Σφαίρες για το Κατοικείν

διακοπές στη Σκιπερία

 

 

Ο επισκέπτης στην Αλβανία, με το που περνάει τα σύνορα, ξαφνιάζεται από κάτι που μάλλον δεν το 'χει ξαναδεί. Κάτι ημισφαιρικοί όγκοι ξεπροβάλλουν απ' το έδαφος, σαν κράνη από μπετόν. Είναι όλα το ίδιο μέγεθος, ίσα να χωράνε δυο άτομα. Η έκπληξη γίνεται αμηχανία, καθώς αυτά τα φασούλια τα συναντάς όπου και να πας. Στα χωράφια, στις πλαγιές, γύρω απ' τα χωριά, μέσα στα χωριά, στις κωμοπόλεις, σε πάρκα πόλεων, δίπλα σε μπλοκ διαμερισμάτων, ακόμα και πάνω στις ακτές. Κάθε τόσο εμφανίζεται κι ένας δεύτερος πολύ μεγαλύτερος τύπος περικεφαλαίας, σαν την κλώσα ανάμεσα στα πουλιά της.

700.000 μπούνκερ, λένε, ότι φτιάχτηκαν για όλη τη χώρα, που 'χε περίπου 3.000.000 κατοίκους. Επί Ενβέρ Χότζα, δεκαετία του 1970. Λογικά, για κάθε μάχιμο και μάχιμη θα υπήρχε μια θέση σ' αυτά τα προκατασκευασμένα οχυρά. Για την περίπτωση ανάγκης, που 'ταν μια προεξοφλημένη εισβολή από τις γειτονικές χώρες. Αλλ' όταν τα βρίσκεις όλη την ώρα στα πόδια σου, καταλήγεις εσύ ο ίδιος σε κατάσταση τακτικής ανάγκης. Κι, επιπλέον, όταν αυτό το πράμα φτάνει στην αυλή σου, νιώθεις ότι ο εχθρός είναι κιόλας εντός. Είναι ν' απορείς γιατί πήγαιναν οι άνθρωποι στα σπίτια τους.

Ο σπαρμένος φόβος στο χωράφι της προστασίας είναι, βέβαια, πολύ παλιά ιστορία. Όταν, πάντως, η προστασία δεν πουλιέται και παρέχεται δωρεάν, ο φόβος γίνεται δημόσιο αγαθό. Είτε ιδιωτικός είτε δημόσιος ο φόβος, μια εξωτερικός και μια εσωτερικός ο κίνδυνος, κάποια στιγμή ανακύπτει το κρίσιμο ερώτημα «πού είναι ο εχθρός». Και μετά, πόσο απέχει το καταλυτικό ερώτημα «ποιος είναι ο εχθρός»; Σε κάθε περίσταση, μια εξωτερική [κατά προτίμηση], κοινή και διάχυτη απειλή, ακόμα κι αν δεν υπάρχει, καλόν είναι να επινοείται. Τόσο φυλάει ο φόβος τα έρμα, κι ακόμα παραπάνω ο νοικοκύρης τον φόβο.

Σήμερα, "αυτά" υπάρχουν ακόμα εκεί σε μια αμφίθυμη μεταχείρισή τους απ' τον ντόπιο πληθυσμό. Που μπορεί κι αυτός να δοκιμάζει τη δικιά του απορία, όταν τον αφήνουν οι σειρήνες της μετανάστευσης... Δεν είναι πάντως εύκολο να ξεφορτωθείς το σκυρόδεμα, κι ιδίως όταν είναι "οπλισμένο". Θα πρέπει ν' αρχίσεις πόλεμο, και κοστίζει. Οπότε, τι κάνεις; Το χρησιμοποιείς σαν αμετακίνητο (κι ανεπιθύμητο) κληροδότημα. Το κάνεις γλάστρα, κοτέτσι, καμπινέ, αποδυτήριο, κοιτώνα, ξενώνα... "ξενοδοχείο μηδέν αστέρων" [01]. Είναι απίθανοι οι τρόποι σκέδασης του (παλιού) φόβου. Τι σκέδαση, τι διασκέδαση. Κάποιος έστησε γύρω από ένα μπούνκερ τον σκελετό του σπιτιού του. Ξανάφυγε.

