι οι Ελλαδίτες. Σίγουρα αυτό δεν οφείλεται στο ότι έχασαν την πίστη τους, ούτε ότι είναι λιγότερο "ορθόδοξοι". Απλά ήρθαν σε επαφή με ένα διαφορετικό πολιτισμό, με νέες ιδέες και διαφορετική κοσμοθεωρία από αυτή που υπάρχει στην Ελλάδα. Ειδικά στο παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών, το "melting pot" λαών από όλο τον κόσμο, δε θα ήταν δυνατό ο Ελληνοαμερικανός να μείνει ανεπηρέαστος.

Επιπλέον, δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ένας ναός, ακόμα και αν είναι ορθόδοξος, ανήκει σε όλη την τοπική κοινωνία και όχι μόνο στους Έλληνες πιστούς. Είναι λογικό ο ναός πλέον να προσαρμόζεται εξωτερικά και εσωτερικά στις απαιτήσεις, ανάγκες, αλλά και την αισθητική του νέου συνόλου ανθρώπων που καλείται να φιλοξενήσει στο εσωτερικό του.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
80. Γ. Λάββας, Σύγχρονη ορθόδοξη ναοδομία και παράδοση, σελ. 264
81. Κ. Καλοκύρης, Η ναοδομία και η σύγχρονη τέχνη, σελ.101
82. Κ. Καλοκύρης, Η ναοδομία και η σύγχρονη τέχνη, σελ. 104
83. μετφρ., Paul Thiry, "Byzantine Form and tradition done in long-span steel and thin-shell concrete", Architecture-West, Seattle 1963, τόμος 69, Νο 12, σελ. 24
84. Κ. Καλοκύρης, ό.π., σελ. 127
85. μετφρ. Κ. Καλοκύρης, ό.π., σελ. 109
86. Παν. Παπαευαγγέλου, Παράδοση και εκσυγχρονισμός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σελ. 177
87. Κ. Καλοκύρης, Η ναοδομία και η σύγχρονη τέχνη, σελ. 66

09.Ελληνικός χώρος 

Τα προηγούμενα κεφάλαια σαφώς διαμορφώνουν μια αρνητική εικόνα για τη σύγχρονη ναοδομία, ωστόσο αυτό δε σημαίνει ότι ο Έλληνας αρχιτέκτονας δεν πειραματίζεται με τις τάσεις και τα ρεύματα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Αντιθέτως, στα έντυπα αρχιτεκτονικής κατά καιρούς εμφανίζονται εκκλησίες, που αποτελούν αξιόλογες απόπειρες συνταιριάσματος της ελληνικής παράδοσης με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Δυστυχώς όμως, οι λύσεις αυτές φαίνονται να είναι μόνο οι εξαιρέσεις που μάλλον επιβεβαιώνουν τον κανόνα, και μάλλον πρέπει να χαρακτηριστούν ως "φιλότιμες προσπάθειες", παρά σαν ένας ανεξάρτητος αρχιτεκτονικός ρυθμός. Ωστόσο, οι εκκλησίες αυτές αποτελούν ένα ρεύμα στην εγχώρια εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, υπό την έννοια ότι προσπαθούν να διαφοροποιηθούν έντονα από τα κοινά και τετριμμένα.

Αλλά ακόμα και στα πλαίσια των εκκλησιών που εμπίπτουν στα πλαίσια του "Νεοβυζαντινισμού" μπορούμε να εντοπίσουμε μικρές παρεκκλίσεις από το γενικότερο νόημα της αντιγραφής βυζαντινών στοιχείων. Με την επίσημη Εκκλησία να καταδυναστεύει την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική του τόπου δεν είναι παράξενο που τα στοιχεία αυτά είναι αρκετά ανεπαίσθητα, ώστε να μην αλλοιώνουν τη βυζαντινοπρέπεια της όλης σύνθεσης, αλλά αρκετά σημαντικά για να είναι άξια αναφοράς. Σ' αυτά περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων οι μεταλλικές επενδύσεις στους τρούλους (υπάρχουν αρκετά τέτοια παραδείγματα στη Θεσσαλονίκη), κίονες πιο αφαιρετικοί ή χωρίς κιονόκρανα και πολύ μεγαλύτερα ανοίγματα στους τοίχους, αν και σπάνια ξεφεύγουν από την δίλοβη ή τρίλοβη μορφή.

Προς το παρόν, τα παραδείγματα που έχουν κατασκευαστεί ανήκουν ή στο ένα ή στο άλλο ρεύμα. Ή είναι καθαρά εκκλησίες "μοντέρνες" ή ακολουθούν την πεπατημένη της αντιγραφής βυζαντινών προτύπων. Αυτή η κατάσταση δε θα πρέπει να μας κάνει εντύπωση. Άλλωστε, "η ελληνική κοινωνία πάντα έκανε "παλινδρομικές" κινήσεις ανάμεσα σε δύο πόλους ή δύο Συμπληγάδες"88. Η ποικιλία από δύο αλληλοσυγκρουόμενες έννοιες, δύο αντιφάσεις, ήταν πάντοτε εμφανείς στον ελληνικό χώρο (παράδοση - εκσυγχρονισμός, αρχαιότητα - Βυζάντιο, δύση - ανατολή). Η παρουσία κάθε ενδιάμεσης λύσης όχι μόνο εμφανής δεν ήταν, αλλά αυτόματα αποκλειόταν. Σ' αυτή τη λογική κινείται αυτή τη στιγμή και η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Υπάρχουν, βέβαια και εκκλησίες που προσπαθούν να απορροφήσουν στοιχεία και από τις δύο αυτές κατευθύνσεις ή να διαφοροποιηθούν και από τις δύο, αλλά τα παραδείγματα είναι πάρα πολύ λίγα και μεμονωμένα και συνήθως απέχουν τόσο λίγο από αυτές, ώστε είναι αδύνατον να γίνει λόγος για μια ενδιάμεση τάση.

Θα ξεκινήσουμε την αναφορά παραδειγμάτων εκκλησιών στην Ελλάδα με αυτές που έχουν εμφανιστεί κατά καιρούς στον αρχιτεκτονικό περιοδικό τύπο της χώρας και συγκεκριμένα στο μεταπολεμικό διμηνιαίο περιοδικό "Αρχιτεκτονική" και τη σύγχρονη ετήσια έκδοση "Αρχιτεκτονικά Θέματα". Οι εκκλησίες που έχουν παρουσιαστεί μέχρι στιγμής στα περιοδικά αυτά είναι ελάχιστες (μόλις δέκα σε διάστημα 41 ετών, από το 1962), και αυτό σίγουρα πρέπει να σημαίνει κάτι για την ποιότητα της ναοδομίας στη χώρα μας. Παρά ταύτα, τα παραδείγματα αυτά είναι πολύ ενδιαφέροντα μια και (αν μη τι άλλο) δείχνουν την προσπάθεια σύνδεσης της βυζαντινής και μεταβυζαντινής παράδοσης με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική.

Μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόταση για εκκλησία (των αρχιτεκτόνων Σ. Μολφέση και Θ. Παπαγιάννη) βραβεύτηκε από την Ενοριακή Επιτροπή Άνω Γλυφάδας και χτίστηκε εκεί το 1963. Οι αρχιτέκτονες σχεδίασαν μια ελεύθερη κάτοψη, χωρίς καθόλου κιονοστοιχίες, δημιουργώντας μια απλή μονόκλιτη βασιλική, την οποία στέγασαν με δώμα και ένα σταυροθόλιο, το οποίο και φέρεται εξ ολοκλήρου από τους τοίχους. Το κτίσμα αποτελείται από χοντρούς λίθινους τοίχους, επιχρισμένους με ανώμαλη ασβεστοκονία, ενώ το σταυροθόλιο είναι από γυμνό οπλισμένο σκυρόδεμα. Τα παράθυρα απομακρύνονται από τα βυζαντινά πρότυπα και μετασχηματίζονται σε διάτρητα διαφράγματα (παρόμοια με εκείνα του Auguste Perret) και το καμπαναριό αναλύεται σε δύο τοιχία που περικλείουν το κλιμακοστάσιο. Ο ναός αυτός είναι προφανές ότι δεν ακολουθεί τη βυζαντινή παράδοση, αλλά αντλεί στοιχεία από την παραδοσιακή αιγαιοπελαγίτικη ναοδομία, ενώ εξ ίσου ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι παρά την προσπάθεια των αρχιτεκτόνων να "κάνουν μια υποχώρηση προς μια λαϊκή διακοσμητικότητα για να μην ξενίζει"89 ηπρότασή τους, το σχέδιο χρειάστηκε δύο χρόνια για να πάρει έγκριση από τους αρμόδιους φορείς 90.

Πρόπλασμα εκκλησίας στην Άνω Γλυφάδα των Σ. Μολφέση και Θ. Παπαγιάννη (1963)
Model of a church in Ano Glyfada by S. Molphesis and Th. Papagiannis (1963)
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονική”, Τεύχος 38/1963, σελ. 52

Την ίδια χρονική περίοδο ο Β. Γρηγοριάδης χτίζει στη Σπετσοπούλα ένα ναΐσκο προσπαθώντας να ερμηνεύσει την ντόπια παραδοσιακή νησιωτική αρχιτεκτονική. Η εκκλησία είναι ένα ουσιαστικά ορθογώνιο κτίριο πάνω στο οποίο εδράζεται ένας υπερβολοειδής τρούλος και ενσωματώνει στον εξωτερικό τοίχο ένα μικρό κωδωνοστάσιο. Το κτίσμα αποτελείται από χοντρούς τοίχους μικτής κατασκευής· είναι τσιμεντένιοι και λείοι εξωτερικά, ενώ έχουν επενδυθεί με μπατικό τούβλο εσωτερικά, και το χρώμα που έχει χρησιμοποιηθεί είναι το αιγαιοπελαγίτικο λευκό. Το αποτέλεσμα είναι μια πραγματικά ενδιαφέρουσα μεταφορά της εκκλησιαστικής παράδοσης του Αιγαίου με σύγχρονα υλικά και μεθόδους κατασκευής 91.

Ναός στην Σπετσοπούλα του Β. Γρηγοριάδη
Church in the island of Spetsopoula by B. Grigoriadis.
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονική”, Τεύχος 42/1963, σελ. 26

Επίσης στις αρχές της δεκαετίας του '60, στα Πούληθρα της Κυνουρίας στην Πελοπόννησο, ο Κ. Γκάρτζος κλήθηκε να αποπερατώσει ένα ναό ο οποίος είχε ακόμα αρχίσει να χτίζεται και οι απαρχές των τοίχων υπήρχαν ήδη. Ωστόσο, το τελικό αποτέλεσμα στον σταυροειδή αυτό ναό ήταν πολύ ενδιαφέρον. Χαρακτηρίζεται από μεγάλα ημικυκλικά ανοίγματα στα άκρα των κεραιών του σταυρού, πάνω από τις πόρτες, ενώ το κύριο στοιχείο της λύσης είναι η ανεξαρτητοποίηση της στήριξης του τρούλου από εκείνη των θόλων που στεγάζουν τις κεραίες, μια και ο τρούλος φέρεται από ένα αυτόνομο τετράγωνο πλαίσιο που υψώνεται αρκετά πάνω από τον υπόλοιπο ναό. Τα υλικά του ναού είναι γυμνό μπετόν, βαμμένο στο χρώμα του, πήλινους σωλήνες στα ανοίγματα και γυαλί, ενώ το τμήμα των τοίχων που υπήρχε χωρίζεται από το νέο κτίριο με μια βαθιά εγκοπή χρωματισμένη μπλε 92.

