Στα υπόγεια του κτιρίου Βάιλερ

«Σε λίγα χρόνια εμείς θα φύγουμε. Τι θα γίνει μετά;» Με αυτό το ερώτημα μας αποχαιρέτησαν οι συντηρητές του Εργαστηρίου Εκμαγείων της Α΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Αλήθεια, το γεγονός αυτό απασχολεί κανέναν στο υπουργείο Πολιτισμού ή θυσιάζονται όλα στις καταστροφικές επιταγές των καιρών.

Με μια μικρή ομάδα τελειόφοιτων φοιτητριών επισκεφτήκαμε στο πλαίσιο εκπόνησης των διπλωματικών εργασιών τους το Εργαστήριο Εκμαγείων της Α΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Μας συνόδεψε ο καλός φίλος, αρχιτέκτονας Κωστής Καζαμιάκης, που επί δεκαετίες εργαζόταν στην Εφορεία Ακροπόλεως και είχε φροντίσει για την επίσκεψη.

Το εργαστήριο βρίσκεται εδώ και χρόνια στα υπόγεια του κτιρίου Weiler, δίπλα στο Νέο Μουσείο Ακροπόλεως. Κατεβήκαμε μερικά σκαλιά και χτυπήσαμε την πόρτα. Μας άνοιξαν και εισήλθαμε στο εσωτερικό. Μόλις η πόρτα έκλεισε πίσω μας, ξαφνικά όλα σκοτείνιασαν και για λίγα δευτερόλεπτα δεν διέκρινες τίποτε, μέχρι να συνηθίσουν τα μάτια μας στην απότομη αλλαγή του φωτός. Εκεί, στο ημίφως του υπογείου, άρχισε σιγά σιγά να αποκαλύπτεται μπροστά μας ένα πλήθος από καλούπια, εκμαγεία, γύψινα αγάλματα να στέκουν το ένα δίπλα στο άλλο. Αυτή η μικρή στιγμιαία παύση της όρασης, λες και είχε ένα συμβολικό περιεχόμενο. Φάνταζε σαν να είχαμε κατεβεί μ' έναν μαγικό τρόπο από το παρόν στο παρελθόν, σαν να καταδυόμασταν νοερά στην ιστορία της τέχνης αυτού του τόπου.

Μας υποδέχτηκαν με ευγένεια όλοι μαζί οι συντηρητές του εργαστηρίου, ο Αντώνης Μπαϊμπάς, ο Γιώργος Αργύρης, ο Αντώνης Χιώτης, o Γιώργος Λιακόπουλος και ο Θόδωρος Καγιώργης. Μαζευτήκαμε σ' ένα μέρος όπου υπήρχε ελεύθερος χώρος και μπορούσαμε να σταθούμε για να μιλήσουμε. Τριγύρω μας μακριές επάλληλες σειρές με ράφια όπου βρίσκονταν τακτοποιημένα τα καλούπια και τα αντίστοιχα εκμαγεία αριθμημένα, ανά κατηγορία. «Περικαλλή αγάλματα», επιτύμβιες στήλες, προτομές. Μικρά, μεγάλα, διαφόρων σχημάτων, ολόλευκα, έστεκαν ακίνητα, στη θέση τους. Πίσω μας ψηλά, το επιβλητικό κεφάλι του αλόγου από το άρμα της Σελήνης, αντίγραφο του μαρμάρινου που για αιώνες ξεμυτούσε έξω από το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα, ξεπρόβαλλε κι εδώ από ένα ράφι και μας κοίταζε σαν να απορεί με τους ξένους επισκέπτες. Αυτή η τυχαία συνύπαρξη, ήταν σαν η μία περίοδος της τέχνης να γειτονεύει και να συνομιλεί με την άλλη. Αρχαϊκά δίπλα σε κλασικά και ανάμεσα ελληνιστικά. Ολα μαζί, δίχως διαχωρισμούς, όπως άλλωστε οφείλει να είναι η Τέχνη. Ενιαία! «Ενας τρόπος έκφρασης αναντικατάστατος» (1).

Στην αρχή ο Κωστής μάς μίλησε για την ιστορία του εργαστηρίου, τους σημαντικούς καλλιτέχνες και τεχνίτες που δούλεψαν εκεί στο παρελθόν και από τα χέρια τους βγήκαν εξαιρετικά εκμαγεία σπουδαίων γλυπτών της αρχαιότητας. Για την τέχνη αυτή που την υπηρέτησαν με αφοσίωση γλύπτες οι οποίοι προέρχονταν κυρίως από την Τήνο, το νησί που όπως όλοι γνωρίζουμε έχει μακραίωνη παράδοση στην γλυπτική και ευτύχισε να έχει παιδιά της σπουδαίους καλλιτέχνες. Καθώς μιλούσε μου ήρθαν στο νου τα στενοσόκακα του Πύργου της Τήνου που συναντάς κάθε τόσο μικρά εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής. Γιατί στον Πύργο, με το μάρμαρο έρχεσαι σε επαφή από τα παιδικά σου χρόνια και ο ματρακάς με το καλέμι μοιάζουν να είναι αναπόσπαστα εργαλεία της καθημερινότητας των τηνιακών μαστόρων. Τελειώνοντας μας εξήγησε πόσο ξεχωριστό είναι αυτό το εργαστήριο, όχι μόνον για τη χώρα μας, αλλά και διεθνώς, αφού πολύ συχνά από γνωστά μουσεία του εξωτερικού ζητούν τη γνώμη και την τεχνογνωσία των συντηρητών μας προκειμένου να λύσουν δικά τους προβλήματα.