Οι γενιές του ψυχρού πολέμου, αλλού, δεν μπορούν να πουν ότι δεν τα ξέρουν αυτά. Αλλά, να... Κάνουν σαν μόνο κάτι να τους θυμίζουν αμυδρά. Όταν τα τεθωρακισμένα κι, αμέσως, τ' αεροπλάνα αχρήστεψαν τις συνοριακές γραμμές οχύρωσης, σκόρπισαν στο εσωτερικό των χωρών τα υπόγεια (κι επίγεια) οχυρά και καταφύγια. Σ' όλες τις πρωτεύουσες του καλού κόσμου μπορεί να ξεναγηθεί κανείς σε παρόμοια αξιοθέατα. Όμως τα σκιπτο-μπούνκερ ήταν απ' τον καιρό τους ξεπερασμένα. Εμείς -- που κάνουμε πια τις εκδρομές μας στο Ενωμένο Βερολίνο - κουνάμε μπροστά τους το κεφάλι όλο συγκατάβαση. Πώς το ανέχτηκαν αυτό, πώς το πέρασαν; [Πώς το γλιτώσαμε αυτό...] Μα τι άνθρωποι είναι;

Μήπως, όμως, ήταν και προφητικά; Ξεπερασμένα μεν, προφητικά δε γι' αυτό που αντιπροσώπευαν. Τώρα, διαθέτουμε GPS κι ελέγχουμε όλη την ώρα αν έχουμε κάλυψη στα κινητά μας. Οι δικοί μας - που κάνουν διακοπές στη Χαλκιδική - μας ρωτάνε συνέχεια «πώς τα πάτε; νιώθετε ασφαλείς;»

 

κι ακίνδυνα μπάνια

 

 

«Νιώθετε ασφαλή;» ρωτάν οι κάμερες τα μπούνκερ. Βγαλμένο από κόμικ, αλλά κάποιοι ταξιδιώτες απ' το αύριο στα μέρη μας ίσως να 'καναν κι αυτοί «τς, τς». Πώς ζούσαν, θα λένε για μας, ανάμεσα σ' όλες αυτές τις κάμερες; Έφτιαχναν πρώτα τα κτίρια και μετά τις τοποθετούσαν; Είναι ν' απορείς, θα λένε, αν χρησιμοποιούσαν αυτοί οι άνθρωποι τα μάτια τους. Ποια φώτιση τάχα έχει συμβεί σ' εμάς τώρα και μας φαίνονται εκείνα τα μπούνκερ τόσο αλλόκοτα; Και γιατί όχι, τα σημερινά αυτονόητα να μην είναι τ' αυριανά παράλογα; Ή, ακόμα, πώς τ' αυριανά παράξενα είναι από τώρα κιόλας απαράδεκτα;

Ο επισκέπτης του σήμερα, λοιπόν, μπορεί να συναντήσει "μια πλούσια γκάμα" συσκευών εποπτείας, καταγραφής κι έγκαιρης προειδοποίησης. Πανταχού παρούσες πλέον και αδιακρίτως. Το μάτι (και το αυτί) που περισκοπεί τον χώρο είναι το βασικό τους μοντέλο. Η "σάρωση" γίνεται σφαιρικά. Έτσι, είτε μέσα στη σφαίρα είτε γύρω απ' τη σφαίρα, πάλι μια σφαίρα γίνεται το ενδιαίτημα του τεχνητού ματιού, της προέκτασης του οφθαλμικού βολβού. Σφαίρα: αρχέτυπο προστασίας, το ιδεατό στερεό της ανασφάλειας.

 

στον οφθαλμικό χυμό

 

 

Στην πολιτεία του Ζενέτου, γυάλινα ημισφαίρια, κρεμασμένα ανάποδα, ήταν τα "δοχεία ζωής". Την ίδια εποχή, διαστημικές κάψουλες και τεχνητοί δορυφόροι συμφωνούσαν στο ίδιο σχήμα για το ελάχιστο κέλυφος διαβίωσης. Υπήρχε μια διάθεση αποκόλλησης απ' το έδαφος, μια νέα προστατευτικότητα ωθούσε πάνω κι έξω απ' τη γήινη σφαίρα. Λες κι ο πλανήτης ολόκληρος - όχι κάποια Αλβανία - να 'ταν απειλητικός. Ή θα 'πρεπε να προστατευτεί τόσο πολύ, ώστε ο πληθυσμός του να όφειλε να μπει σε τροχιά. Ένας νέος, δορυφορικός, φλοιός θα εμφανίζονταν γύρω απ' το "διαστημόπλοιο Γη" (Fuller).

