Το άγχος της «καινοτομίας»

Δεν αφήνει κανέναν αδιάφορο. Ακόμη και η διαδρομή του ίδιου του δημιουργού μέσα στο χρόνο φανερώνει με τον πιο αποκαλυπτικό τρόπο τους μετασχηματισμούς και την εξέλιξη της δουλειάς του. Ο χρόνος είναι εκείνος που κρίνει αλάνθαστα την ποιότητα και την αξία του έργου τέχνης ή της αρχιτεκτονικής δημιουργίας.

Κι όμως είναι πολλοί εκείνοι οι καλλιτέχνες ή οι αρχιτέκτονες που διακατέχονται από μια αγωνία και ένα άγχος για συνεχή «καινοτομία». Ολη τους η έγνοια είναι πώς θα καταφέρουν να τοποθετηθούν στη λεγόμενη «πρωτοπορία» της εποχής τους. Κάθε τόσο, κάνουν την εμφάνισή τους διάφοροι «γκουρού» της αρχιτεκτονικής, που αναγγέλλουν με περισπούδαστο και θριαμβευτικό ύφος το θάνατο της παλαιάς και φθαρμένης δήθεν αρχιτεκτονικής και τον ερχομό μιας νέας. Λες και η αρχιτεκτονική εξαρτάται από αυτούς τους λίγους, αυτόκλητους σταρ και όχι από τον καθημερινό αγώνα των πολλών άγνωστων αρχιτεκτόνων, που πασχίζουν μέσα σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες να κάνουν σωστά τη δουλειά τους.

Μουσείο Guggenheim Bilbao, Ισπανία, Αρχιτέκτων Frank Ο. Gehry

Παιχνίδι εντυπώσεων

Αυτό το παιχνίδι εντυπώσεων, της αγχωτικής και άκαρπης αναζήτησης της «καινούργιας» αρχιτεκτονικής, στην πραγματικότητα δεν φέρνει τίποτε νέο και επαναστατικό που να ανατρέπει τα προηγούμενα. Πριν καλά καλά εμφανιστεί, έχει σβήσει η εφήμερη και θνησιγενής λάμψη της, όπως η τροχιά του πυροτεχνήματος στο σκοτάδι. Βασίζεται στους κανόνες του γρήγορου και εύκολου εντυπωσιασμού, ακολουθώντας πιστά τις επιταγές μιας άκρως ωφελιμιστικής και καταναλωτικής κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που έχει αναγάγει το καταναλωτικό προϊόν σε υπέρτατο αγαθό, και βαυκαλίζεται πως είναι τάχατες η κοινωνία της ευδαιμονίας. Καθαρά εμπορικοί και στυγνά οικονομικίστικοι είναι κατά βάθος οι λόγοι των γρήγορων και θεαματικών αυτών αλλαγών, με κύριο στόχο να «πουλήσει» η νέα αρχιτεκτονική όσο το δυνατόν περισσότερο. Περιβάλλεται, λοιπόν, το «προϊόν» με κάθε λογής περιτυλίγματα και ένα από αυτά είναι η επίφαση θεωρητικής του κάλυψης και αιτιολόγησης, που έρχονται σχεδόν πάντοτε εκ των υστέρων να νομιμοποιήσουν την αυθαιρεσία του σχεδιαστικού αποτελέσματος, αλλά και της ίδιας της συνθετικής σχεδιαστικής συνθήκης.

Το άγχος της υποχρεωτικής διαφοροποίησης και της ανούσιας «νεωτερικότητας» οδηγεί σε επιλογές αυθαίρετες, απόλυτες και εγκεφαλικές, που εντέλει δεν ενδιαφέρουν κανένα. Δεν είναι τίποτε περισσότερο, δηλαδή, από φαντασιώσεις άκρως ατομικές, οι οποίες αποκαλούνται δήθεν πρωτοποριακές και ακολουθούνται τις περισσότερες φορές από απίθανες θεωρητικές αναλύσεις που δεν έχουν καμία σχέση με αυτό που προσπαθούν να αιτιολογήσουν.