Εκκλησία στα Πούληθρα Κυνουρίας του Κ. Γκάρτσου
Church in Poulithra, Kynouria by K. Gartsos.
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονικά Θέματα”, Τεύχος 2/1968, σελ. 170

Ένας πάρα πολύ ενδιαφέρων ναός σχεδιάστηκε στο Ηράκλειο από τον αρχιτέκτονα Μ. Ρωμανό το 1970. Το μόνο που έχει κοινό αυτή η εκκλησία με τις βυζαντινές είναι η ικανότητά της να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του ορθόδοξου τελετουργικού. Ο αρχιτέκτονας, εν γνώσει του αρνείται όλα τα στοιχεία της παράδοσης και μεταλλάσσει τους τοίχους της εκκλησίας σε ένα ελαστικό κέλυφος, με μια μεγάλη "τυχαία" αψίδα στο ιερό και άλλη μία στην είσοδο, πολλαπλά και άνισα ανοίγματα στους κεκλιμένους τοίχους και μια πολύ ενδιαφέρουσα ερμηνεία της έννοιας του τρούλου στο εσωτερικό, δημιουργώντας ένα ναό χωρητικότητας 1000 ατόμων. Από τα λεγόμενα του ίδιου του αρχιτέκτονα στο άρθρο διακρίνεται ότι η εκκλησία αυτή δεν χτίστηκε ποτέ93. Το αν ήταν απλώς μια σπουδή και ποτέ δεν προοριζόταν για να κατασκευαστεί δεν είναι γνωστό, αλλά το γεγονός ότι δεν κατασκευάστηκε δεν προκαλεί ιδιαίτερη έκπληξη, αφού αυτός ο ναός μπορεί να χαρακτηριστεί τολμηρός για τα σημερινά δεδομένα, πόσο μάλλον για την εποχή του.

Πρόπλασμα ναού του Μ. Ρωμανού (1970)
Model of a church by M. Romanos (1970)
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονικά Θέματα”, Τεύχος 4/1970, σελ. 168

Σ'αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθούμε στην τάση αντιγραφής ξένων προτύπων από Έλληνες αρχιτέκτονες. Ήδη έγινε μια αναφορά στις ομοιότητες ανάμεσα στην εκκλησία της Παναγίας στην Άνω Γλυφάδα με στοιχεία από ναούς του August Perret. Στο προηγούμενο δε παράδειγμα του Μ. Ρωμανού δεν είναι δύσκολο κανείς να αναγνωρίσει την έντονη επίδραση που πρέπει να δέχθηκε ο αρχιτέκτονας από το παρεκκλήσι της Notre Dame du Haut του Le Corbusier στην Ronchamp. Παρόμοιος παραλληλισμός μπορεί να γίνει εύκολα και ανάμεσα στον Ι.Ν. της Αναστάσεως των έξι στο Χολαργό του 1968 με την εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης στο Pampulha της Βραζιλίας, του αρχιτέκτονα Oscar Niemeyer, χτισμένη το 1943. Χαρακτηριστική είναι η ομοιότητα στις αψίδες της όψης, τόσο στο σχήμα όσο και την τοποθέτησή τους, την αντιμετώπιση των ανοιγμάτων με φατνώματα, αλλά και στο κωδωνοστάσιο, που οι τοίχοι του συγκλίνουν προς τα μέσα.

Η Εκκλησία της Αναστάσεως (των έξι) στο Χολαργό (1968)
The temple of the Ascension (of the six) in Holargos, Athens (1968)
Πηγή / Source: Π. Παπαευαγγέλου, “Παράδοση και εκσυγχρονισμός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών”
Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Τόμος 28ος, Παράρτημα 41, Θεσσαλονίκη 1984, σελ. 142

Ο Ι.Ν. του Αγ. Φραγκίσκου της Ασίζης στο Pampulha της Βραζιλίας, του Oscar Niemeyer (1943)
St. Francis of Asize in Pampulha, Brazil by Oscar Niemeyer (1943)
Πηγή / Source: http://www.niteroi-artes.gov.br/oscarniemeyer3.html

Το φαινόμενο αυτό δεν φαίνεται να είναι ιδιαίτερα εκτεταμμένο, αλλά είναι αρκετά ευδιάκριτο και αν μη τι άλλο επιβεβαιώνει την τάση αντιγραφής ξένων προτύπων από τους αρχιτεκτονικούς κύκλους της χώρας. Άλλωστε, αν η τάση αυτή εμφανίζεται στο σχεδιασμό κοσμικών κτιρίων, θα ήταν παράδοξο η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική να αποτελέσει εξαίρεση.

Το 1974 παρουσιάζεται σχέδιο για την αντικατάσταση του Ι.Ν. Αγίου Μελετίου στα Σεπόλια που θα κατεδαφιζόταν για διευκόλυνση πολεοδομικών και κυκλοφοριακών αναγκών. Στη θέση του έγινε πρόταση από τους αρχιτέκτονες Γκάρτσο, Γουναρόπουλο και Κωστίκα να ανεγερθεί ένας νέος ναός, και πάλι σταυροειδής με τρούλο (αφού αυτή η μορφή προβλεπόταν από το ρυμοτομικό σχέδιο), αλλά πολύ πιο τολμηρός, με γυμνό μπετόν και λεπτά κελύφη από σκυρόδεμα, που συνθέτουν τις αψίδες της οροφής και των όψεων, ενώ ο τρούλος και σ'αυτή την περίπτωση αποκτά ένα ανεξάρτητο σύστημα στήριξης 94.

Ο ναός του Αγίου Μελετίου στα Σεπόλια (1974)
St. Meletios in Sepolia, Athens (1974)
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονικά Θέματα”, Τεύχος 8/1974, σελ. 235

Το συγκεκριμένο τεύχος των "Αρχιτεκτονικών Θεμάτων" παρουσιάζει άλλες δύο εκκλησίες των ίδιων αρχιτεκτόνων, αλλά το άρθρο είναι γενικότερα φειδωλό στις περιγραφές. Έτσι, βλέπουμε άλλες δύο εκκλησίες της περιόδου 1970-1974. Η μία είναι ο Ι.Ν. του Προφήτη Ηλία στη Μεταμόρφωση Αττικής. Ο κυρίως ναός έχει τετράγωνη κάτοψη και από τις κορυφές του εγγεγραμμένου οκταγώνου ορθώνονται οι κολώνες που στηρίζουν τον τρούλο, ενώ από το τετράγωνο αυτό προεξέχουν το ιερό και η είσοδος του ναού. Το κωδωνοστάσιο δεν εφάπτεται στο σώμα του ναού, αλλά είναι απομακρυσμένο και αποτελείται από δύο κατακόρυφα τοιχία.

Ο προφήτης Ηλίας στην Μεταμόρφωση Αττικής (σκίτσο)
The Church of Prophet Elijah in Metamorphosis, Attica (sketch)
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονικά Θέματα”, Τεύχος 8/1974, σελ. 235

Η άλλη, ο Άγιος Νεκτάριος στης Καμάριζα στο Λαύριο, πρόκειται στην ουσία για ένα κτιριακό συγκρότημα γύρω από το ναό. Ο ίδιος ο ναός και σ'αυτή την περίπτωση προβάλλει σαν κυρίαρχο στοιχείο του ένα μεγάλο φακοειδή τρούλο, ενώ μικρότεροι τρουλίσκοι, παρόμοιας καμπυλότητας και υλικού εμφανίζονται σε όλο το συγκρότημα. Πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι τα όρια του ναού δεν διακρίνονται καθαρά από έξω.

Ο Άγιος Νεκτάριος στην Καμάριζα, Λαυρίο
St. Nectarios in Kamariza, Lavrio
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονικά Θέματα”, Τεύχος 8/1974, σελ. 234

Τέλος, παρουσιάζεται και ένας μικρότερος ναΐσκος στους Αγ. Αναργύρους, κατασκευασμένος το 1960 από τον Θ. Κουτσογιάννη. Πρόκειται για μια μικρή σταυρεπίστεγη βασιλική, κατασκευασμένη εξ ολοκλήρου με πέτρα που βασίζεται, μάλλον υπερβολικά στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Αν και υπάρχουν στοιχεία, όπως η διπλή αψίδα στην είσοδο στην είσοδο, που προσπαθούν να διαφοροποιήσουν το ναό από τα μεταβυζαντινά πρότυπά του, ωστόσο η διάκριση αυτή θα μπορούσε να είναι πολύ πιο έντονη και οι αναφορές σ'αυτά θα μπορούσαν να είναι πιο διακριτικές. Με τον προηγούμενο ναό μπορεί να αντιπαρατεθεί ο ναΐσκος που χτίστηκε στο Μαρκόπουλο της Αττικής το 1996. Και αυτός είναι χτισμένος κυρίως με πέτρα, και βασίζεται και αυτός σε μεταβυζαντινά πρότυπα. Το παραδοσιακό τραχύ υλικό εξισορροπείται από μια εσωτερική ζώνη λείου (σύγχρονου) μπετόν, το οποίο μοιάζει απλά να πατάει πάνω στους πέτρινους τοίχους και να στηρίζει την εξίσου πέτρινη οροφή.
Ο ναός αυτός έρχεται σε μεγάλη αντίθεση με τις μινιατούρες-εκκλησίες που χτίζονται σήμερα κατά κανόνα σαν παρεκκλήσια στην Ελλάδα95 . Αν και ουσιαστικά μιμείται στο μεγαλύτερο μέρος του μεταβυζαντινά πρότυπα, ωστόσο το σημαντικό σε αυτή την περίπτωση είναι ότι κρατήθηκε σωστή η κλίμακα των μερών του και ότι έγινε σωστή χρησιμοποίηση του σκυροδέματος, δημιουργώντας μια καμάρα εσωτερικά αντί για έναν μικρό αμήχανο τρουλίσκο, που είναι και το σύνηθες σε περιπτώσεις νέων παρεκκλησίων.

