Το Διάγραμμα και το Ολόγραμμα

Πριν  τρεις μήνες περίπου, σ' ένα κείμενό μου για την "αρχιτεκτονική της γυψοσανίδας" στο Greek Architects έκανα κάποια αναφορά στον "διαγραμματικό σχεδιασμό". Μια καινούργια συνάδελφος με ρώτησε κατά πόσο πραγματικά εφαρμόζεται, όταν εφαρμόζεται, το διάγραμμα σε μελέτες, σε διπλωματικές εργασίες, σ' έργα τουλάχιστον όσον αφορά τα τεκταινόμενα στη χώρα μας. Φαίνονταν ότι το πήγαινα πολύ μακριά, ψάχνοντας να βρω συνδέσεις ανάμεσα στην αισθητική της "γυψοσανίδας" και την αισθητική του "μόρφινγκ". Μετά ακολούθησε το κείμενό μου για την "Όμορφη Ντόλυ", που μάλλον θα χειροτέρεψε την εικόνα.

Η συζήτηση για το διάγραμμα μπορεί ν' ακούγεται, εν πολλοίς, σνομπ, ελιτίστικη, με πολύ hype, κι άλλο τόσο wanna be. Η δε εφαρμογή του στα καθ' ημάς μπορεί να 'ναι κακοχωνεμένη, ατζαμίδικη, τσαπατσούλικη [από μια άποψη έχει τη χάρη της, αν εστιάσεις σε μια κάποια αθέλητη αντίσταση]. Οπότε δικαιολογημένα ψάχνεις να καταλάβεις πού βρίσκεται το διάγραμμα και ποια σχέση έχει μ' αυτό η τελική σχεδιαστική πρόταση. Είν' αλήθεια, ότι όταν δίνει διαλέξεις ιντώ ο M. Novak (φέρνω ένα παράδειγμα) μοιάζει περισσότερο με πλασιέ αρχιτεκτονικού λογισμικού, εκεί που σ' άλλα "fora" παρουσιάζει μια πιο στοχαστική στάση σε σχέση με την επαγγελία και την αποστολή του [ενώ δείχνει να φαντασιώνεται την επόμενη γενιά εργαλείων]. Η απορία της συναδέλφου ήταν δικαιολογημένη.

Χρειάζεται να διευκρινίσω, ότι εννοούσα το διάγραμμα ως σχεδιαστικό εργαλείο της εποχής μας και τον διαγραμματικό λογισμό περισσότερο ως "πνεύμα εποχής", το οποίο βέβαια μπορεί να εκπέμπεται ισόμορφα, αλλά δεν σημαίνει ότι διαχέεται κι ομοιόμορφα. Υπ' αυτήν την έννοια, κάθε "πρότζεκτ" έχει ένα περισσότερο ή λιγότερο συγκεκριμένο διάγραμμα, κι αυτό συναρτάται κατά κανόνα με το διαθέσιμο λογισμικό, την υπολογιστική του ισχύ και τις διαθέσιμες βάσεις δεδομένων του [ορολογία που μυρίζει στρατιωτική επιχείρηση].

Το διάγραμμα σηματοδοτεί μια ευρύτερη κίνηση, που 'χει συμβεί, απομάκρυνσης από το (μοντερνιστικό) πρόγραμμα˙ μια μετατόπιση που μπορεί να 'μοιαζε θεωρητική κι απόμακρη, αλλά κάποιες συνέπειές της σήμερα αναδύονται με τον πλέον συνταρακτικό τρόπο. Σ' αυτό το μεσοδιάστημα των τριών μηνών, ας πούμε, τα γεγονότα επιταχύνθηκαν ξαφνικά κι απρόβλεπτα. Στην καθημερινότητα εισέβαλε η απειλή κι η οδυνηρή πραγματικότητα της "παγκόσμιας οικονομικής κρίσης". [Πρόκειται για κρίση του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού μόνο; Ή για την κρίση, στο εξής, σε κατάσταση μονιμότητας και νομιμότητας, δηλαδή: για την κρίση ως εργαλείο πια επιβολής κι ελέγχου;].