Εδώ πρέπει να σημειωθεί πως τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα διάφορα μουσεία και οι γκαλερί, ακόμη και ορισμένα πανεπιστημιακά ιδρύματα αποτελούν ένα ιδιόμορφο πλέγμα που αλληλοϋποστηρίζεται και προωθεί τις διάφορες κατ' επίφασιν νέες απόψεις, στο πλαίσιο ενός άγριου κατά βάθος ανταγωνισμού, που κάθε άλλο παρά σε επιστημονικούς, ερευνητικούς ή αρχιτεκτονικούς λόγους βασίζεται. Ο ανταγωνισμός αυτός υπακούει στους κανόνες της αγοράς και του επιχειρηματικού marketing, και βεβαίως της διαφήμισης, που λειτουργεί ως δίαυλος επικοινωνίας και αμοιβαίας επιβολής ανάμεσα στον αρχιτέκτονα και το καταναλωτικό κοινό. Πολύ συχνά βλέπουμε στα πολύχρωμα ιλουστρασιόν περιοδικά να διαφημίζονται κτίρια με «προωθημένο» για την εποχή τους design ή παρακολουθούμε στην τηλεόραση εκπομπές που παρουσιάζουν άλλα, που δεν έχουν καλά καλά ολοκληρωθεί και ανακηρύσσονται από διάφορος κριτικούς, βιαστικά, ως σταθμοί στην ιστορία της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής.

Αποκομμένη από την κοινωνία

Και δεν είναι λίγες οι φορές που εμφανίζονται στο διεθνή χώρο διάφοροι «ισμοί» (μεταμοντερνισμός, νεομοντερνισμός, τοπικισμός, αποδομισμός κ.ά) που στόχο έχουν να κατατάξουν το αρχιτεκτονικό έργο σε κατηγορίες, σαν να πρόκειται για τρόφιμα ή εμπορεύματα που πρόκειται να τοποθετηθούν ανά είδος στα ράφια των σούπερμάρκετ. Παρουσιάζουν την αρχιτεκτονική ως αισθητικό στιλ, αποκομμένη από την κοινωνία και το ιδεολογικό της περιεχόμενο. Η παρουσίαση του αρχιτεκτονικού έργου σταματά στα εικονογραφικά του μόνο χαρακτηριστικά και αντιμετωπίζεται ως αισθητικό αντικείμενο που υπακούει στους κανόνες της μόδας. Η ατελέσφορη αναζήτηση του καινοφανούς, που καταπλήσσει με τους νεωτερικούς μορφολογικούς ακροβατισμούς και τις ψεύτικες εκκεντρικότητες, αποτελεί δυστυχώς πρότυπο, αλλά και «υποχρέωση» πλέον κάθε νέου αρχιτέκτονα. Η περισπούδαστη επίκληση του «μέλλοντος», δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα χονδροειδές διαφημιστικό τέχνασμα που τάχατες οδηγεί σε έναν ριζοσπαστικό σχεδιασμό και μια avant-garde αρχιτεκτονική.

Γιατί νέο δεν είναι αυτό που υποχρεωτικά υποτάσσεται στις επιταγές της μόδας και τις εκφράζει, αλλά αντίθετα μπορεί να είναι αυτό που αντιστέκεται πεισματικά στις σειρήνες της «εικονικής νεωτερικότητας». Δεν βρίσκεται εγκλωβισμένο στο τέλμα του παρόντος, δεν το ενδιαφέρει η μόδα της ημέρας. Πρόσκαιρα μπορεί να μοιάζει παλιομοδίτικο, αλλά ύστερα από χρόνια, όταν όλα γύρω του θα είναι αδιάφορα και ξεπερασμένα, θα λάμπει ξανά ολοκαίνουργο, σταθερά «νέο» μέσα στο πέρασμα του χρόνου. Και αυτή τότε θα είναι μια πραγματική και αληθινή νεωτερικότητα, δύσκολα ανιχνεύσιμη και ερμηνεύσιμη στον καιρό της.

Το «νέο» είναι εξαιρετικά σχετική έννοια και ο χρόνος μοιάζει να μην το αγγίζει και πολλές φορές το προσπερνάει και το κρατά μακριά από τις εφήμερες μόδες και το άγχος της αδιέξοδης ανανέωσης και του καινοφανούς. Προστατεύεται μυστηριωδώς από την ουσιαστική, πρωτογενή ανάγκη που το γέννησε. Ισως, λοιπόν, να είναι η ίδια η ζωή που δεν ανέχεται και αποβάλλει ως ξένο σώμα όλες εκείνες τις «επαναστατικές καινοτομίες» που πολλές φορές απερίσκεπτα προτείνονται από αρκετούς αρχιτέκτονες, στην προσπάθειά τους να απαντήσουν γρήγορα και εύκολα στην εποχή που αλλάζει ραγδαία, απλώς και μόνο μέσω νέων μορφών που στερούνται όμως περιεχομένου, αφού εκ των πραγμάτων δεν βασίζονται σε πραγματικές κοινωνικές αλλαγές ή σε διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης της ζωής και του χώρου.

