Ιστορική αρχιτεκτονική των Ινδιών, (Μερος Β)

Δείτε το Α μέρος >>>

Κυρίαρχη κινητήρια δύναμη της αρχιτεκτονικής δημιουργίας στις Ινδίες, ήταν η θρησκευτική πίστη.

Σε αυτό το δεύτερο μέρος της ιστορικής αρχιτεκτονικής των Ινδιών (σημερινής Ινδίας, Πακιστάν, Μπανγκλαντές, Σρι Λάνκα και Νεπάλ) παρουσιάζουμε την αρχιτεκτονική του Ινδουϊσμού, Ταντρισμού, Ζαϊνισμού, Σιχισμού, καθώς και την Ισλαμική αρχιτεκτονική των Σουλτανάτων του Ντεκάν και της Ινδομογγολικής αυτοκρατορίας.

Ινδουιστική Αρχιτεκτονική. (320 μ.Χ. - 1858 μ.Χ.)
Η πολυσήμαντη Ινδουιστική θρησκεία, που γεννήθηκε στις Ινδίες, στηρίζεται στο "ντάρμα", δηλαδή στον Νόμο του Σύμπαντος, που είναι ηθικός νόμος. Απαιτεί από τους ανθρώπους να γίνουν ένα με την παγκόσμια ψυχή, για να ξαναενωθούν με το θείο και αυτό μπορεί να γίνει μετά από διαδοχικούς κύκλους μετενσαρκώσεων. Ο Ινδουισμός έχει τις ρίζες του στον Βεδισμό, από όπου πήρε τις περισσότερες θεότητές του. Το Brahma-sutra, που ενέπνευσε τον Ινδουισμό, είναι μια περίληψη της Βεδικής διδασκαλίας.

Η Ινδουιστική Αρχιτεκτονική είναι πρόδρομος της αρχιτεκτονικής Τσαμ, Σαϊλέντρα και Χμερ που θα περιγραφούν σε επόμενες παρουσιάσεις, σε αυτή τη στήλη.

 

 

Πρώιμη Ινδική Ινδουιστική Αρχιτεκτονική. (320 μ.Χ. - 700 μ.Χ.)
Αν και η Ινδουιστική θρησκεία είναι από τις αρχαιότερες, αναγνωρίσιμα σωζόμενα έργα Ινδουιστικής αρχιτεκτονικής έχουμε μόνο από την έναρξη της δυναστείας των Γκούπτα (320 μ.Χ.). Προφανώς, μέχρι τότε υπήρχαν μόνο κτίρια κατασκευασμένα από υλικά δασικής προέλευσης, που καταστράφηκαν χωρίς να αφήσουν ίχνη.

Η Ινδουιστική αρχιτεκτονική εμφορείται από έντονη πνευματικότηατα, όπου η θρησκευτική προσέγγιση διαλύει τις γεωμετρικές γραμμές, αναδεικνύοντας μια εξπρεσιονιστική γλυπτική έκφραση. Ο Ινδουιστικός ναός στεγάζει μόνο τα ιερά σύμβολα και μόνο ο ιερέας έχει πρόσβαση στο εσωτερικό του.

Η πρώιμη Ινδουιστική αρχιτεκτονική, μέχρι και τον 7^ο αιώνα μ.Χ., δημιούργησε ναούς σχεδόν αποκλειστικά με λάξευση βραχώδους πετρώματος και όχι με δόμηση. Διακρίνονται δύο είδη λάξευσης:

- Η δημιουργία ναών που μοιάζουν με τεχνητά σπήλαια και περιλαμβάνουν ευρείς θαλάμους, που κατασκευάζονται λαξεύοντας μια απότομη βραχώδη πλαγιά.
- Η δημιουργία ράθα (μικρών ινδουιστικών ιερών που αναπαριστούν τα φορητά ξύλινα ιερά) που επιτυγχάνεται με λάξευση μιας βραχώδους έξαρσης του εδάφους. Τα ιερά αυτά είναι μονολιθικά γλυπτά, που συνήθως στερούνται εσωτερικού χώρου.

Σε αυτή την λαξευτή αρχιτεκτονική διακρίνουμε τη μορφολογία των ξύλινων κατασκευών που προϋπήρχαν. Είναι σαν μια ξύλινη αρχιτεκτονική που απολιθώθηκε.

 

(Αριστερά) 1.Ράθα Yudhishtir's, Mahabalipuram, (Δεξιά) 2.Ράθα Bhima's, Mahabalipuram.


(Αριστερά) 3.Σπήλαιο Ravana Phadi, Aihole, (Δεξιά) 4.Ναός Pashupatinath, Κατμαντού.

 

Ώριμη Ινδική Ινδουιστική Αρχιτεκτονική. (700 μ.Χ. - 1858 μ.Χ.)
Τον 8ο αιώνα, υπήρξε μεγάλη διάδοση του Ινδουισμού, που αναδείχθηκε ως η  κυρίαρχη θρησκεία των Ινδιών, και η Ινδουϊστική αρχιτεκτονική εισήλθε στην ώριμη φάση της.

Συνεχίσθηκε να εξελίσσεται η λαξευτή αρχιτεκτονική της πρώιμης Ινδουιστικής περιόδου. Μάλιστα στο ναό Καϊλασχνάθ, στην Ελόρα, συνυπάρχουν τα δύο είδη λαξευτής αρχιτεκτονικής. Αυτός ο μονολιθικός ναός λαξεύθηκε μέσα στην πλαγιά βραχώδους εδάφους, αλλά καταλήγει σε έναν πυραμιδοειδή πύργο, ο οποίος προκύπτει από τη σμίλευση ενός βράχου που εξέχει πάνω από το έδαφος. Όμως το έργο που σηματοδότησε την είσοδο στην ώριμη περίοδο της Ινδουιστικής αρχιτεκτονικής, είναι ο Ναός της Ακτής στο Mahabalipuram, όπου αρχίζει η μετάβαση από την αρχιτεκτονική της λάξευσης, στην αρχιτεκτονική της δόμησης, καθώς επενδύθηκε με πλάκες γρανίτη.

Στην περαιτέρω εξέλιξή της, η Ινδουιστική αρχιτεκτονική δημιούργησε τεράστιο πλήθος ναών και ράθα, σε πλήθος παραλλαγές, από τόπο σε τόπο, που δεν μπορεί να περιληφθούν μέσα στα όρια αυτής της παρουσίασης.

Επί βασιλείας του Ινδομογγόλου Aurangreb (1653-1707) υπήρξε διωγμός Ινδουιστών. Έτσι δημιουργήθηκε μια συνομοσπονδία μικρών αυτόνομων Ινδουιστικών βασιλείων, στη νότια Ινδία (Madurai, Tanjore, Gingee, Ikkeri), όπου κατέφυγαν τεχνίτες και αρχιτέκτονες των Ινδουιστικών ιερών και δημιούργησαν την τελευταία κορύφωση της Ινδουιστικής Αρχιτεκτονικής. Σε αυτήν την αρχιτεκτονική, οι εξωτερικές επιφάνειες των ναών καλύπτονται από χιλιάδες πολύχρωμα αγαλματίδια, έτσι που στους δυτικούς μοιάζουν με τεράστια παιδικά παιχνίδια που αποτελούνται από φανταχτερά κουκλάκια.

Είναι απλή σύμπτωση που η περίοδος αυτή συμπίπτει σχεδόν με την περίοδο της Ροκοκό Ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής;

 

(Αριστερά) 5.Ναός Kandariya Mahadeva, Κατζουράχο, (Δεξιά) 6.Ναός της Ακτής, Mahabalipuram.


(Αριστερά) 7.Ναός Ηλίου Konarak, Orissa, (Δεξιά) 8.Πύργος μεγάλου ναού Brihadeeswarar, Thanjavur.

 

Στο Νεπάλ αναγέρθηκαν σημαντκότατοι Ινδουιστικοί ναοί, όπως οι ναοί Nyatapola και Shiva-Parvati στο Κατμαντού.

 

(Αριστερά) 9.Ναός Nyatapola, Bhaktapur, Κατμαντού, (Δεξιά) 10.Ναός Shiva-Parvati, Κατμαντού.

 

Ενώ όμως τα θρησκευτικά κτίρια κυριαρχούν συντριπτικά στην Ινδουιστική αρχιτεκτονική, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε ορισμένα σημαντικά εγκόσμια κτίρια, που κτίσθηκαν στον Ινδουιστικό κόσμο, όπως  παλάτια  και  δημόσια κτίρια στο Νεπάλ.

 

(Αριστερά) 11.Hanuman Dhoka, Κατμαντού, (Δεξιά) 12.Παλάτι Patan, Κατμαντού.


(Αριστερά) 13.Γηροκομείο, Κατμαντού, (Δεξιά) 14.Λεπτομέρεια σε εσωτερικό αίθριο, Κατμαντού.

 

Ιδιαίτερες πρωτότυπες κατασκευές είναι τα βαθμιδωτά πηγάδια των Ινδιών. Αυτά τα πηγάδια κατασκευάζοντο σε περιοχές με λειψυδρία. Είναι λαξευτές βαθμιδωτές κατασκευές γύρω από ένα πηγάδι, που προσφέρουν εύκολη πρόσβαση στο νερό. Στην κατασκευή τους εφαρμόζονται ακριβέστατες γεωμετρικές χαράξεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στο Rani-ki-Vav, η κατασκευή τους συνδυάζεται με θερινή βασιλική κατοικία, ώστε η εξάτμιση του νερού σε συνδυασμό με κατευθυνόμενα ρεύματα αέρα, να προσφέρει δροσιά.

Η Ινδική Ινδουιστική αρχιτεκτονική συνεχίζεται μέχρι σήμερα, αλλά το τέλος της πρωτότυπης δημιουργίας της τοποθετείται στο μέσο του 19^ου αιώνα, όταν οι Βρετανοί κατέλαβαν τις Ινδίες.

Αρχιτεκτονική Ινδικού Ταντρισμού, Ζαϊνισμού & Σιχισμού. (850 μ.Χ. - 1858 μ.Χ.)
Ο Βουδισμός, ο Ινδουισμός και ο Ισλαμισμός, δεν είναι οι μοναδικές θρησκείες στις Ινδίες. Υπήρξαν και υπάρχουν και αρκετές άλλες. Από αυτές σημαντικότερες, με κριτήριο την αρχιτεκτονική δημιουργία, είναι ο Ταντρισμός, ο Ζαϊνισμός και ο Σιχισμός.

Ο Ταντρισμός προκύπτει από την αρχαία ανιμιστική λατρεία της γυναικείας γονιμότητας. Βασική δοξασία του Ταντρισμού είναι ότι η γυναίκα διαθέτει μεγαλύτερη πνευματική ενέργεια από τον άνδρα και επομένως ο άνδρας μπορεί να βιώσει τη θέωση, μόνο μέσα από την συναισθηματική και σεξουαλική ένωση με μια γυναίκα.

Ο Ζαϊνισμός προέρχεται από μια μεγάλη σειρά δασκάλων τιρθακάρα (tirthakara), στην Ινδία, από τους οποίους ο τελευταίος ήταν ο Μαχαβίρα που πέθανε το 477 π.Χ. Καταδικάζει κάθε μορφή βίας, απαγορεύει την αφαίρεση της ζωής κάθε οργανισμού και επιτρέπει μόνο τη χορτοφαγία, υπό τον όρο ότι δεν καταστρέφεται ριζικά το φυτό. Η αρχιτεκτονική του Ζαϊνισμού ήκμασε από τον 10^ο μέχρι τον 16^ο αιώνα, καθώς ήταν η θρησκεία των περισσότερων αξιωματούχων στα βασίλεια των Ραζπούτ.

Ο Ταντρισμός και ο Ζαϊνισμός κυριάρχησαν από κοινού στο βασίλειο της δυναστείας Τσαντέλα Ραζπούτ (Chandela Rajput). Το βασίλειο αυτό είχε κέντρο το Κχατζουράχο, στην κεντρική Ινδία, και διήρκησε από τον 10^ο μέχρι τον 13^ο αιώνα. Ο Ταντρισμός είναι παρών στους περισσότερους Ζαϊνιστικούς ναούς, στις ερωτικές ανάγλυφες παραστάσεις που τους κοσμούν.

Πολύ χαρακτηριστικός ναός του Ταντρισμού είναι ο Ναός των 64 Γυναικών Αγίων που βρίσκεται σε απόσταση περίπου ενός χιλιομέτρου από το Κχατζουράχο. Αποτελείται από 64 ομοιόμορφα μικρά ιερά, έκαστο με πυραμιδοειδή στέγη, που περιβάλλουν ένα μεγάλο κεντρικό αίθριο. Το αίθριο αυτό είναι τελείως άδειο, συμβολίζοντας τη γυναικεία φύση, σε αντίθεση προς τους Ινδουιστικούς ναούς που είναι αφιερωμένοι σε ανδρικές θεότητες και έχουν πάντα το βασικό τους ιερό στο κέντρο τους.