Και να που, με το 'να και τ' άλλο, το ίδιο το κράτος (μας) έχει βρεθεί μ' έναν προϋπολογισμό ...διαγραμματικό! Εκεί που συνηθίσαμε να 'ναι ένας οικονομικός προγραμματισμός cut-paste (δηλαδή, άρπα-κόλλα), αυτός μπήκε σε τροχιά διαγραμματική ("βλέποντας και κάνοντας"), δηλαδή: σε τροχιά τυχηματική κι ατυχηματική. Η τόση εμφάνεια, όμως, τώρα του διαγράμματος θα πρέπει να μας προβληματίσει˙ όχι τόσο και μόνο για την κυνικότητά της, αλλ' όσο για το γεγονός ότι κατά κάποιον τρόπο τα συμβάντα πρόλαβαν το (αφανές κι άτυπο) διάγραμμα έτρεξαν πιο γρήγορα απ' αυτό. Σ' άλλες περιπτώσεις, όπως η δική μας, το 'φεραν στην επιφάνεια και στις πιο "προωθημένες" [θα επανέλθω παρακάτω] το υπερκέρασαν.

Ίσως, μετά απ' όλ' αυτά, να γίνονται πιο απτές κάποιες συνδέσεις, όπως το δάνειο του διαγραμματικού λογισμού στην αρχιτεκτονική, από τον οικονομικό κι ειδικότερα από τον επιχειρηματικό κι επιχειρησιακό σχεδιασμό. Άλλωστε οι "πρώτες" στα charts σχολές αρχιτεκτονικής ανά τη Δύση είχαν από καιρό συμπεριλάβει στα προγράμματα σπουδών τους ανάλογα μαθήματα, διαλέξεις, "workshops"... Στο ίδιο πνεύμα, βέβαια, διεπιστημονικότητας, οι "καλές" σχολές αναφοράς [οικονομικών και πολιτικών επιστη-μών, διαχείρισης και διοίκησης] καμάρωναν για τα δικά τους δάνεια από τη θεωρία πολέμου, τη θεωρία του χάους, την κυβερνητική (cybernetics)... [εννοείται πάντα, με τον πλέον "θετικό" και "δημιουργικό" τρόπο]. Εξ ων και κάποιοι απόηχοι που 'φτασαν στο λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής: "στρατηγική" (των σχεδιαστικών επεμβάσεων), "διαπραγμάτευση του ορίου", "ευέλικτη ανταπόκριση" (του κελύφους), "περιβάλλον", "βιωσιμότητα" και τα σχετικά.

* * *

Αλλά η ατζέντα μας είναι κιόλας παλιά. Ό,τι κι όπως το σχεδιάζαμε και το προγραμματίζαμε, το πλαίσιο κι ο τρόπος που το αντιλαμβανόμασταν φαίνεται ότι θα χρειαστεί ν' αναθεωρηθούν ριζικά. [Γι' αυτό κι ο (κρατικο-διαγραμματικός) προϋπολογισμός μας είναι παλιός, ανεπαρκής κι οριστικά επισφαλής˙ ένα διάγραμμα "bon pour l' Orient"]. Εξαντλήθηκε άραγε το διάγραμμα; Αλλά, μια στιγμή!

Στο μεταξύ, η οικουμένη συγκινήθηκε με την εκλογή Ομπάμα. Κατά τη γνώμη μου, το ενδιαφέρον είναι κάτι άλλο που ίσως και να πέρασε απαρατήρητο μπροστά στο χαρμόσυνο γεγονός, μέσα στη δυσμενή συγκυρία. Εννοώ τον τρόπο αναγγελίας του γεγονότος [από το CNN]: εμφανίστηκε ένα ολόγραμμα! [Όχι του Ομπάμα!]. Δεν αρκούσε, δηλαδή, μια συνήθης τηλε-σύνδεση μεταξύ δύο στούντιο για τη μετάδοση της πληροφορίας˙ έπρεπε να εμφανιστεί στο κεντρικό στούντιο το ολόγραμμα της αγγελιοφόρου δημοσιογράφου από το στούντιο από το οποίο προέρχονταν η "πρωτογενής" είδηση. Τηλεπαρουσιάστρια πάνω στην οθόνη, μετά από αυτό, θα 'ναι μπαναλιτέ. [Αφήνω κατά μέρος το γεγονός, ότι σ' αυτήν τη σωτηριολογικού χαρακτήρα σκηνοθεσία η αναγγελία κρίθηκε "επικοινωνιακότερο" να γίνει από μια γυναίκα...].