Το άτομο κατοικεί εν ολίγοις σε μια φυσαλίδα. Θα μπορούσαμε, όμως, να τ' ονομάσουμε "κάτοικο" αυτό το άτομο; Λείπει από την εικόνα, αλλ' είναι παρούσες οι προεκτάσεις (ή οι προσθέσεις) του. Μια "ανατομική" πολυθρόνα (ή κρεβάτι) και μια οθόνη είναι οι συμβολικές σκευές της απουσίας του. [Γιατί όχι μιας μετανάστευσης;]

«Αισθήσεις - είσοδοι πληροφοριών», μονολόγησε τότε ο Ζενέτος. Όταν, όμως, η "επικοινωνία" γίνει αμφίδρομη, τα πάντα γίνονται αντιστρέψιμα - εκτός [ακόμα] απ' το βέλος του χρόνου. Και κάποιες φορές ανάδρομα. Δηλαδή, δεν κοιτάμε την οθόνη, αυτή είναι που μας βλέπει (Baudrillard). Για τη ακρίβεια, αυτή είναι που μας σκανάρει. Από πολλές απόψεις, ο "χρήστης" βρίσκεται κατάκοιτος υπό εντατική παρακολούθηση, καθώς το σώμα του έχει αδειάσει στις προεκτάσεις του. Εφόσον ο άνθρωπος κατάφερε να προεκτείνει ώς και το κεντρικό νευρικό του σύστημα, το σύνολο της "αισθητηριακής [του] σφαίρας" (κατά McLuhan), εκείνο που περισσεύει είναι ένα παράλυτο σωματικό κέλυφος (Virilio). Κι ούτε μόνο αυτό: μένει ακόμα ένα υπόλοιπο: το "σώμα δίχως όργανα"...

Κατά μια άλλη ερμηνεία, ο χρήστης (του Ζενέτου) βρίσκεται μέσα στην εικόνα. Απλώς δεν φαίνεται. Όχι γιατί κρύβεται, ίσα-ίσα που δεν υπάρχει λόγος για να κρυφτεί... Είναι διάφανος κι ίδιος, όπως και το προστατευτικό του κέλυφος. Σκαναρισμένος, κωδικοποιημένος, μέσα σ' ένα δοχείο χωρίς κατώγια, σοφίτες και καταπακτές, μιας ζωής χωρίς λεκέδες και σκιές.

 

μιας κάψουλας ενδοσκόπησης

 

 

Σ' έναν σφαιρικό, και γενικότερα "καμπυλωμένο", χώρο η απόσταση ανάμεσα στη δορυφορική και στην "ενδοσκοπική" κάμερα (ή κάλυψη) είναι ελάχιστη [02]. Όταν γίνει αυτός ο χώρος και "τοπολογικός", ε... τότε αρχίζουν οι "ισομορφισμοί". Για παράδειγμα:

Απ' αυτήν την (ισομορφική) άποψη, ο χρήστης βρίσκεται μέσα στην εικόνα, με την έννοια ότι κατοικεί στο ίδιο του το μάτι. Δεν βλέπουμε τον ίδιον, επειδή βρίσκεται στο εσωτερικό του ματιού του. Αυτό που βλέπουμε είναι το μάτι του (εκ των ένδον)... Αυτός έχει μετοικήσει στο μάτι του, και το μάτι έχει καταπιεί το σώμα.

Το μάτι κι η κάμερα καθίστανται ισόμορφα. Δηλαδή, μετασχηματίσιμα το ένα στο άλλο, με τρόπο συνεχή και ρέοντα. Το μάτι φτιάχνει κύκλωμα με την κάμερα. Δεν είναι, δηλαδή, μόνο που η κάμερα "βλέπει", αλλ' ότι το μάτι αυτο-επιτηρείται. Δεν είναι μόνο που η κάμερα επιτηρεί, αλλά κι ότι ...ονειρεύεται.

[Αν μάλιστα, στην εικόνα που μας άφησε ο Ζενέτος, κολλήσεις κάποιες ταμπέλες όπως "επιλογή", "διαντίδραση", "επικοινωνία", "fun", δεν θα 'χεις μόνο κάτι σαν - pop - ιδεόγραμμα. Μπορεί και να σου πουν ότι κάνεις Archigram. Μ' όλους τους τρόπους, οι προφητείες συγκλίνουν στην ολοκλήρωση της σφαίρας. Ολόγραμμα!]

Και μια διαφορετική εκδοχή, πιο "θηλυκή": Η κάμερα δεν σε παρακολουθεί πια. Γίνεσαι εξάρτημά της, δικό της παρακολούθημα. Γίνε κάμερα! Παρακολουθείς την κάμερα, αντί να σε παρακολουθεί αυτή. Ίσως και να την παραπλανήσεις. Ακόμα καλύτερα, να την αποπλανήσεις. [Όπως η Ιοκάστη τον γιο της.]

Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν είν' όλα λίγο παραπάνω εκτεθειμένα και κάπως τρομερά διαυγή; Μα, πού έχει πάει τέλος πάντων ο φόβος;

 

ή στο αμνιακό υγρό

 

 

Το φλερτ του ματιού με την κάμερα είναι παλιό κουτσομπολιό. Ο αίσιος γάμος τους, όμως, στην κλίνη της συνθετικής όρασης, είναι κι η έσχατη ουτοπία του διαφανούς δοχείου ζωής. Εντούτοις, συνεχίζουν να υπάρχουν κάποιες τελευταίες "σκοτεινές" περιοχές, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως το ύστατο καταφύγιο του ...φόβου. Η ειρωνεία, βέβαια, βρίσκεται στο ότι μια τέτοια περιοχή είν' αυτή από την οποία ξεκινά η όλη επιχείρηση "σκούπα". Δηλαδή, ο εγκέφαλος.

Όπως ισχυρίζονται η τεχνητή νοημοσύνη και η κυβερνητική (cybernetics), βρίσκονται κοντά στην ερμηνεία των ονείρων... Ή τουλάχιστον στην προσομοίωσή τους, και δεν είναι λίγο. Ωστόσο, η πρωτοκαθεδρία της όρασης είναι προσχηματική, έως και παραπλανητική. Ο πανδαμάτωρ φόβος συνεχίζει το έργο του και, βέβαια, εκσυγχρονίζεται. Εκτός απ' τον εγκέφαλο του χρήστη, απομένει ακόμα μια εστία φόβου - ακόμα ένα "μαύρο κουτί" - , κι αυτό είναι η μήτρα του.

Το πάντρεμα του εγκεφάλου με τη μήτρα δεν είναι πια οπτικής (αναλογικής) τάξης, αλλά της τάξης του ψηφίου και του κώδικα. Αντίστοιχα, η διαφάνεια απ' το ("οικοδομικό") υλικό περνάει στη διαφάνεια του σχεδιασμού. Στον γενετικό τρόπον τινά σχεδιασμό του (αρχιτεκτονικού) αντικειμένου. Κι ο σχεδιασμός γίνεται υπόσχεση της τελικής διαφάνειας. Ούτε μαύρα κουτιά μήτε λευκά κελιά, μόνο ένας κρυστάλλινος κόσμος - η αλληγορία του σταματημένου χρόνου, το ισοδύναμο της ουτοπίας. Τα 'χουν αυτά οι ιδανικές πολιτείες. Προς το παρόν, το μηδέν και το ένα ανεβοκατεβαίνουν τον διπλό έλικα του Ντιενέι - μια σκάλα χωρίς πλατύσκαλα.

Άραγε θα μπορούσαμε να πούμε "κατοικία" αυτήν την εξέλιξη του δοχείου του Ζενέτου σε τεχνητή μήτρα; Διαυγασμένη κι ανηγμένη στη βιο-πληροφορική φόρμουλα. Μια κυκλική σκάλα - ή ένα σπιράλ - είναι το κρυπτόγραμμά της. Η σκάλα είναι δεξιόστροφη, κι η κάτοψή της είναι μια σπείρα γύρω απ' το τίποτα. Η προσομοίωση της "σκέψης" (των εγκεφαλικών διαδικασιών) κι η προσομοίωση της "ζωής" (των βιολογικών διαδικασιών) μας ανοίγουν σε μια καινούργια οδύσσεια του διαστήματος, αλλά προς τα μέσα. Προς τον αποικισμό των νανο-φόβων και την εκμετάλλευση των τερα-απειλών.