Ναός στους Αγίους Αναργύρους (1960)
Temple in the St. Anargyroi area (1960)
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονικά Θέματα”, Τεύχος 8/1974, σελ. 236

Σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό το 2000 βραβεύτηκε με το πρώτο βραβείο η πρόταση του Α. Μπίρη και της Σ. Τσιράκη για ένα ναό στο χώρο του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου στην Ξάνθη. Δεν είναι γνωστό αν ο ναός τελικά πραγματοποιήθηκε, αλλά αποτελεί παρά ταύτα μια ενδιαφέρουσα και αντισυμβατική λύση. Αν και η κάτοψη είναι μια απλή διαφοροποίηση των τρίκλιτων βασιλικών που υπάρχουν στην Ξάνθη, τα στοιχεία των όψεων αποτελούν μια έντονη μετάλλαξη των στοιχείων της βυζαντινής παράδοσης, παραμένοντας ωστόσο αναγνωρίσιμα. Παράλληλα, έγινε ιδιαίτερη μελέτη για τον περιβάλλοντα χώρο του ναού (με έντονες φυτεύσεις και βύθιση του επιπέδου του κτιρίου), με σκοπό να αναδειχθεί τόσο ο ίδιος όσο και ο ναός 96.

Ναός στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο (2000)
Church in the campus of the Democritian University of Xanthi (2000)
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονικά Θέματα”, Τεύχος 34/2000, σελ. 185

 

Κλείνοντας με τους ναούς που έχουν εμφανιστεί κατά καιρούς σε αρχιτεκτονικά περιοδικά της χώρας, θα αναφερθούμε στο μοναδικό παράδειγμα που εντοπίσθηκε από την Κύπρο και που είναι ένας ναός των Ι. και Α. Φιλίππου στην Αμμόχωστο. Ο ναός, που είναι μέρος ενός ξενοδοχειακού συγκροτήματος σχεδιασμένου από τους ίδιους αρχιτέκτονες, χτίστηκε στη θέση μιας παλιότερης εκκλησίας το 1971 και αποτελείται από γυμνό οπλισμένο σκυρόδεμα, αδρά επιχρίσματα και αλουμίνιο, χαρακτηρίζεται από έντονα κυρτά στοιχεία στις όψεις, ενώ κατεβλήθη και μεγάλη προσπάθεια να εναρμονιστεί με τις κοσμικές δραστηριότητες που την περιβάλλουν, ειδικά όσον αφορά τη χρήση ίδιων υλικών. Ο ναός είναι χτισμένος σε βάθρο και κάτω από αυτόν έχουν διαταχθεί οι βοηθητικοί του χώροι. Σύμφωνα δε με τους αρχιτέκτονες έχει εμπνευστεί από τη δυναμική απλότητα των κυπριακών ναών 97.

Ναός στην Αμμόχωστο
Church in Ammochostos (Famagusta)
Πηγή / Source: Περιοδικό “Αρχιτεκτονικά Θέματα”, Τεύχος 7/1973, σελ. 182

Είναι προφανές ότι οι εκκλησίες που παρουσιάστηκαν εμφανίζουν ως επί το πλείστον μια σαφή επιρροή από τα τρέχοντα αρχιτεκτονικά ρεύματα που υπήρχαν στην εποχή τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό και κυρίως από την επικράτηση του μπετόν στην ελληνική οικοδομική δραστηριότητα.

Τα παραδείγματα αυτά είναι σίγουρα περιορισμένα, γι'αυτό και επιλέχθηκε να παρουσιαστούν όλα. Ωστόσο ο "Νεοβυζαντινισμός" έχει να επιδείξει πληθώρα ναών σε όλη την Ελλάδα. Παρακάτω θα γίνει μια αναφορά σε ναούς από τη Θεσσαλονίκη και τη Λάρισα, σε μια προσπάθεια να καταδειχθούν τα στοιχεία εκείνα που διακρίνουν τη συντριπτική πλειοψηφία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της χώρας.

Ένα παράδειγμα με έντονες βυζαντινές επιδράσεις είναι ο Ι.Ν. Κυρίλλου και Μεθοδίου στην παραλία της Θεσσαλονίκης. Ο ναός είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τέσσερις πυργίσκους που στέφονται με ισάριθμους τρουλίσκους. Τόσο αυτοί, όσο και ο μεγαλύτερος κεντρικός μιμούνται τρούλο αθηναϊκού τύπου και είναι καλυμμένοι με μεταλλικές πλάκες σε μια απόπειρα να δώσουν την ψευδαίσθηση του χρυσού. Αν και ο ναός είναι χτισμένος από οπλισμένο σκυρόδεμα, οι τοίχοι είναι επενδεδυμένοι με υλικό που δίνει την εντύπωση ισόδομης τοιχοποιίας. Θετικό είναι το γεγονός ότι ο ναός έχει πάρα πολλά ανοίγματα σε όλες τις όψεις, που θα εξασφάλιζαν άπλετο φυσικό φωτισμό σε όλη τη διάρκεια της ημέρας, αν και το φως αυτό δεν υποβαθμιζόταν από τα ιδιαιτέρως σκουρόχρωμα υαλογραφήματα (vitraux), τα οποία μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις υποβαθμίζουν και την αγιογράφηση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ιστορία της κατασκευής του ναού, ο οποίος επρόκειτο να ανεγερθεί ως η Πανεπιστημιακή εκκλησία της πόλης. "Είχαν υποβληθεί τρία σχέδια, και τα τρία μοντέρνα, από τα οποία η Επιτροπή κρίσεως προτίμησε ως κατάλληλο εκείνο της ομάδας του αρχιτέκτονα Θεόδωρου Χατζησταυρίδη με τον όρο ότι θα γίνουν τροποποιήσεις στον τρούλο για να διατηρηθεί κάποιος δεσμός προς την παραδοσιακή μας ναοδομία"98. Τελικά, ούτε αυτό το σχέδιο πραγματοποιήθηκε και η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης ανέγειρε στη θέση της τη συγκεκριμένη μικρότερη εκκλησία.

Ο ναός Κυρίλλου και Μεθοδίου, Θεσσαλονίκη
Church of Sts. Cyrill and Methodios, Thessaloniki
Πηγή: Αρχείο Συγγραφέων / Source: Authors' Archive

Αν ο Ι.Ν Κυρίλλου και Μεθοδίου έχει "βυζαντινές" επιρροές, ο Ι.Ν. της Μεταμορφώσεως και Γεννήσεως του Σωτήρος στη Θεσσαλονίκη, επί της οδού Δελφών, δείχνει πραγματικά τον Νεοβυζαντινισμό σε όλο του το μεγαλείο. Κατασκευασμένη από τον Δημήτρη Χρηστίδη (που σύμφωνα με τη Μητρόπολη είναι αυτός που έχει αναλάβει τα περισσότερα εκκλησιαστικά έργα τα τελευταία χρόνια στην πόλη) το 1986, η εκκλησία είναι μια τρίκλιτη, σταυρεπίστεγη βασιλική με τρούλο, με δύο κωδωνοστάσια που τοποθετούνται συμμετρικά εκατέρωθεν της εισόδου. Φωτογραφίες κατά τη διάρκεια της ανέγερσης αποκαλύπτουν ότι ο ναός είναι και αυτός χτισμένος αποκλειστικά από σκυρόδεμα, ωστόσο σήμερα είναι καλυμμένος εξ ολοκλήρου από διακοσμητικό τούβλο και διακοσμητικές ζώνες από το ίδιο υλικό. Ο ναός έχει ως επί το πλείστον δίλοβα παράθυρα με κιονίσκους ενδιάμεσα που περιγράφονται και αυτά από ζώνες διακοσμητικού τούβλου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει το εσωτερικό του ναού. Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποίησε πολύ πιο απλούς κίονες από μπετόν με μια πιο αφαιρετική εκδοχή του κιονόκρανου που εντάσσονται επιτυχώς στο σύνολο, αλλά ο γυναικωνίτης είναι προβληματικός, αφού από το μεγαλύτερο μέρος του η θέαση προς το ιερό είναι αδύνατη. Αν και έγινε μια απόπειρα να λυθεί το πρόβλημα αυτό με μια υπερυψωμένη κεντρική εξέδρα, ωστόσο η θέαση συνεχίζει να είναι προβληματική, αφού εμποδίζεται από μια κιονοστοιχία που δεν έχει κανένα λόγο ύπαρξης εκτός του να συμπληρώνει τις πλευρικές κιονοστοιχίες του γυναικωνίτη. Ίσως τελικά το μικρό και λιτό παρεκκλήσι, βαμμένο με τα χρώματα της νησιώτικης αρχιτεκτονικής, να είναι πιο αξιόλογο από τον ίδιο τον ναό.

Σε αντιπαράθεση με τους δύο προηγούμενους ναούς εμφανίζεται ο Ι.Ν. της Παναγίας της Δέξιας, επί της οδού Εγνατίας, στο κέντρο της Θεσσαλονίκη. Χτισμένος τη δεκαετία του '60 ακολουθεί και αυτός βυζαντινά πρότυπα, αλλά το τελικό αποτέλεσμα είναι λιγότερο πομπώδες. Και εδώ παρατηρούμε τη μεταλλική επικάλυψη στους τρούλους (αλλά χωρίς το κραυγαλέο χρώμα του Κυρίλλου και Μεθοδίου) καθώς και την επένδυση των τοίχων με τραχιά πέτρα, που συνθέτουν ένα πολύ σεμνότερο σύνολο. Το μόνο στοιχείο που προσδίδει κάποια μνημειακότητα στο ναό είναι η κλίμακα που καταλαμβάνει σχεδόν όλη την πρόσοψη και οδηγεί στην κύρια είσοδο. Ενδιαφέρων είναι και ο χειρισμός με τα διαφράγματα των παραθύρων, αν και μειώνουν πολύ το επίπεδο φωτισμού εντός του ναού.

Η Παναγία η Δεξιά, Θεσσαλονίκη (εξωτερική άποψη και η Ωραία Πύλη)
Virgin Mary the Dexia in Thessaloniki (view from the outside and the Main Entrance of the Sanctuary)
Πηγή: Αρχείο Συγγραφέων / Source: Authors' Archive

Η τρίκλιτη τρουλαία βασιλική του Αγίου Αχιλλίου στη Λάρισα, χτισμένη κατά τη δεκαετία του '50, παρουσιάζει μια ιδιάζουσα παρέκκλιση από τα βυζαντινά πρότυπα. Αν και η μορφή της σαφώς συμβαδίζει με αυτά, παρατηρείται μια προσπάθεια να δοθεί μια ενιαία υφή στην όψη με μια επένδυση στο χρώμα της ώχρας. Επίσης η ιδέα της χρωματικής διαφοροποίησης των αψίδων με έντονα κόκκινο χρώμα είναι ενδιαφέρουσα, αν και σε ορισμένα σημεία μάλλον ατυχής (όπως στα μακρόστενα παράθυρα του ιερού, που το πάχος της ζώνης αυτής ξεπερνά σε πλάτος τα ίδια τα παράθυρα), ενώ μάλλον αφελές θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και το διακοσμητικό τούβλο που χρησιμοποιήθηκε.