Η ολογραφία, μια εφεύρεση της δεκαετίας του 1960 βασισμένη κυρίως στην τεχνολογία των ακτίνων laser, εγκαινιάζεται μ' αυτόν τον τρόπο τώρα και σ' αυτήν τη συγκυρία. Η δισδιάστατη εικόνα μπορεί να γίνει είδωλο, τρισδιάστατο. Θα μπορούσαμε, κατά προσέγγιση, να μιλήσουμε για rapid prototyping [τι να 'χαν άραγε στο νου τους, όταν έδιναν αυτήν την ονομασία!], μια "ταχεία πρωτοτυποποίηση" με μόνο υλικό το ...φως. Η τηλε-όραση γίνεται μια "πραγματική" τηλεπαρουσία, μια "second life" σε πραγματικό χώρο και χρόνο. Μ' άλλα λόγια, το staging [το "στήσιμο"] της πραγματικότητας δεν θα μπορεί να συμβεί μόνο στον εικονικό "χώρο" της οθόνης και μέσω αυτής, αλλά εισβάλλει στον πραγματικό χώρο μέσω του αναδιπλασιαμού της πραγματικότητας στις τρεις διαστάσεις.

Δεν πρόκειται, λοιπόν, για την ψευδαίσθηση πλοήγησης στη δισδιάστατη οθόνη, αλλά για την πραγματοποίηση της διάστασης του βάθους μ' αρνητικό πρόσημο, έξω από το "επίπεδο διεπαφής" (την οθόνη), στον πραγματικό χώρο. Οι μέχρι σήμερα τεχνικές εμβύθισης στον εικονικό χώρο συμπληρώνονται με την εκβύθιση του ίδιου του χώρου και την ανάδυση μιας εικονικότητας που 'ρχεται να μας προσφέρει την τρίτη διάσταση στον πραγματικό χώρο. Στη σκηνή βγαίνει η αρχιτεκτονική στον βαθμό που θα μπορούσαν όλ' αυτά να την αφορούν.

Οι προκλήσεις, δηλαδή, για την αρχιτεκτονική ως μέσον [medium] και για το μέσον-αρχιτεκτονική προβλέπονται ακόμα πιο ερεθιστικές. Επειδή, όπως αντιλαμβανόμαστε, η ολογραφία δεν φτιάχνει μόνο (τρισδιάστατα) είδωλα, μπορεί να φτιάξει περιβάλλον. Για την ακρίβεια, προμηνύει ένα περιβάλλον-είδωλο: το ολογραφικό περιβάλλον. Φαίνεται, ότι ο αναδιπλασιασμός του κόσμου μέσα στον ψηφιακό καθρέφτη της οθόνης και του Google Earth δεν είν' αρκετός. Η καθολική δια-συνδεσιμότητα κορυφώνεται με την εμβύθιση του ίδιου του πλανήτη μέσα στο ολογραφικό του είδωλο-περιβάλλον. Μια ολογραφική πραγματικότητα που "κάνει ακόμα πιο πραγματική" την μέχρι τώρα γνωστή εικονική πραγματικότητα...

Μιλάμε τώρα, για τεχνολογία του φωτός και την λάξευση των εμφανίσεων˙ από τις οποίες προκύπτει όχι μόνον κι απλώς μια μακέτα από φως, αλλά μια μακέτα του φωτός: πρόπλασμα του φωτός σε κλίμακα ένα προς ένα κι όποιαν άλλη. Να μπω στη μακέτα ή να μην μπω; Θέλω ωστόσο να πω, ότι δεν τίθεται πια έτσι το δίλημμα δεν υπάρχει δίλημμα. Δεν τίθεται θέμα πια αν θα πας στη χώρα του Ντίσνεϋ. Η μακέτα έρχεται σε σένα, σε περιβάλλει. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Ντίσνεϋ έρχεται στη χώρα, αλλ' ότι ο Ντίσνεϋ γίνεται χώρα. Δεν φτάνει αυτό: ο πλανήτης γίνεται Ντίσνεϋλαντ: Χώρα Ομπάμα.

Ο έλεγχος κι η κυριαρχία στο ηλεκτρομαγνητικό φάσμα έτσι ολοκληρώνονται, γίνονται απόλυτες. Κι όταν ο επιστημονικός ρεαλισμός ταυτίζεται με την επιστημονική φαντασία, θα πρέπει ν' αναρωτιέσαι πού έχει πάει η πραγματικότητα. "Μακροπρόθεσμα, αυτό που πρέπει να μεταδίδεται δεν είναι το ίδιο το αντικείμενο αλλά το κρυπτογράφημά του, ο γενετικός κώδικας για την αναδημιουργία του αντικειμένου σε κάθε καινούργια θέση, ανάλογα με τους διαθέσιμους πόρους της θέσης" [01]. Η ολογραμματική, τώρα, "αναδιμιουργία" του αντικειμένου (αλλά και του υποκειμένου) είναι ταυτόχρονα ολογραμματική ανασύσταση περιβάλλοντος μαζί μ' όλα τα παρελκόμενα της "ανασύστασης": αποθήκευση, επεξεργασία, μετάδοση και, βέβαια, ανασύνθεση.

Εννοείται, βέβαια, ότι όλα αυτά δεν είναι παρά υποθέσεις, μπροστά στην ατζέντα που μας τίθεται κάθε φορά, σε κάθε τροπή του διαγράμματος -- του διαγράμματος ως ρύθμιση κι έλεγχος στην "κόψη του χάους". Ωστόσο, το ολόγραμμα δεν ανήκει στο ίδιο επιστημικο-τεχνικό φύλο [phylum] με το διάγραμμα. Το ένα ανήκει στη συνθήκη του δια- και τ' άλλο του ολό- . Φάνηκε ότι η γενίκευση κι η καθολίκευση του διαγραμματικού λογισμού χρειάζεται μια συμπληρωματική ολογραφική, ολοποιητική, διαδικασία. [Ο συνδυασμός κι ο συντονισμός τους, που μας προτείνεται, είναι η τελευταία τροπή της συνθήκης του αυτο-. Του "αυτό-" της Αυτοκρατορίας.]

Σ' αυτό το πλαίσιο, η εμφάνιση του "περιβάλλοντος" [φυσικού, ανθρωπογενούς, τεχνολογικού, κοινωνικού ποιος μπορεί να τα ξεχωρίσει πια όλ' αυτά;], η εμφάνισή του στο προσκήνιο κι η μέριμνα γι' αυτό είναι κιόλας υπονομευμένη: ηνιοχούμενη από τη (διαγραμματική κι ολογραφική του) διαχείριση. Αχνοφαίνεται, ίσως, το πώς η οικολογική ευαισθησία, ο "περιβαλλοντικός σχεδιασμός", κι όλο το βιοκλιματικό λάιφ-στάιλ αποκτούν τη δέουσα απειλητική τους σημασία [βλέπε, βραβείο Νόμπελ στον Γκορ]. Κι η αρχιτεκτονική, που μας ενδιαφέρει, καταφανώς καταπτοημένη, μπαίνει σε κατάσταση εκτά-κτου ανάγκης.

* * *

Θα μπορούσαμε να πούμε ακόμα, ότι κι αυτή η ατζέντα ...ήταν ήδη μετά-. Κάτι άφησε πίσω, κάτι έμεινε απέξω. Βαρίδια; Αντιστάσεις; Πραγματικότητες; [Κι εκείνο το "εν δυνάμει", πού πήγε;] Τώρα θα πρέπει να φουλάρει. Καλό της δρόμο!

Το ενδιαφέρον στρέφεται κατά της. Ποιο είναι το πίσω από την "πραγματικότητα"; Τι έμειν' έξω από την "εικονικότητα"; Απέναντι από τις καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης (και σωτηρίας) που αναγγέλλονται, υ-πάρχουν κι οι καταστάσεις εξαίρεσης [02]. Ίσως οι μόνες που διατηρούν επαφή με τη δυνητικότητα. Περιοχές, χώρες, "παράξενοι απωθητές", όπου μπορεί ίσως κι ακόμα ν' ανιχνευτεί κάτι από πραγματικότητα.

Του Γιώργου Κουτούπη
[Σέρρες-07-02-09]

Σημειώσεις
01.  Μεταφράζω Novak: "In the long run, what must be transmitted is not the object itself but its cypher, the genetic code for the regeneration of the object at each new site, according to each site's available resources." Πρβλ. Novak, Marcos, "Transmitting Architecture: The Transphysical City" στο www.ctheory.net
02.  "Καταστάσεις Εξαίρεσης"... αναφέρομαι και στο Agamben, Giorgio, State of Exception, University of Chicago Press, Chicago and London, 2005, (χρ. α' έκδ. 2003). Σίγουρα θα χρειαστούν εξηγήσεις.

Μία συνοδευτική εικόνα προέρχεται από τηλεοπτικό δέκτη, οι άλλες είναι επεξεργασμένες από τον γράφοντα.