 

ενός αλγόριθμου  

 

 

Στην πολιτεία του Ζενέτου, λοιπόν, υπήρχαν όλες οι συνταγές της σύγχρονης δυστοπίας της σχεδιαστικής ορθοδοξίας. Του διαφανούς μέλλοντος από τώρα, που συλλαμβάνεται στην τεχνητή μήτρα σαν κι αυτή που σχεδίασε. Που δεν είναι παρά η θετή μας μήτρα, η μήτρα της (βιο)τεχνολογίας. Το "δοχείο ζωής", δηλαδή, έλαβε κι αυτό τις προεκτάσεις του. [Τι (δεν) ήξερε ο Κωνσταντινίδης; Τι να διαπιστώνουν (χωρίς να το λέμε) άραγε το σημερινό "μαλάκωμα" της σφαίρας σε blob, το "εμβρυολογικό" σπίτι του G. Lynn, το "άλιεν εντός" του M. Novak;]

Δεν θα γύριζα την πλάτη, λοιπόν, σ' εκείνη την αινιγματική αρχιτεκτονική κληρονομιά της διπλανής χώρας. Παρ' όλες τις επίσημες (κι αφελώς αυτονόητες) προσπάθειες που γίνονται για την απαξίωσή της. Ίσως, μάλιστα, η προφητεία της να 'ναι αυτή που ενοχλεί πιο πολύ απ' όλα. Κι έχει ενδιαφέρον το πώς αυτή η κτισμένη μνήμη του φόβου παρωδείται στη χώρα της, χωρίς να χάνει στο ελάχιστο από την τραγικότητά της. Και χωρίς καμιά ψευδαίσθηση για την επικαιρότητά της. Μια αισθητική του χιούμορ που δεν ευδοκιμεί σ' εύκολα κλίματα και, γι' αυτό, εύκολα μπορεί να παρεξηγηθεί.

Είναι ν' απορείς γιατί εκείνοι οι άνθρωποι πήγαιναν στα σπίτια τους. Θα μπορούσαν να μετακομίσουν οριστικά στα μπούνκερ. Ή - το πιο πιθανό - να 'γιναν οι ίδιοι μπούνκερ. Όταν ήρθε η στιγμή, έφυγαν κι απ' τον εαυτό τους. Εκτός εαυτού κι εκτός χώρας (τους). Κι ο "κάτοικος" του Ζενέτου πού πήγε; Το πιο πιθανό είναι να 'γινε ο ίδιος μάτι - ή κάμερα. Θα μιλάνε στο μέλλον για κάποια έξοδο απ' τη χώρα του ματιού και το κράτος της κάμερας; Για μετανάστες απ' τις χώρες του υπαρκτού εικονικού ρεαλισμού; Στις χώρες αυτές, λέει, οι κάμερες δεν επιτηρούσαν μόνο το ολοκληρωμένο κύκλωμα της εικονικότητας, αλλά ονειρεύονταν και για λογαριασμό των "χρηστών". Είχα μια ανάλογη εμπειρία ένα βράδυ στην έρημη κρεαταγορά της Αθήνας. Αμέτρητες οθόνες στη σειρά, αιωρούμενες μέσα στο ημίφως, που έπαιζαν μόνες τους. Ήταν κάποιο μετα-ολυμπιακό "ηβέντ"; [Ή μήπως ήταν κανένα "δρώμενο";] Πέρα από την πλάκα, όμως, ήταν σαν να ονειρεύονταν αυτές τους ανθρώπους... Και ν' ανέμεναν το συμβάν.

σημειώσεις 

[01]    "Ξενοδοχεία μηδέν αστέρων" ονομάζουν τα μπούνκερ, όταν χρησιμοποιούνται γι' αυτό που, κοσμίως, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί "άτυπη ερωτική συνέντευξη".

[02]    Ολοκληρωμένο σύστημα ...ενδοσκόπησης: ένα google.com μέσ' στο σώμα.

υποσημείωση

Το κείμενο γράφτηκε μετά τις περσινές διακοπές του καλοκαιριού, αποβλέποντας σε διαφορετικό μέσο δημοσίευσης που θα 'χε κάποιο αφιέρωμα για την "κατοικία-κι-έτσι". Ατύχησε. Το στέλνω στο GRA, σαν πρώτο σχόλιο στα τελευταία νέα για τη "δημιουργία συνθετικού DNA". Τα 'φτιαξαν η Catia με τη Dolly κι έφτιαξαν τη Synthia.