Μετά πήραν το λόγο οι ίδιοι οι συντηρητές για να εξηγήσουν επί μακρόν τη διαδικασία κατασκευής των εκμαγείων. Βασικό υλικό ο γύψος και παλαιότερα ο πηλός, ενώ τελευταία χρησιμοποιείται και η σιλικόνη, ανάλογα με το είδος του πρωτοτύπου που πρέπει να αντιγραφεί. Μας είπαν ότι η ιστορία των εκμαγείων χάνεται στα βάθη των αιώνων, απόδειξη τα αναρίθμητα πήλινα αναθήματα που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές κατά το παρελθόν. Μια τέχνη, δηλαδή, που συνεχίζεται αδιάλειπτα μέχρι τις μέρες μας.

Μας έδειξαν πως εργάζονται πάνω στους μεγάλους πάγκους και μας τόνισαν πόση προετοιμασία απαιτείται προκειμένου να μελετηθεί αναλυτικά το πρωτότυπο, ώστε να βρεθούν και να καθοριστούν με ακρίβεια τα σημεία στα οποία θα πρέπει να χωριστεί το καλούπι, αφού καθένα τελικά αποτελείται από πάμπολλα μικρά επιμέρους κομμάτια, όπως ένα παζλ. Μια εργασία που απαιτεί συχνά πολλούς μήνες προσεκτικής και εντατικής δουλειάς προκειμένου να ολοκληρωθεί.

Συνειδητοποιήσαμε την ιστορική αξία που έχουν τα εκμαγεία, τα οποία επειδή ακριβώς αποτελούν πανομοιότυπα αντίγραφα των αυθεντικών έργων, αποτυπώνουν και όλες τις λεπτομέρειες που υπάρχουν στα έργα εκείνη τη χρονική στιγμή, με αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά χρήσιμα στο μέλλον (ιδίως για τους μελετητές), αφού αρκετές φορές τα πρωτότυπα ενδέχεται μετά από χρόνια να έχουν υποστεί φθορές και μικρές αλλοιώσεις. Σαν να "παγώνει" ο χρόνος εκείνη την ώρα που πήζει ο γύψος. Οι αποθήκες του εργαστηρίου αποτελούν αναμφίβολα ένα ανεκτίμητο αρχείο έργων τέχνης.

Πριν τους αποχαιρετίσουμε μας είπαν: «Σε λίγα χρόνια εμείς θα φύγουμε. Τι θα γίνει μετά;»

Το αγωνιώδες ερώτημα μας διαπέρασε σαν ηλεκτρικό ρεύμα, όταν συνειδητοποιήσαμε ότι δεν υπάρχουν συνεχιστές στην τέχνη τους. Δεν υπάρχουν νεότεροι να μαθητεύσουν δίπλα τους. Να διδαχτούν τα πάμπολλα μυστικά και να μάθουν όπως κι αυτοί από τους μεγαλύτερους. Αλήθεια, το γεγονός αυτό απασχολεί κανέναν από τους αρμόδιους του υπουργείου Πολιτισμού ή θυσιάζονται όλα στις καταστροφικές επιταγές των καιρών;

Είναι, βλέπετε, εκείνοι οι «αφανείς» που υπάρχουν σε κάθε τέχνη, σε κάθε επιστήμη, σε κάθε επάγγελμα, που συνεχίζουν κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες να κάνουν ενσυνείδητα και παστρικά τη δουλειά τους, μακριά από τα απατηλά φώτα της δημοσιότητας και «την καθημερινή ανοησία». Που εργάζονται ταγμένοι σ' αυτόν το σκοπό, όχι για κάποιους παράξενους λόγους, αλλά από προσωπικό μεράκι, αγάπη και μ' ένα αίσθημα -τόσο δυσκολοεύρετο στις μέρες μας- προσωπικής αξιοπρέπειας και ευθύνης!

Θέλω να τους ευχαριστήσω και δημόσια για την εξαιρετική ξενάγηση και τη φιλοξενία τους, για τα όσα σημαντικά μας εκμυστηρεύτηκαν για την τέχνη τους και κυρίως για το σπουδαίο και ανεκτίμητο έργο που επιτελούν και μας προσφέρουν. Γιατί εκεί, στο χαμηλό υπόγειο, μέσα στις σκόνες, τους γύψους και τα σακιά τσιμέντου, τα εργαλεία και τους μαρμάρινους πάγκους, «συντηρείται» στην κυριολεξία η Ιστορία μας. Εκεί στο ημίφως και όχι στις καταφώτιστες κοσμικές αίθουσες των γκαλερί και των μουσείων όπου συνωστιζόμαστε, χτίζεται λιθαράκι λιθαράκι ο σύγχρονος πολιτισμός μας.

1. Χρήστος Καρούζος, «Αρχαία τέχνη», εκδ. Ερμής, Αθήνα, 2000.

του Τάση Παπαϊωάννου
Αρχιτέκτων-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.

Με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα.
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα των συντακτών.