Αλλά και η αντιδιαμετρική άποψη, μιας ρομαντικής επιστροφής στις αξίες του παρελθόντος, που σήμερα δήθεν εξαφανίστηκαν, και της καταδίκης κάθε νέας προσπάθειας, οδηγεί αναπόφευκτα σε μια οπισθοδρόμηση και έναν στείρο και επικίνδυνο συντηρητισμό, που αντιμετωπίζει με καχυποψία και φόβο το παρόν.

Η καλή αρχιτεκτονική όμως, ως διά μαγείας ξεφεύγει από αυτόν τον σφικτό και ασφυκτικό εναγκαλισμό και πορεύεται ελεύθερη μέσα στο χρόνο, όπως πάντοτε έκανε. Γιατί οι αιτίες που τη γέννησαν δεν έχουν καμία σχέση με τις επίπλαστες και εικονικές ανάγκες του εξωπραγματικού κόσμου του θεάματος. Αντιθέτως πηγάζουν μέσα από τις καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων, αυτές που συνήθως τις προσπερνάμε και δεν τους δίνουμε σημασία, γιατί φαίνεται πως τις θεωρούμε ανάξιες λόγου και προσοχής. Αυτή την όψη της πραγματικότητας διακρίνει και προσέχει ο δημιουργός, την ξεχωρίζει από αυτό που συμβαίνει τριγύρω και την εκφράζει με τρόπο μοναδικό, χωρίς φωνασκίες και τυμπανοκρουσίες. Από αυτές τις ουσιώδεις ανάγκες τροφοδοτείται η αρχιτεκτονική, μ' έναν υποδόριο ομφάλιο λώρο που της μεταδίδει όλη την ενέργεια για να μπορέσει να υπάρξει και να λειτουργήσει. Εχει πρωτίστως κοινωνικό περιεχόμενο, και οι όποιες αλλαγές από εκεί εκπορεύονται και εκεί εν τέλει στοχεύουν.

Τον πραγματικό όμως δημιουργό δεν τον ενδιαφέρουν τα φαινόμενα της μόδας και της λαμπερής επικαιρότητας. Αλλες είναι οι αγωνίες του. Το να προσπαθήσει να εκφράσει την άυλη ιδέα και να αναπαραστήσει την επινόηση, να τιθασεύσει το υλικό του, να εξωτερικεύσει μέσω της τέχνης του ένα απλό συναίσθημα, με τρόπο αυθεντικό και αληθινό. Στα τυφλά προχωρά σ' ένα δρόμο μοναχικό, γεμάτο ανατροπές, πισωγυρίσματα, εμπόδια και δυσκολίες. Αυτό που έχει αξία είναι να βρει το δικό του βηματισμό, να αποδώσει με τρόπο απλό και σύγχρονο τις δικές του ιδέες, χρησιμοποιώντας τα μέσα που του προσφέρει η κάθε εποχή. Οταν δουλεύει την τέχνη του, αυτό είναι αρκετό και του δίνει τεράστια ευχαρίστηση και λίγο τον ενδιαφέρουν οι εύκολες, γρήγορες και ανώφελες επιβραβεύσεις. Ξέρει ότι πρέπει να έχει υπομονή και να μη βιάζεται, γιατί μόνο μέσα από την πολλή δουλειά και τις άπειρες επαναλήψεις βρίσκει την άκρη της δικής του διαδρομής. Ο πιο δύσκολος άλλωστε κριτής, είναι ο εαυτός του. Μ' αυτόν παλεύει καθημερινά, αυτόν προσπαθεί να πείσει!

Η αληθινή δημιουργία, αυτή που πραγματικά λειτουργεί ανατρεπτικά, δεν προέρχεται μέσα από μια σιγουριά, δεν πατά σε σταθερό έδαφος, αλλά τουναντίον τη χαρακτηρίζουν η αμφιβολία και η αβεβαιότητα. Περνάει απαρατήρητη, μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, τις εκθέσεις ή τις κοσμικές συγκεντρώσεις. Δρα στη σκιά των γεγονότων, υπόγεια, μυστική, γιατί η λειτουργία της είναι καθαρά πειραματική, με αμφίβολα και άγνωστα εκ των προτέρων αποτελέσματα, και συνήθως πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια για να διαπιστώσουν και να κατανοήσουν οι επόμενες γενιές την αξία της.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - Καθ. Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

(με την ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα)