To Serpentine pavilion και ο πυρετός της Ουρμπικάνδης

Για άλλη μια χρονιά το διάσημο καλοκαιρινό pavilion της Serpentine Gallery στήθηκε στο Hyde park και είναι ώρα για τους κριτικούς αρχιτεκτονικής να αρχίσουν να "ωρύονται". Αν και προσωπικά πιστεύω πως υπάρχουν πιο σημαντικά πράγματα στον κόσμο για να αγαπήσει ή να μισήσει κανείς, σαφώς και πήγα να το δω για να γράψω για αυτό. Άλλωστε είναι αδύνατον να αγνοήσει κανείς αυτό το παγκόσμιο αρχιτεκτονικό γεγονός το οποίο πάντα κάνει πολύ καλή διαφήμιση στον αρχιτέκτονα που το σχεδιάζει. Η αλήθεια είναι ωστόσο πως οι περισσότεροι αρχιτέκτονες που ήταν υπεύθυνοι για την κατασκευή του τα προηγούμενα χρόνια δεν χρειαζόντουσαν ακριβώς την προβολή εφόσον ήταν ήδη πάρα πολύ διάσημοι. Το έργο αυτό όμως είναι μια πλατφόρμα για να διαδώσουν την εταιρική τους ταυτότητα σε ένα ακόμα ευρύτερο κοινό και κανείς δεν θα άφηνε μια τέτοια ευκαιρία να πάει χαμένη.

Φέτος, ο αρχιτέκτονας που σχεδίασε το pavilion δεν ήταν από τα φαβορί καθώς επίσης είναι και ο νεότερος μέχρι τώρα. Το όνομα του είναι Σου Φουτζιμότο και σύμφωνα με τον ίδιο, η αρχιτεκτονική του αμφισβητεί τα όρια και προσπαθεί να συνδιαλλαχτεί με τον περιβάλλοντα χώρο της και τη φύση γενικότερα. Αυτό βέβαια δεν είναι καινούργια ιδέα. Πολλοί μεταπολεμικοί αρχιτέκτονες και αρχιτεκτονικές κολεκτίβες ασχολήθηκαν με κτίρια (ακόμα και με ολόκληρες πόλεις) που αλλάζουν, εξελίσσονται ακόμα και μετατοπίζονται. Οι Σιτουασιονιστές εξέλιξαν μια έντονα πολιτική ατζέντα γύρω από την ιδέα της αρχιτεκτονικής που αλλάζει σύμφωνα με τις ανάγκες του κατοίκου της. Οι Αρκιγραμ πάλι πειραματίστηκαν με μια πιο στυλιζαρισμένη εκδοχή των κινούμενων και επεκτεινομένων κτισμάτων. Ο Φουτζιμότο αντιθέτως ερευνά μια στατική εκδοχή ενός φαινομενικά ρευστού ορίου. Αρκετά από τα κτίρια του έχουν αυτήν τη διάθεση και πιο συγκεκριμένα το Serpentine pavilion μοιάζει σαν επεκτεινόμενος τρισδιάστατος κάνναβος που ξαφνικά πάγωσε και ακινητοποιήθηκε σε ένα σχήμα που θυμίζει σύννεφο. Αυτό που είναι ενδιαφέρον στο σκεπτικό που ο Φουτζιμότο θέλει να προωθήσει με την αρχιτεκτονική του είναι πως κατασκευάζει τα κτίρια του έτσι ώστε αυτά να αλληλεπιδρούν με τη φύση. Ταυτόχρονα αυτό που ο ίδιος ονομάζει "αλληλεπιδρά με τη φύση" είναι νομίζω ένας κάπως αυθαίρετος ορισμός. Κυρίως παίζει με την αντίφαση του ότι οι μορφές του θυμίζουν γραφιστικά μια εμπρεσιονιστική εκδοχή διαφόρων στοιχείων της φύσης. Αυτό δε, το επιτυγχάνει χρησιμοποιώντας εξ ολοκλήρου σκληρά υλικά. Οι κατασκευές του δηλαδή αποτελούνται από τμήματα που δεν εμπεριέχουν καθόλου καμπύλες και επίσης δεν επηρεάζονται εμφανώς από τις κλιματολογικές συνθήκες ούτε παρουσιάζουν εμφανή δείγματα γήρανσης.

Η πρώτη μου εντύπωση όταν επισκεύθηκα το pavilion ήταν πως μάλλον μου άρεσε. Είναι αρκετά διαφορετικό από τις κατασκευές των προηγούμενων χρόνων και σίγουρα προκαλεί αίσθηση. Αργότερα αποφάσισα πως δεν ήμουν σίγουρη ποια ακριβώς είναι η αίσθηση που προκαλεί. Ο Φουτζιμότο πιστεύει πως τα κτίσματα του γεφυρώνουν τη φύση με το δομημένο περιβάλλον. Δεν ξέρω αν έχω πειστεί πως επιτυγχάνει κάτι τέτοιο με τη χρήση του καννάβου ο οποίος έχει υπάρξει το αρχέτυπο της ορθολογικής σκέψης και του γεωμετρικού, ανθρωποκατασκευαστού περιβάλλοντος από την αρχή της αρχιτεκτονικής ιστορίας. Το τελειωμένο προϊόν μοιάζει τόσο μακρυά από τη φύση όσο γίνεται. Ο κάνναβος έχοντας υπάρξει ένα εργαλείο σχεδιασμού για χιλιετηρίδες κάνει το παβίλιον ένα συνωμοτικό κλείσιμο του ματιού σε αρχιτέκτονες και designers παγκοσμίως. Αυτοί πιο πολύ από οποιονδήποτε άλλον θα το "πιάσουν το υπονοούμενο" και θα απολαύσουν την αισθητική της κατασκευής. Θα μπορούσε κανείς να πει πως αυτό το κτίσμα δεν έχει σκοπό να κατανοηθεί από το ευρύ κοινό αλλά είναι προϊόν εσωτερικής κατανάλωσης για την αρχιτεκτονική κοινωνία.

Όσον αφορά την πρόθεση του pavilion να μοιάζει με σύννεφο, φαίνεται πως η τάση της φιλόδοξης αρχιτεκτονικής σήμερα είναι να αρνείται τον εαυτό της και να προσπαθεί να εξαφανιστεί στον αέρα. Αυτός ήταν παραδείγματος χάριν και ο σκοπός του Ρέντζό Πιάνο με το Σαρντ αλλά προφανώς το αποτέλεσμα δεν πέτυχε τον στόχο του.

Παρ' όλα αυτά το pavilion από ότι φαίνεται μοιάζει και με κάτι άλλο. Ένας φίλος μου -επίσης αρχιτέκτονας- με την ίδια ηλικία με τον Φουτζιμότο, επεσήμανε πως όταν ακόμα σπούδαζε υπήρχε ένα κόμικ που ήταν πολύ γνωστό στην κοινότητα των φοιτητών αρχιτεκτονική. Το La fièvre d'Urbicande (1985) των François Schuiten και Benoît Peeters. Σύμφωνα με τον φίλο μου ο Φουτζιμότο έχει σαφώς επηρεαστεί από την Ουρμπικάνδη εφόσον το pavilion είναι ολόιδιο με την κατασκευή από το κόμικ. Βέβαια δεν μπορεί να είναι κανείς σίγουρος για κάτι τέτοιο εκτός και αν ρωτήσει τον ίδιο τον Φουτζιμότο αν έχει ακούσει ποτέ για το κόμικ ή αν η ομοιότητα είναι μια απλή σύμπτωση. Μετά από έρευνα πάνω στο ζήτημα ανακάλυψα αυτό το πολύ ενδιαφέρον άρθρο σε αυτό το blog. Σύμφωνα με τον μπλόγκερ ο κεντρικός χαρακτήρας του κόμικ είναι ένας αρχιτέκτονας που έχει την φιλοδοξία να γεφυρώσει τα δύο αποκομμένα κομμάτια της πόλης. Το νότιο είναι το προνομιούχο και το βόριο είναι το σκοτεινό και και χαοτικό. Τα πράγματα δυστυχώς δεν πηγαίνουν όπως ο πρωταγωνιστής τα περιμένει λόγω ενός περίεργου κυβικού αντικειμένου το οποίο βρίσκει σε μία εκσκαφή στην έρημο και το οποίο κρατάει στο γραφείο του. Ο κύβος  αρχίζει να πολλαπλασιάζεται ανεξέλεγκτα μέχρις ότου καταλαμβάνει όλη την Ουρμπικάνδη με την ιδιότητα του να διαπερνά την ύλη. Τα δύο μισά της πόλης υποθετικά συμβολίζουν το σώμα και το μυαλό, το λογικό και το παράλογο και άλλα τέτοια αντιθετικά δίπολα. Στο ίδιο άρθρο από το blog Feuilleton αναφέρεται και στο διάσημο έργο του MC Escher's, Cubic Space Division (1952) σαν πιθανή έμπνευση για το κόμικ.

Εκτός από την ομοιότητα της μορφής του παβίλιον με την κατασκευή στο κόμικ, υπάρχει και μια αναλογία στην πρόθεση του Φουτζιμότο να γεφυρώσει τη φύση με το δομημένο περιβάλλον με τη φιλοδοξία του πρωταγωνιστή του κόμικ να ενώσει τα δύο μισά της πόλης της Ουρμπικάνδης. Όσον αφορά την πρόθεση του δημιουργού του pavilion να προκαλέσει τα όρια και να αμφισβητήσει την έννοια της ιδιοκτησίας, χειροκροτώ τη διάθεση αλλά δεν έχω καμία αμφιβολία πως η προσπάθεια του μπορεί να είναι μόνο στιλιστική και άκρως επιφανειακή. Άλλωστε τα τελευταία χρόνια η μόδα στην αρχιτεκτονική είναι να υπονοείται μια πολιτική διάθεση ψευτό-εξτρεμιστικής κατεύθυνσης. Μια δήλωση όμως τόσο βαριά όσο αυτή του Φουτζιμότο για την αμφισβήτηση της ιδιοκτησίας που υποθετικά επιχειρεί είναι το λιγότερο αφελής. Ιδιαίτερα όταν η πρόθεση αυτή αφορά στον σχεδιασμό των σπιτιών ευκατάστατων ιδιωτών στο Τόκιο που προφανώς δεν θα έχουν καμιά διάθεση να μοιραστούν τον πολύτιμο λιγοστό χώρο που διαθέτουν με γείτονες ή και τυχαίους περαστικούς.

Το φετινό Serpentine pavilion είναι μια καλαίσθητη κατασκευή και αν βρεθείτε στο Λονδίνο να μην παραβλέψετε να το επισκεφθείτε. Οι βαρύγδουπες όμως δηλώσεις για το πόσο πολιτικά φορτισμένη είναι η αρχιτεκτονική του Φουτζιμότο θυμίζουν αντίστοιχα φιλόδοξες δηλώσεις αρχιτεκτόνων που έχουν την ψευδαίσθηση πως τα κτίσματα τους με κάποιον μαγικό τρόπο θα φέρουν την επόμενη κοινωνική επανάσταση.

της Μάνιας Οικονόμου