Ο Άγιος Αχίλλιος στην Λάρισα
St. Achillios in Larissa
Πηγή: Αρχείο Συγγραφέων / Source: Authors' Archive 

Ο Άγιος Χαράλαμπος, επίσης στη Λάρισα, παρουσιάζει μια μεγαλύτερη αμηχανία στο χειρισμό της όψης. Εδώ χρησιμοποιήθηκαν διακοσμητικές πλάκες για να καλυφθούν τα τσιμεντένια δομικά στοιχεία και να δοθεί μια βυζαντινοπρέπεια στο κτίσμα, αλλά η τοποθέτησή τους θυμίζει περισσότερο πλακόστρωση δαπέδου, παρά λιθοδομή. Όπως και στον Άγιο Αχίλλιο, τα παράθυρα πλαισιώνονται από πλίνθινες ζώνες (δύο σε κάποιες περιπτώσεις), μόνο που η όλη σύνθεση δίνει την εντύπωση απλής πολλαπλής αντιγραφής των παραθύρων σε διάφορες θέσεις, χωρίς να διαφαίνεται κάποιος ενιαίος σχεδιασμός των όψεων. Τουλάχιστον, στο εξωτερικό αποφεύγεται η χρήση κιονίσκων για να στηρίζουν τους εξώστες στις εισόδους, αφού χρησιμοποιούνται στιβαρά τσιμεντένια υποστυλώματα.

Ο Άγιος Χαράλαμπος στην Λάρισα
St. Charalambos in Larissa
Πηγή: Αρχείο Συγγραφέων / Source: Authors' Archive

Σ' αυτό το σημείο αξίζει να δούμε και ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αλλοίωσης της εξωτερικής μορφολογίας μίας εκκλησίας που αρχικά διαφοροποιήθηκε από το Νεοβυζαντινισμό, αλλά έπειτα προσαρμόστηκε βίαια στα δεδομένα του. Πρόκειται για τον Ι.Ν. της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Φοίνικα της Θεσσαλονίκης. Ο ναός χτίστηκε το 1963 σαν ένα απλός τετράγωνος χώρος με το μεσαίο κλίτος να στεγάζεται με μια παραβολοειδή καμάρα η οποία κατέληγε στη δυτική πλευρά σε μεγάλο άνοιγμα, το οποίο ήταν και η μοναδική φωτιστική πηγή του ναού. Μπροστά από την είσοδο υπήρχε κιονοστοιχία με συνολικά 3 ρηχές καμάρες, ενώ απομακρυσμένο από το ναό ήταν το κωδωνοστάσιο, το οποίο και ήταν μια απλή κατασκευή με δύο τσιμεντένια τοιχία. Σήμερα ο ναός παρουσιάζει μια τελείως διαφορετική εικόνα, σε τέτοιο σημείο μάλιστα που μόνο από τα τριγύρω κτίρια μπορεί κανείς να πειστεί ότι πρόκειται για το ίδιο κτίριο. Η καμάρα, το πιο χαρακτηριστικό μορφολογικό στοιχείο του συγκεκριμένου ναού, είναι ορατή πλέον μόνο από το εσωτερικό του, καθώς έχει καλυφθεί από μια δίριχτη στέγη, ενώ το μεγάλο άνοιγμα στη δυτική πλευρά έχει υποβαθμιστεί σε 5 μικρά, αψιδωτά παράθυρα, γεγονός που έχει μειώσει αισθητά το φυσικό φωτισμό. Στη στοά στην είσοδο προστέθηκαν κίονες στα μετακιόνια διαστήματα και στέφτηκαν από 6 συνολικά ημικυκλικές καμάρες, ενώ η πρώτη από αυτές κλείστηκε και μετατράπηκε στο γραφείο του εφημέριου. Όλο το κτίσμα δε στεγάστηκε με σκεπή από κεραμίδια. Τέλος, τα κενά τμήματα του κωδωνοστασίου καλύφθηκαν ώστε να δημιουργήσουν τον συμπαγή πυργίσκο που φαίνεται στην εικόνα.

Η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Φοίνικα, Θεσσαλονίκης το 1963
The Church of the Dormition in Phoenix, Thessaloniki in 1963
Πηγή / Source: Π. Παπαευαγγέλου, “Παράδοση και εκσυγχρονισμός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών”
Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Τόμος 28ος, Παράρτημα 41, Θεσσαλονίκη 1984, σελ. 142

Η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Φοίνικα, Θεσσαλονίκης το 2003
The Church of the Dormition in Phoenix, Thessaloniki in 2003
Πηγή: Αρχείο Συγγραφέων / Source: Authors' Archive

  Κλείνοντας με τους ναούς που εμφανίζουν έντονη χρήση βυζαντινών μορφολογικών στοιχείων, αξίζει να δούμε και δύο ναούς που δύσκολα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν με βάσει τις προαναφερθείσες τάσεις στην ελληνική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.

Αξιόλογος για τις αντιθέσεις που περιλαμβάνει είναι ο Ι.Ν. του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, δίπλα από την Αγία Σοφία στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για ένα σύγχρονο κτίσμα, πάνω από την ομώνυμη κατακόμβη, που ουσιαστικά κλείνει ένα τμήμα του τοίχου για να δημιουργήσει το χώρο του ναού. Χτισμένος τη δεκαετία του '80, ο ναΐσκος αυτός δεν έχει απολύτως κανένα στοιχείο που θα μπορούσε να συγκριθεί με βυζαντινά πρότυπα -τουλάχιστον εξωτερικά- και εκτός από ένα σταυροειδές στοιχείο στην όψη, δύσκολα γίνεται αντιληπτό ότι πρόκειται για ναό. Οι γυάλινες, μεταλλικές και πέτρινες επιφάνειες δημιουργούν ένα ενδιαφέρον παιχνίδισμα με τα γωνιώδη σχήματά τους και έναν ασυνήθιστο εσωτερικό χώρο για τα δεδομένα των ορθόδοξων ναών. Είναι λυπηρό που και το εσωτερικό δεν αντιμετωπίστηκε με τον ίδιο τρόπο. Πράγματι, αν τα γυάλινα και μεταλλικά στοιχεία της όψης έλλειπαν ο ναός δε θα διέφερε σε τίποτα από ένα τυπικό ελληνικό ναΐσκο, με τα τυπικά ξύλινα στασίδια και το συνηθισμένο (μαζικής παραγωγής) τέμπλο. Αν μη τι άλλο, είναι ασυνήθιστος ο τρόπος που τοποθετήθηκαν τα στοιχεία αυτά για να ακολουθήσουν τις γραμμές που επιβάλλει η κάτοψη.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος στην Θεσσαλονίκη
St. John Prodromos in Thessaloniki
Πηγή: Αρχείο Συγγραφέων / Source: Authors' Archive

Μια αναφορά αξίζει να γίνει και στον Ι.Ν. Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης του Γ' Σώματος Στρατού, επί της Λεωφόρου Στρατού στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για έναν μικρό περίκεντρο, οκταγωνικό ναό από τον οποίο εξέχει έντονα η κόγχη του ιερού και σίγουρα δεν είναι ένας τυπικός ελληνορθόδοξος ναός. Το ενδιαφέρον μ' αυτό τον ναό είναι ότι ο αρχιτέκτονας προσπάθησε να ενσωματώσει στοιχεία ρωμανικά (όπως κυκλικά ανοίγματα με ρόδακες) και γοτθικά (οξυκόρυφες σχάρες πάνω από τα παράθυρα και vitraux με αναπαραστάσεις αγίων) σε ένα ναό με έντονες "βυζαντινές" αναφορές. Αν σε αυτά προστεθεί και η μεταλλική στέγη του κυρίως ναού που έρχεται σε αντίθεση με την κεραμιδένια επιστέγαση της κόγχης του ιερού και το κλιμακωτό καμπαναριό, το όλο σύνολο δίνει μάλλον την εντύπωση βίαια προσκολλημένων στοιχείων που μάλλον διαλύουν τη συνοχή της όλης σύνθεσης, αν και σίγουρα τονίζουν την προσπάθεια απομάκρυνσης από τις κοινοτυπίες της "νεοβυζαντινής" αρχιτεκτονικής, χωρίς όμως να υπάρχει ουσιαστική διάθεση απομάκρυνσης από τη βυζαντινή παράδοση.

Ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στην Θεσσαλονίκη
The Church of Sts. Constantine and Helen in Thessaloniki
Πηγή: Αρχείο Συγγραφέων / Source: Authors' Archive

Τέλος, θα ολοκληρώσουμε την αναφορά σε σύγχρονες ελληνορθόδοξες εκκλησίες στον Ελληνικό χώρο με ένα έργο ενός από τους μεγαλύτερους Έλληνες μεταπολεμικούς αρχιτέκτονες. τον Άγιο Δημήτριο τον Λουμπαρδιάρη, στην περιοχή της Ακρόπολης, του Δημήτρη Πικιώνη. Ο ναός χτίστηκε την ίδια περίοδο που ο Πικιώνης διαμόρφωνε τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης την περίοδο 1954-1957 και αποτελεί μια προσθήκη ενός μεγάλου νάρθηκα στο προϋπάρχον μονόκλιτο βυζαντινό ναΰδριο του 9ου αιώνα με παράλληλη διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου.

Το όλο σύνολο έχει εντονότατες παραπομπές στη λαϊκή αρχιτεκτονική και τη μεταβυζαντινή ναοδομία, αλλά με έναν τρόπο που ποτέ δεν εμφανίστηκε ιστορικά. Ο ναός είναι χτισμένος με πέτρα, τούβλο και ξύλο και οι τοίχοι διακοσμημένοι με κεραμικά και μαρμάρινα κοσμήματα, δημιουργώντας ένα δυναμικό σύνολο. Όπως αναφέρει ο Δημήτρης Αντωνακάκης "ο Πικιώνης, κάτω από την Ακρόπολη, συγκεντρώνει τα μαρμάρινα και πήλινα κομμάτια από την κατεδαφιζόμενη χωρίς συστολή Αθήνα του 19ου αιώνα, επιχειρώντας να συνθέσει ένα γιγάντιο 'κολλάζ' από τα περασμένα και τα τωρινά, συνθέτοντας σε ανοιχτό διάλογο με τα μνημεία, με το τοπίο, με το χρόνο, ένα έργο προορισμένο να συνυπάρξει με αυτά. Καθώς έλεγε: Να συναιρεθεί"99. Και αυτό πραγματοποιείται σε μια τοποθεσία που ιστορικά συναντάται η βυζαντινολαϊκή παράδοση με μέγιστα έργα της αρχαιότητας. Ο Πικιώνης, με απλά υλικά και μια λιτή ογκοπλαστικά σύνθεση δημιουργεί έναν χώρο που, συνολικά, είναι κάθε άλλο παρά απλός. "Η σύνθεση είναι οργανική. Οι ανοιχτοί χώροι της σύνθεσης συμπλέκονται με τους στεγασμένους, όπως τα κενά συμπλέκονται με τα πλήρη, σε μια στοιχειώδη ελίκωση ελληνικού μαιάνδρου"100.

Σίγουρα, μια προσπάθεια να κατατάξουμε το ναό αυτό σε μια από τις δύο άκρες του διπόλου στο οποίο πραναφερθήκαμε θα ήταν παρακινδυνευμένη, αν όχι εντελώς άδικη.

 

Αντί επιλόγου 

Ήδη είδαμε στις προηγούμενες σελίδες την εξέλιξη της βυζαντινής ναοδομίας και πως παραδόθηκε διαστρεβλωμένη μέχρι τις μέρες μας, μέσα από το πρίσμα των κοινωνικών και ιστορικών εξελίξεων. Παρατηρήσαμε μια ναοδομία που ακολουθούσε τις εξελίξεις της κοσμικής αρχιτεκτονικής να μεταβάλλεται στις μέρες μας σε μια εκκλησιαστική αρχιτεκτονική που προσπαθεί περισσότερο να διατηρήσει το πολιτιστικό απολίθωμα της βυζαντινής ναοδομίας, παρά να δημιουργήσει ναούς που πραγματικά ανήκουν στους σύγχρονους πιστούς. Φαίνεται ότι το γεγονός ότι οι βυζαντινοί έχτιζαν μεγαλόπρεπες εκκλησίες όχι μόνο για να τιμήσουν το Θεό, αλλά για να προβάλουν και την αίγλη της αυτοκρατορίας τους, έχει αποσιωπηθεί.

Με την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική να αποτελεί την "αχίλλειο πτέρνα"101 της ελληνικής αρχιτεκτονικής σε όλη τη σύγχρονη πορεία της, φαντάζει παράδοξο που κανείς δεν έκανε κάποια ουσιαστικά βήματα ώστε η διαιώνιση αυτού του φαινομένου να ανακοπεί. Κι αν δεν υπάρχει ενδιαφέρον για την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής σαν τέχνης, άλλο τόσο δεν υπάρχει για τη διατήρηση της εθνικής μας υπερηφάνειας σαν απόγονοι ανθρώπων που άφησαν μεγάλα επιτεύγματα στον παγκόσμιο πολιτισμό. Και οι Ρωμαίοι αντέγραφαν ελληνικά αγάλματα (γεγονός που βοήθησε να σωθούν τα γλυπτά αυτά μέχρι τις μέρες μας) αλλά ανέπτυξαν και τη δική τους γλυπτική, ακόμα κι αν αυτή βασιζόταν σε αρχαιοελληνικά πρότυπα. Ο παραλληλισμός με τη σύγχρονη ελληνική ναοδομία είναι εμφανής.

Αναλύοντας το πρόβλημα και τα αίτιά του, εμφανίζεται και άλλο ένα αντιφατικό στοιχείο στη σύγχρονη εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Σίγουρα ο Έλληνας αρέσκεται ο Οίκος του Θεού του να είναι μεγαλοπρεπής, αλλά γιατί θα πρέπει ο όρος αυτός να συγχέεται με την επιτήδευση είναι πραγματικά αξιοπερίεργο. Είδαμε πολλά παραδείγματα ναών, όπως η εκκλησία του Αlvaro Siza (βλ. σελ.38), που είναι πραγματικά εντυπωσιακοί και μεγαλοπρεπείς, χωρίς το παραμικρό πρόσθετο στολίδι στο εσωτερικό τους, εκτός από τους χειρισμούς του ίδιου του αρχιτέκτονα. Αλλά η αντίφαση είναι ακόμα βαθύτερη. Για ποιο λόγο θα πρέπει ένας ναός μιας θρησκείας που εξαίρει πάνω από όλα την αγάπη προς τον πλησίον και την ταπεινοφροσύνη, να περιφρονεί τόσο κατάφορα τη λιτότητα και την αρχιτεκτονική "σεμνότητα"; Ο Δ. Παπαευαγγέλου αναφέρει χαρακτηριστικά ότι "και εμείς οι ίδιοι, στη θέα μιας εκκλησίας τελείως απλής και όμοιας με ένα οποιοδήποτε άλλο κτίριο είμαστε έτοιμοι να φωνάξουμε: "Μα αυτό δεν είναι εκκλησία!". Θέλουμε… ό,τι έχει σχέση με τη θρησκεία… να ξεχωρίζει από τα "κοινά" και τα "κοσμικά"102. Αν αυτό πρόκειται για μια πραγματική ανθρώπινη ανάγκη ή απλώς για μια συνήθεια που κακώς εισήχθη στην νοοτροπία του χριστιανού και είναι τελείως ξένη προς το βαθύτερο νόημα της θρησκείας, είναι μάλλον ζήτημα που θα πρέπει να απαντηθεί από ψυχολόγους και θεολόγους. Και αν και δεν υποστηρίζουμε ότι η ναοδομία θα πρέπει να περάσει από τις σημερινές της τάσεις στους αντίποδες, η λογική αντίφαση ωστόσο παραμένει. Η λύση πρέπει να βρίσκεται κάπου στο κενό μεταξύ των δύο αυτών πόλων.

Ο Κ. Καλοκύρης αναφέρει ότι μια λύση στο πρόβλημα θα ήταν η ύπαρξη Αρχιτεκτόνων - Θεολόγων, ωστόσο, όσο ενδιαφέρουσα κι αν είναι η άποψη αυτή, και η οποία σίγουρα θα βοηθούσε να κατασκευαστούν πιο ενδιαφέρουσες εκκλησίες, ήδη είδαμε ότι το πρόβλημα δεν αρχίζει, ούτε τελειώνει με τον αρχιτέκτονα. Όσο μεράκι και καλλιτεχνική ικανότητα κι αν έχει ο αρχιτέκτονας, η τελική έγκριση για την ανέγερση του ναού έγκειται στην επίσημη Εκκλησία. Το να δαιμονοποιήσουμε τον Κλήρο είναι εύκολο, αλλά όχι και δίκαιο μια και αυτοί πρέπει να συμβιβάσουν τόσο τις εκσυγχρονιστικές τάσεις με τους πιστούς που σκέφτονται πιο συντηρητικά και προστατευτικά για την "παραδοσιακή" ναοδομία με την οποία μεγάλωσαν και έχουν συνηθίσει, ανθρώπους που θα έβρισκαν το κείμενο του "Εκκλησιαστικού Αγώνος" (βλ. σελ.27) μια απολύτως δικαιολογημένη αντίδραση.

Ελπίζουμε να είναι εμφανές πλέον ότι η πορεία της σύγχρονης ελληνορθόδοξης ναοδομίας δεν πρόκειται να αλλάξει ούτε με Εκκλησιαστικές αποφάσεις, ούτε επιμόρφωση των αρχιτεκτόνων. Είναι ένα συλλογικό πρόβλημα της ελληνικής "Εκκλησίας" (με την πρωτοβυζαντινή έννοια του όρου) που μόνο με σταδιακά βήματα προς την αφύπνισή της μπορούμε να ελπίζουμε ότι η σύγχρονη αρχιτεκτονική θα μπορέσει να εισέλθει αβίαστα στην εκκλησιαστική μας αρχιτεκτονική.

Κλείνοντας την εργασία αυτή, θα υπενθυμίσουμε στον αναγνώστη ότι είχε ξεκινήσει με ένα ερώτημα, σχεδόν παράπονο· γιατί η ελληνορθόδοξη ναοδομία μοιάζει να έχει μείνει στάσιμη σε σχέση με τα υπόλοιπα δόγματα του Χριστιανισμού; Σ'αυτό το σημείο θα πρέπει να δοθεί μια απάντηση στο ερώτημα αυτό. Συνοψίζοντας τις προηγούμενες σελίδες είναι φανερό ότι η ορθόδοξη ναοδομία στον ελληνικό χώρο ναι μεν έχει πέσει σε τέλμα, αλλά εξελίσσεται με τους δικούς σαφώς βραδύτερους, σχεδόν ανεπαίσθητους, ρυθμούς.

Αυτό δε σημαίνει ότι ο θρησκευτικός και αρχιτεκτονικός κόσμος της Ελλάδας πρέπει να καθησυχαστεί. Το αντίθετο μάλιστα· όταν η υφήλιος βρίσκεται σε ένα διαρκή αναβρασμό και μια έντονη αναζήτηση μορφών έκφρασης των θρησκευτικών του ανησυχιών, είναι αδιανόητο η Ορθοδοξία να επαναπαύεται στις δάφνες του ενδόξου παρελθόντος της. Ο Ελληνισμός, είτε ο αρχαίος, είτε ο μεσαιωνικός, προσέφερε πολλά στον παγκόσμιο πολιτισμό, αλλά δυστυχώς δε θα μπορούσε να πει κανείς το ίδιο και για τον σύγχρονο.

Δεν είναι εύκολο να εντοπιστεί χρονικά το σημείο που ο Έλληνας άρχισε να νιώθει τόσο δεσμευμένος από την πολιτιστική του κληρονομιά και τόσο ανήμπορος να την ξεπεράσει, ώστε να αρνείται ακόμα και να το προσπαθήσει. Ένα είναι σίγουρο· ο κόσμος συνεχίζει να προχωρά αδιάφορος για τα εθνικά μας συμπλέγματα και είναι ορατό πλέον το ενδεχόμενο η σύγχρονη ορθόδοξη ναοδομία να μην έχει να επιδείξει τίποτα άλλο, παρά κακέκτυπα του παρελθόντος. Και ο φόβος αυτός ίσως να ήταν αβάσιμος αν η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα δεν κινούνταν σχεδόν έναν αιώνα στην κατεύθυνση αυτή.

Χωρίς να θέλουμε να φανούμε υπερβολικά απαισιόδοξοι, ούτε υπέρμετρα καθησυχαστικοί, ελπίζουμε ότι στην εποχή μας, την αυγή του 21ου αιώνα, που τόσο έχει ταυτιστεί με την πρόοδο και την αλλαγή, η Εκκλησία, το σύνολο των Ελλήνων Ορθοδόξων, θα αναλάβει τις ευθύνες της να αποδείξει τη ζωντάνια και τη φρεσκάδα της Ορθοδοξίας, όχι πια με μεγάλα λόγια, αλλά και με έργα.

"Τα πάντα ρει και αεί κινείται"
Ηράκλειτος

 
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
101. Δημ. Φιλιππίδης - Νεοελληνική αρχιτεκτονική, σελ. 93
102. Παν. Παπαευαγγέλου - Παράδοση και εκσυγχρονισμός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σελ. 187

Παράρτημα

Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από το βιβλίο "Towards a Church Architecture" ("Προς μια εκκλησιαστική αρχιτεκτονική") του Βρετανού κληρικού Peter Hammond και κρίθηκε σκόπιμο να παρατεθεί, καθώς δείχνει γλαφυρά τη διαφορετική αντιμετώπιση της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής από την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Το κείμενο αυτό έχει μεταφραστεί από τα Αγγλικά , ενώ σημειώνεται ότι έχει υποστεί και δεύτερη μετάφραση από τα Γερμανικά. Συνίσταται προσοχή, καθώς μπορεί να έχουν συσσωρευθεί λάθη λόγω των μεταφράσεων. Σε περίπτωση αμφιβολίας προτείνεται να αναγνωθεί το πρωτότυπο κείμενο του 1947.

ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΙΟΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟΥ
Γερμανική Λειτουργική Επιτροπή, 1947

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
1. Η χριστιανική εκκλησία είναι ένα καθαγιασμένο κτίσμα το οποίο, ακόμα και ανεξάρτητα από τη Θεία Ευχαριστία, είναι πλήρες με την παρουσία του Θεού, και μέσα στο οποίο συγκεντρώνεται ο λαός του Θεού. Οι λόγοι της συγκέντρωσης αυτής είναι οι εξής, με σειρά σημασίας: Πρώτο και σημαντικότερο, για να γιορτάσουν την ανανέωση της λυτρωτικής θυσίας του Χριστού. Δεύτερο, για να απολαύσουν τους καρπούς της θυσίας αυτής στα μυστήρια. Τρίτο, για να ακούσουν το λόγο του Θεού. Τέταρτο, για να δοξάσουν το Χριστό, που είναι παρών στον άρτο της Ευχαριστίας. Πέμπτο, για να λάβουν μέρος σε εκδηλώσεις λατρείας, ανεξάρτητες από τις ακολουθίες.

2. Ωστόσο, η εκκλησία δεν είναι απλώς ένα μέρος δημόσιας λατρείας, είτε αυτή είναι μια ακολουθία είτε όχι. Είναι και ένα μέρος όπου ο καθένας μπορεί να κάνει ατομικές εκδηλώσεις λατρείας.

3. Καθώς αυτός είναι ο χαρακτήρας και ο σκοπός της, η χριστιανική εκκλησία πρέπει αναγκαία να έχει μια ιδιάζουσα αξιοπρέπεια: Πρώτα, είναι με ένα μοναδικό τρόπο "το σκήνωμα του Θεού μεταξύ των ανθρώπων" (Αποκ. 11,3), το μέρος που ο λαός του Θεού είναι σίγουρος ότι θα Τον βρει, είναι "ο οίκος του Πατρός" (Λουκά 15,17), είναι το το ανάκτορο του Θεού (βασιλική). Δεύτερο, είναι το μέρος όπου η Εκκλησία, το σώμα του Χριστού, δημιουργείται και μεγαλώνει, και είναι συνεπώς σύμβολο του σώματος αυτού. Τρίτο, είναι το μέρος στο οποίο ο λαός αναμένει την υπέρτατη ένωση με το Θεό και δικαιολογημένα περιγράφεται ως η επουράνια Ιερουσαλήμ επί της γης. (Αποκ. 21,2)

4. Από την άλλη, η πολλαπλότητα των σκοπών που πρέπει να εξυπηρετήσει δημιουργεί ορισμένα ειδικά αρχιτεκτονικά προβλήματα. Γιατί κάθε σκοπός έχει διαφορετικές απαιτήσεις από το κτίσμα. Η Ευχαριστία, η τέλεση της Εξομολόγησης και του Βαπτίσματος, το κήρυγμα, η ταπεινοφροσύνη στην Παρουσία, η κοινή προσευχή, η ιδιωτική προσευχή, όλα αυτά έχουν τις δικές τους ανάγκες και είναι δουλειά του ναού και του αρχιτέκτονα να βρει τρόπο να τις εξυπηρετήσει όλες με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

5. Από αυτά που γίνονται μέσα στην εκκλησία -η Ευχαριστία, η τέλεση των μυστηρίων, το κήρυγμα- τίποτα από αυτά δεν γίνεται με τον ίδιο τρόπο σε όλο τον κόσμο. Μέσα στους αιώνες έχουν δημιουργηθεί αρκετοί διαφορετικοί τρόποι -το λεγόμενο τελετουργικό. Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι το Ρωμαιοκαθολικό και το Βυζαντινό, το πρώτο κατάλληλο για τις δυτικές επισκοπές, το δεύτερο για τις ανατολικές εκκλησίες. Αν και αυτά τα τελετουργικά συμφωνούν επί της ουσίας, οι εξωτερικές τους εκδηλώσεις είναι τελείως διαφορετικές, και ένας ναός ο οποίος εξυπηρετεί το ένα δεν μπορεί να εξυπηρετήσει και το άλλο.

6. Η εκκλησία είναι για τη συνάθροιση ανθρώπων της εποχής μας. Συνεπώς, πρέπει να κατασκευαστεί έτσι ώστε οι σύγχρονοι άνδρες και γυναίκες να νιώθουν σαν στο σπίτι τους. Εκεί μέσα πρέπει να πραγματοποιούνται οι ευγενέστερες προσδοκίες τους: το αίσθημα κοινότητας και η αλληλεγγύη, η αναζήτηση του αληθούς και γνησίου, η επιθυμία να ξεφύγουν από αυτά που είναι περιφερειακά στη ζωή τους στα κεντρικά και βασικά, η διαύγεια πνεύματος, η ειρήνη, η ζεστασιά και η ασφάλεια.

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
1. Τα κτίρια που εξυπηρετούν τις ανάγκες της ενορίας -η εκκλησία, το σχολείο, το νοσοκομείο, το γραφείο πρόνοιας, το γραφείο αγαθοεργιών, η ενοριακή βιβλιοθήκη, το σπίτι του εφημέριου και του νεωκόρου- δε θα πρέπει να διαχωρίζονται χωρίς να υπάρχει σοβαρός λόγος. Θα ήταν ιδανικό να τοποθετούνται όλα μαζί δημιουργώντας ένα ενιαίο ενοριακό κέντρο, ώστε οι στενοί δεσμοί που ενώνουν πνευματικά το εκκλησίασμα και τον κλήρο, η Ευχαριστία και οι αγαθοεργίες, τα μυστήρια και η εκπαίδευση, να είναι ορατοί και στο μάτι.

2. Όσο αναγκαίο και αν είναι να υπενθυμίζουμε στους ανθρώπους (που είναι συχνά απασχολημένοι με το υλικό μέρος της ζωής) την ύπαρξη του Θεού, είναι καλύτερο να αποφεύγεται η ανέγερση εκκλησίας πάνω σε ένα θορυβώδη εμπορικό δρόμο. Είναι επιθυμητό, όταν κάποιος πηγαίνει στην εκκλησία να περνά μέσα από ένα κλειστό "αίθριο", ώστε να έχει μερικές στιγμές ειρήνης και ηρεμίας για να προετοιμαστεί για την παρουσία του Θεού μέσα στην εκκλησία.

3. Το εξωτερικό της εκκλησίας δε θα πρέπει να προσπαθεί να μιμηθεί σύγχρονα κοσμικά κτίρια, στις αναλογίες, την κατασκευή ή τη διακόσμηση. Ούτε θα πρέπει να προσπαθεί να τραβήξει το βλέμμα του περαστικού με τα αρχιτεκτονικά αντίστοιχα των κραυγών σε ένα παζάρι. Ο στόχος είναι να ανακοινώνει σεμνά και εύγλωττα τη διαφορετικότητα αυτού που υπάρχει μέσα στην εκκλησία (διαφορετικό μια και ανήκει σε έναν άλλο κόσμο), αλλά ωστόσο να δένει αρμονικά με το περιβάλλον της.

4. Σχεδιάζοντας τις εισόδους της εκκλησίας θα ήταν λάθος να σκεφτεί κανείς μόνο το πρόβλημα ρύθμισης της κίνησης μέσα και έξω και την αποφυγή ρευμάτων αέρα. Πρέπει να επιστρέψουμε στην ιδέα ότι οι είσοδοι (και ιδίως η κυρία είσοδος) πρέπει να είναι τόσο έντονες ώστε να αναγκάζουν το πιστό να κάνει τον παραλληλισμό μεταξύ των θυρών και των Πυλών του Ουρανού.

5. Στο σχεδιασμό του εσωτερικού θα ήταν λάθος να ξεκινήσει κανείς (όπως πολλοί έχουν κάνει) όχι από την Ευχαριστία, αλλά από την ταπεινοφροσύνη στην Παρουσία, και να δώσει στην εκκλησία μια μονοδιάστατη έμφαση στον θαυμασμό και την περισυλλογή. Θα ήταν λάθος γιατί αυτό δεν είναι ο πρώτος σκοπός που πρέπει να εξυπηρετεί μια εκκλησία. Η διαμάχη μεταξύ των διαφορετικών σκοπών μιας εκκλησίας μπορεί να λυθεί επαρκώς με ένα διαχωρισμό, αν είναι δυνατόν, μεταξύ του χώρου της Ευχαριστίας και σ'αυτόν που προορίζεται για το κάθε μυστήριο. Αντιστοίχως θα έπρεπε, αν είναι δυνατόν, να γίνει πρόβλεψη για χωριστούς χώρους για το Βάπτισμα και την Εξομολόγηση. Μ'αυτό τον τρόπο, κάθε τμήμα του κτιρίου μπορεί να σχεδιαστεί αρχιτεκτονικά με τα κατάλληλα στοιχεία για τη χρήση που θα εξυπηρετήσει.

6. Υπάρχει η διαδεδομένη άποψη, ότι πρέπει να προσπαθούμε να βάλουμε την Αγία Τράπεζα στο κέντρο του εκκλησιάσματος και συνεπώς το ιδανικό σχήμα της εκκλησίας πρέπει να εστιάζεται στο κέντρο. Αυτή είναι μια λανθασμένη άποψη. Η εκκλησία έχει σαν στόχο τον εορτασμό της θυσίας της Ευχαριστίας. Αλλά όπως φαίνεται από το τελετουργικό της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, αυτός ο εορτασμός είναι μια πράξη. Είναι κυρίως η πράξη του Χριστού και του αντιπροσώπου του, του ιερέα, αλλά είναι και αυτή του εκκλησιάσματος. Ο ρόλος του εκκλησιάσματος εστιάζεται στις απαντήσεις πριν την "εισαγωγή" και στο "Αμήν" στο τέλος της λειτουργίας και στην κίνηση προς την Αγία Τράπεζα για τα αφιερώματα και την μετάληψη (αν και το πρώτο σπάνια το βλέπουμε σήμερα). Η αλληλεπίδραση των διαφορετικών τμημάτων της πράξης απαιτεί ένα κτίσμα που είναι με κάποιο τρόπο προσανατολισμένο στην Αγία Τράπεζα, που καθαρά διαχωρίζει τους δύο πρωταγωνιστές -το εκκλησίασμα και τον ιερέα- και που ανοίγει το δρόμο για κίνηση και προς τις δυο κατευθύνσεις. Το ιδανικό είναι συνεπώς μια εκκλησία που εξυπηρετεί πλήρως όλες αυτές τις ανάγκες του ρωμαιοκαθολικού τελετουργικού -προσανατολισμό προς την Αγία Τράπεζα, εμφανή διαχωρισμό ιερέα και εκκλησιάσματος, και πρόβλεψη για κίνηση και προς τις δυο κατευθύνσεις- χωρίς να υπάρχει πολύ μεγάλη απόσταση ανάμεσα στην Αγία Τράπεζα και τα όρια του χώρου που θα καταλαμβάνει το εκκλησίασμα.

7. Η αρχική σημασία του βωμού ήταν το μέρος στο οποίο η Γη υψώνεται προς τον Ουρανό. Στο Χριστιανισμό εξυπηρετεί σαν το τραπέζι της θυσίας και του Δείπνου των πιστών και ταυτόχρονα είναι το σημείο στο οποίο μας εμφανίζεται ο Θεός στην Ευχαριστία. Επιπλέον, επειδή ο ενανθρωπισθείς Θεός εμφανίζεται στην Αγία Τράπεζα μέσω του καθαγιασμού, η Αγία Τράπεζα, ακόμα και χωρίς αρτοφόριο, είναι ο Θρόνος του Χριστού. Και επειδή ο θρόνος είναι σύμβολο εξουσίας, η Αγία Τράπεζα παλιότερα ήταν σύμβολο του Χριστού. Από όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό το πόσο λάθος είναι να κάνει κανείς την Αγία Τράπεζα σαν ένα ράφι στον τοίχο ή να το σχεδιάσει σαν ο μόνος ρόλος του είναι να στηρίζει το αρτοφόριο και το σταυρό, κεριά, οστεοφυλάκια, εικόνες και αγάλματα.Στην ιδανική εκκλησία, η Αγία Τράπεζα σημαδεύεται σαν ένα πραγματικό άδυτο, σαν την καρδιά της κάτοψης. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με πολλούς τρόπους: Με το να απομονωθεί και να ανυψωθεί και κάνοντάς της αυτοτελή· με τον ισορροπημένο σχεδιασμό και προσεκτική χρήση υλικών· προσδίδοντάς της ένα μνημειακό χαρακτήρα σε σχέση με το υπόλοιπο κτίριο και οδηγώντας έντεχνα τις γραμμές τις προοπτικής προς τα εκεί· τοποθετώντας την εκεί που το φως είναι πιο έντονο και ίσως κατασκευάζοντας ένα κιβώριο. Ο σχεδιασμός μιας ιδανικής εκκλησίας, τόσο εξωτερικά, όσο και εσωτερικά, ξεκινά από την Αγία Τράπεζα.

8. Ο παραδοσιακός προσανατολισμός από τη Δύση στην Ανατολή δεν θα έπρεπε να εγκαταλειφθεί χωρίς πολύ καλό λόγο. Αντίθετα θα έπρεπε να προσπαθήσουμε να υπενθυμίσουμε στους πιστούς τον βαθύ και όμορφο συμβολισμό του να στρέφονται ανατολικά για να προσευχηθούν, και συνεπώς να επαναφέρουμε τη σημασία του προσανατολισμού των εκκλησιών μας. Υπάρχουν ενδείξεις ότι στις μελλοντικές εκκλησίες ο ιερέας θα στέκεται και πάλι πίσω από την Αγία Τράπεζα κοιτώντας τους πιστούς (όπως γίνεται πράγματι στις παλιές βασιλικές) και αυτή είναι μια λύση που πηγάζει από την επιθυμία (που διαφαίνεται παντού) να δοθεί έμφαση στο συλλογικό νόημα της λειτουργίας γύρω από το τραπέζι του Κυρίου. Σε μια τέτοια εξέλιξη ο ανατολικός προσανατολισμός της εκκλησίας δεν θα ήταν εμπόδιο. Και αυτό γιατί το κεντρικό νόημα του ανατολικού προσανατολισμού είναι ο Θεός και ο μονογενής του Υιός που θεωρούνται, όπως και ο ήλιος, καθήμενοι αλλά και ερχόμενοι από την Ανατολή. Αυτός ο ερχομός του Θεοου, αυτή η Θεοφάνεια, ωστόσο συντελείται στην Αγία Τράπεζα και προς αυτή πρέπει να κοιτάζει και το εκκλησίασμα και ο ιερέας.

9. Η Αγία Τράπεζα δε θα πρέπει απαραίτητα να έχει την ίδια θέση σε μια μικρή εκκλησία όπως σε μια μεγάλη. Σε μικρές εκκλησίες ίσως είναι απαραίτητο και σωστό να είναι στην άκρη της εκκλησίας, όπως συνηθιζόταν στα πρώτα χριστιανικά χρόνια σε εκκλησίες τύπου βασιλικής (Einraumkirche). Αλλά σε μεγαλύτερες εκκλησίες θα ήταν σωστότερο, και πιο παραδοσιακό, αν η Αγία Τράπεζα ήταν σε ένα καθαρά διαχωρισμένο ιερό. Αυτό θα πρέπει να είναι ορθογώνιο, ημικυκλικό ή πολυγωνικό σε σχήμα και ορατά διαχωρισμένο από τον υπόλοιπο ναό (Zweiraumkirche).

10. Ο πίσω τοίχος του ιερού δεν είναι σωστό να είναι τόσο γεμάτος παράθυρα, ώστε να μη μπορεί να δει κανείς καθαρά την Αγία Τράπεζα. Αντίστοιχα, δε θα πρέπει να είναι γεμάτος με εικόνες που δεν έχουν άμεση σχέση με την Ευχαριστία ή που δεν είναι κατάλληλες για όλο το εκκλησιαστικό έτος. Η αρχιτεκτονική και η διακόσμηση του ιερού θα ήταν ιδανικό να μην τραβούν το βλέμμα σε αυτά, αλλά να το κατευθύνουν στην Αγία Τράπεζα και την ιερή πράξη που τελείται εκεί. Όπου χρειάζονται απεικονίσεις θα πρέπει να προέρχονται από τις ιδέες των κεντρικών προσευχών της Ευχαριστίας, δηλαδή από το "sursum corda" μέχρι και την τελική δοξολογία. Εν πάσει περιπτώσει, δε θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ιστορικές σκηνές, αλλά διαχρονικές ιδέες.

11. Και πάλι, θα ήταν λάθος το εσωτερικό να διαρρυθμιστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να απομακρύνει από το εκκλησίασμα την ιδέα ότι ο ρόλος του στο τελετουργικό το κάνει μέλος ενός οικογενειακού κύκλου. Αλλά θα ήταν εξίσου λάθος το άλλο άκρο, όπου κάποιος δε θα μπορεί να βρει μια ήσυχη γωνιά για να προσευχηθεί. Η ιδανική λύση είναι αυτή που εξυπηρετεί και τις δύο ανάγκες, που δίνει οπτική έκφραση της ενότητας, όχι μόνο ενός μεγάλου εκκλησιάσματος μιας Κυριακής ή μιας γιορτής, αλλά και ενός μικρότερου μια καθημερινή, και που ωστόσο δημιουργεί απομονωμένες γωνίες για ατομικές εκδηλώσεις λατρείας.

12. Θα ήταν κρίμα να επιτρέψει κανείς την προσοχή του εκκλησιάσματος, που θα έπρεπε να επικεντρώνεται στην Αγία Τράπεζα, να αφαιρείται από παράπλευρους βωμούς, αγάλματα, θέσεις σταυρών και εξομολογητήρια ή άτσαλα τοποθετημένα φώτα και στασίδια. Κάθε αντικείμενο που δεν είναι απολύτως απαραίτητο πρέπει να αφαιρείται, και εκείνα που είναι αναπόφευκτο να υπάρχουν, όπως μικρότεροι βωμοί και εξομολογητήρια θα έπρεπε, αν είναι δυνατόν, να τοποθετούνται σε χώρους παραπλεύρως του κυρίως ναού ή σε μια κρύπτη. Αν αυτό δε γίνεται, τότε θα πρέπει να σχεδιάζονται έτσι ώστε να μην διακόπτουν την ομαλή κίνηση των γραμμών του κτιρίου προς την Αγία Τράπεζα.

13. Το σκευοφυλάκιο θα πρέπει να είναι κοντά στην Αγία Τράπεζα και όχι όπως ήταν στις πρώτες εκκλησίες στο πλάι της όψης της εκκλησίας. Αλλά θα ήταν πλεονέκτημα αν υπήρχε κάποιος τρόπος να συνδεθεί η είσοδος με το σκευοφυλάκιο, ώστε τις Κυριακές και τις γιορτές οι ιερείς να κινούνται δια μέσου του κυρίως ναού για να πάνε στην Αγία Τράπεζα. Τότε το introit θα ξαναποκτούσε τη σημασία του σαν ψαλμός εισόδου.

14. Το μέγεθος των καθεδρικών ναών, των εκκλησιών-προσκυνημάτων και των εκκλησιών στις μεγάλες πόλεις έχει καταστήσει αναγκαίο το κήρυγμα να γίνεται από έναν υπερυψωμένο άμβωνα, που είναι συνήθως κοντά στο κέντρο της εκκλησίας και στέκεται είτε στο πλάι ή προεξέχει από τον τοίχο. Αυτό σημαίνει ότι ένα μέρος του εκκλησιάσματος έχει γυρισμένη την πλάτη στον ιερέα, κάτι που έχει γίνει δυστυχώς κανόνας στις μεγάλες εκκλησίες. Αλλά το πραγματικό κήρυγμα, δηλαδή το κήρυγμα που έχει οργανική σχέση με τη λειτουργία, είναι η ανάγνωση επιστολών και του Ευαγγελίου. Αφού αυτό γίνεται από το ιερό, θα ήταν σωστό να γίνεται και το κήρυγμα από εκεί, ίσως από έναν άμβωνα κοντά στο διαχωριστικό κάγκελο.

15. Η χορωδία έχει ένα πολύ συγκεκριμένο τελετουργικό ρόλο να εκπληρώσει. Να καθοδηγήσει το εκκλησίασμα στις προσευχές, στις αποκρίσεις και τους ύμνους· πρέπει να μοιράζεται με το εκκλησίασμα τις αντιφωνήσεις και ακόμα και να το αντικαθιστά σε κάποιες περιπτώσεις. Γι'αυτό είναι παράλογο η χορωδία να είναι σε μια στοά, αόρατη από το εκκλησίασμα. Από καθαρά λειτουργική άποψη, η ιδανική θέση για τη χορωδία είναι στον κυρίως ναό, δίπλα στο ιερό. Αν είναι όντως αναγκαία η ύπαρξη μιας στοάς στο πίσω μέρος του ναού, εκεί θα πρέπει να είναι το εκκλησιαστικό όργανο, μια και ο ρόλος του στη λειτουργία δεν είναι να συμπληρώνει τα κενά σαν σολίστας, αλλά να υποστηρίζει το εκκλησίασμα και τη χορωδία και σε κάποιες περιπτώσεις να τονίζει την αγαλλίασή τους. (Η στοά είναι και η προφανής θέση για μια πολυφωνική χορωδία και για την ορχήστρα, αν και το δεύτερο μάλλον είναι ξένο για μια τυπική λειτουργία.)

16. Με το βάπτισμα ξαναγεννιόμαστε σαν παιδιά του Θεού και γινόμαστε μέλη της Εκκλησίας, του σώματος του Χριστού. Είναι πραγματικά λυπηρό που αυτό το τόσο ουσιώδους σημασίας μυστήριο σπάνια βρίσκει έκφραση στη σύγχρονη ζωή της ενορίας. Το αποτέλεσμα είναι ότι το βαπτιστήριο είναι συνήθως το πιο παραμελημένο τμήμα μιας εκκλησίας. Στην ιδανική εκκλησία, αυτή η πηγή βάπτισης (fons) έχαιρε ειδικής μεταχείρισης και τοποθετούνταν κοντά στην είσοδο της εκκλησίας, σε ένα χωριστό δωμάτιο. Σύμφωνα με την παράδοση, αυτό το δωμάτιο πρέπει να είναι κυκλικό η πολυγωνικό με το βαπτιστήριο στο κέντρο· και το εσωτερικό νόημα του βαπτίσματος οδηγεί σε μια αντίστοιχη λύση. Γιατί στο κέντρο αυτού του μυστηρίου ο άνθρωπος δεν είναι ενεργός, αλλά δέκτης μιας μυστηριακής ενέργειας του Θεού και συνεπώς η κατάλληλη αρχιτεκτονική μορφή δεν είναι ένα μακρύ δωμάτιο, που συνδέεται με την πράξη, αλλά με ένα δωμάτιο κεντρικά σχεδιασμένο και το οποίο, αφού έχει κατακόρυφο άξονα, έχει ένα πιο παθητικό χαρακτήρα.

17. Η επίπλωση της εκκλησίας δε θα έπρεπε ούτε να δηλώνει την πολυτέλεια ενός πλούσιου σπιτιού, ούτε τη γύμνια ενός φτωχού σπιτιού. Το εσωτερικό της ιδανικής εκκλησίας πρέπει να δηλώνει έντονα τη μεγαλοπρέπεια του Θεού σαν κάτι που ξεπερνά τα επίγεια δεδομένα. Μ'αυτό τον τρόπο υψώνει τον πιστό από την ατμόσφαιρα της κοινής ύπαρξής του, επιτρέποντάς του να νιώσει τη θέρμη της "αγάπης του Θεού και Σωτήρα προς τον Άνθρωπο" (Τίτου 3,4).

18. Είναι λάθος, αν και ένα που γίνεται πολύ συχνά τα τελευταία χρόνια, να επαφίεται η επιλογή των εικόνων και των αγαλμάτων με τα οποία διακοσμείται η εκκλησία στην κρίση του ιερέα, του δωρητή ή ακόμα και στην τύχη. Είναι πολύ σημαντικό αυτό να μη γίνεται στη διακόσμηση της κυρίας εισόδου, του ιερού, της Αγίας Τράπεζας, του βαπτιστηρίου και του άμβωνα. Για την κατασκευή μιας ιδανικής εκκλησίας δε θα πρέπει να υπάρχουν σχέδια μόνο κατασκευαστικά, αλλά και διακόσμησης και το σχέδιο αυτό θα πρέπει να γίνει όχι μόνο με θεολογική βάση, αλλά και με στόχο τη διδασκαλία του εκκλησιάσματος. Θα πρέπει να εξασφαλίζει ότι η διακόσμηση της τελειωμένης εκκλησίας παρουσιάζει στο μάτι τον κόσμο της πίστης και τον παρουσιάζει όχι σε άσχετα μεταξύ τους θραύσματα, αλλά σαν ένα ενιαίο σύνολο, με τα κομμάτια τοποθετημένα σε μια συγκεκριμένη σειρά και με την κατάλληλη έμφαση στο καθένα.

19. Κατά το σχεδιασμό νέων εκκλησιών, είναι συνηθισμένη η τάση η εκκλησία να σχεδιάζεται τόσο μεγάλη όσο επιτρέπει το μέγεθος του οικοπέδου και το διαθέσιμο χρηματικό ποσό. Αυτό είναι λάθος. Μια μεγάλη εκκλησία δεν είναι απαραίτητα και η καλύτερη εκκλησία. Υπάρχει ένα ιδανικό μέγιστο για το μέγεθος μιας εκκλησίας· το εκκλησίασμα πρέπει να μπορεί να βλέπει και να ακούει τον ιερέα ακόμα και από το τελευταίο στασίδι χωρίς να υπάρχει ανάγκη για τεχνικά βοηθήματα και ο ιερέας πρέπει να μπορεί να τους μεταλάβει όλους χωρίς να διακοπεί η λειτουργία. Αυτό το μέγιστο μέγεθος θα πρέπει να ξεπερνιέται μόνο αν υπάρχει κάποιος ουσιαστικός λόγος (είναι, για παράδειγμα, προφανές ότι οι καθεδρικοί ναοί και οι ναοί σε προσκυνήματα πρέπει να είναι μεγαλύτερων διαστάσεων).

20. Το μέγεθος του ιερού πρέπει να είναι αντίστοιχο του μεγέθους της εκκλησίας. Μία μεσαίου μεγέθους ενοριακή εκκλησία δε θα πρέπει να έχει ένα ιερό τόσο μεγάλο ώστε να μπορεί να χωρέσει τον αριθμό των κληρικών ενός καθεδρικού, ούτε και τόσο μικρό ώστε το κάγκελο του ιερού να πλησιάζει υπερβολικά τα σκαλιά της Αγίας Τράπεζας. Πρέπει να υπάρχει αρκετός χώρος ανάμεσα στα σκαλιά και το κάγκελο, ώστε να επιτρέπει τον ευπρεπή εορτασμό της Ευχαριστίας.

21. Ο αριθμός και η διάταξη των στασιδιών πρέπει επίσης να προβλεφθεί. Πρέπει να αποφεύγεται να είναι τόσο πολλά ώστε να πλησιάζουν υπερβολικά στο κάγκελο του ιερού ή στους τοίχους. Ιδεωδώς, θα πρέπει να υπάρχουν διάδρομοι στα πλάγια, στο κέντρο, μπροστά από το ιερό και μπροστά από την είσοδο και θα πρέπει να είναι αρκετά φαρδιοί, ώστε οι κοινωνούντες να μπορούν να κυκλοφορούν χωρίς να προκαλείται απρεπής συνωστισμός, ακόμα κι αν υπάρχουν εκατοντάδες καθώς και να επιτρέπουν την άνετη τέλεση λιτανειών, οι οποίες προβλέπονται σε ορισμένες περιπτώσεις (όπως η είσοδος κατά την κυριακάτικη λειτουργία και τις γιορτές, την Κυριακή των Βαΐων κτλ). Όποιος αναλαμβάνει την κατασκευή μιας εκκλησίας φέρει μια μεγάλη ευθύνη. Η επιτυχία ή αποτυχία της δουλειάς του θα ορίσει αν γενιές πιστών θα αγαπήσουν την εκκλησία της ενορίας τους ή όχι, αν θα θέλουν να εκκλησιαστούν εκεί πρόθυμα ή όχι. Υπό αυτές τις συνθήκες καμιά μελέτη δεν μπορεί να είναι υπερβολικά ευσυνείδητη ή υπερβολικά διεξοδική.

Βιβλιογραφία

Γιακουμακάτος, Αντρέας
Η αρχιτεκτονική και η κριτική, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2001

Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής
Λύσανδρος Καυταντζόγλου / Lysandros Kaftantzoglou, Αθήνα 1996

Καλοκύρης, Κώστας
Η ναοδομία και η σύγχρονη τέχνη, Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσ/νίκη 1978

Λάββας, Γεώργιος Π.
19ος -20ος αιώνας, Σύντομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1986

Λάββας, Γεώργιος Π.
"Σύγχρονη ορθόδοξη ναοδομία και παράδοση" Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής, Τόμος 25, Θεσ/νίκη 1980

Μπούρας, Χαράλαμπος Θ.
Ιστορία της αρχιτεκτονικής, Τόμος Β', Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1999

Μπούρας, Χαράλαμπος Θ.
"Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα μετά την Άλωση (1453-1821)", Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 3 / 1969 , σελ. 164 - 172

Παπαευαγγέλου, Παναγιώτης Σ.
"Παράδοση και εκσυγχρονισμός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών", Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής, Τόμος 28ος, Παράρτημα αρ. 41, Θεσ/νίκη 1984

Πικιώνη, Αγνή
Δημήτρης Πικιώνης - Διαμόρφωση του περί την Ακρόπολη αρχαιολογικού χώρου 1954-1957, Εκδ. Μπάστα-Πλέσσα, Αθήνα 1994

Προκοπίου, Γεώργιος Α.
Ο κοσμολογικός συμβολισμός στην αρχιτεκτονική του βυζαντινού ναού, Διδακτορική Διατριβή στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1981

Φιλιππίδης, Δημήτρης
Λύσανδρος Καυταντζόγλου, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1985

Φιλιππίδης, Δημήτρης
Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1984

Gieselmann, Rainhard
Neue Kirchen / New Churches, Verlag Gerd Hatje, Stuttgart 1972

Hammond, Peter
Liturgy and Architecture, Barry and Rockliff, London 1960

Hammond, Peter
Towards a church architecture, The Architectural Press, London 1962

Jodidio, Philip
Architecture Now , Vol. 2, Taschen 2002

Jodidio, Philip
Building a new millennium, Taschen 2000

Jodidio, Philip
Santiago Calatrava, Taschen 2001

Jodidio, Philip
Tadao Ando, Taschen 2001

Maguire, Robert and Murray, Keith
Modern Churches, Studio Vista, London 1965 / E.P. Dutton and Co. Inc. 1965

Pearman, Hugh
Contemporary World Architecture, Phaidon 2002

Περιοδικό "Αρχιτεκτονικά Θέματα"
"Ορθόδοξος ναός στα Πούληθρα Κυνουρίας", Τεύχος 2/1968, σελ. 170
"Εκκλησία στο Ηράκλειο, Κρήτη", Τεύχος 4/1970, σελ. 168
"Εκκλησία στην Αμμόχωστο, Κύπρος", Τεύχος 7/1973, σελ. 182
"Ναός Αγ. Νεκταρίου στην Καμάριζα, Λαύριο", Τεύχος 8/1974, σελ. 234
"Ναός στους Αγ. Αναργύρους", Τεύχος 8/1974, σελ. 235
"Ναός Προφήτου Ηλία στην Μεταμόρφωση Αττικής", Τεύχος 8/1974, σελ. 236
"Ναός Αγ. Μελετίου στα Σεπόλια", Τεύχος 8/1974, σελ. 236
"Ναΐσκος σε αγρόκτημα, Μαρκόπουλο, Αττική, 1996", Τεύχος 32/1998, σελίδα 103
"Ναός στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Ξάνθη", Τεύχος 34/2000, σελ. 184

Περιοδικό "Αρχιτεκτονική"
"Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Άνω Γλυφάδα", Τεύχος Μαρτίου - Απριλίου, 38/1963, σελ. 52
"Η Αγία Σοφία στο Oakland", Τεύχος Σεπτεμβρίου - Οκτωβρίου, 41/1963, σελ. 18
"Εκκλησία στη Σπετσοπούλα", Τεύχος Νοεμβρίου - Δεκεμβρίου, 42/1963, σελ. 26

Ιερά Συνόδος της Εκκλησίας της Ελλάδος
Εγκύκλιο Σημείωμα της 7ης Αυγούστου 2001

Για να δείτε το Α ΜΕΡΟΣ της έρευνας πατήστε εδώ