Ένα από τα πιό χαρακτηριστικά έργα του Ζαϊνισμού είναι το συγκρότημα πέντε ναών Ντιλβάρα, στο όρος Αμπού. Είναι πέντε υπόστυλοι ναοί, ορθογωνικής κάτοψης, κατασκευασμένοι από τοπικό λευκό μάρμαρο. Έχουν πολυσύνθετο, περίτεχνο,  λαξευτό διάκοσμο με λεπτομερή επεξεργασία, σαν να ήταν λάξευση σε ξύλο και όχι σε μάρμαρο.

Χαρακτηριστικό στοιχείο του Ζαϊνιστικού ναού είναι η στάμπχα (stambha), μια περίτεχνα λαξευμένη στήλη, που είναι συνήθως μονολιθική. Είναι η "κοσμική" στήλη που συμβολίζει την κατακόρυφη σύνδεση της γης με τον ουρανό και συνήθως φέρει εγχάρακτα βασιλικά έδικτα.

 

15.Ζαϊνιστικός ναός Adinatha, Ranakpur.


(Αριστερά) 16.Ταντρικός διάκοσμος Ζαϊνιστικού ναού, Khajuraho, (Δεξιά) 17.στάμπχα.

 

Ο Σιχισμός είναι η μονοθεϊστική θρησκεία που δημιουργήθηκε από τον Γκουρού Νανάκ (Nanak) τον 15^ο αιώνα στην Ινδία, ως προσπάθεια συνένωσης του Ινδουϊσμού με τον Ισλαμισμό. Προέκυψε από τις παραδόσεις του μυστικιστικού Ισλαμικού Σουφισμού και αναμόρφωσε τον Ινδουισμό, καταργώντας τη λατρεία ειδώλων και τη διαίρεση σε κάστες. Πήρε την οριστική του μορφή το 1699, από τον τελευταίο από τους Γκουρού, τον Γκομπίντ Σινγκχ (Gobind Singh). Ο Σιχισμός έγινε η κύρια θρησκεία του βασιλείου των Σιχ που εκτεινόταν στη σημερινή βόρεια Ινδία και στο βορειοανατολικό Πακιστάν.

Ο σημαντικότερος ναός του Σιχισμού είναι ο Νταρμπάρ Σαχίμπ, που κτίσθηκε το 1764, στη θέση όπου είχε εγκατασταθεί η ιερά βίβλος των Σιχ. Το κτίσμα είναι διώροφο. Ο κάτω όροφός του είναι κατασκευασμένος από μάρμαρο, ενώ ο άνω, καθώς και οι τρούλοι του, είναι επενδυμένοι με επιχρυσωμένο χαλκό. Βρίσκεται σε μια νησίδα στο κέντρο μιας μικρής ιερής λίμνης και συνδέεται με μια γέφυρα με ένα άλλο κτίριο, που στεγάζει τα γραφεία των ιερέων. Κοντά σ' αυτό βρίσκεται και ένα άλλο κτίριο, όπου διανέμεται συσσίτιο στους πιστούς.

 

18.Ναός Darbar Sahib, Amritsar.

Αρχιτεκτονική των Σουλτανάτων του Ντεκάν. (1192 μ.Χ. - 1690 μ.Χ.)
Το 1192, το Δελχί καταλήφθηκε από Μουσουλμάνους και το 1206 ιδρύθηκε το Ισλαμικό Σουλτανάτο του Δελχί, που κυριάρχησε στη Βόρεια Ινδία μέχρι την εισβολή του Ταμερλάνου, το 1398. Στο χάος που ακολούθησε την εισβολή, διάφοροι διοικητές περιοχών στο Ντεκάν (Deccan) κήρυξαν ανεξαρτησία, ιδρύοντας τα Ισλαμικά Σουλτανάτα του Ντεκάν. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν το Σουλτανάτο του Μπαχμανίντ (Bahmanid) με πρωτεύουσα τη Gulbarga, το Σουλτανάτο του Μάλβα (Malwa) με πρωτεύουσα την Mandu, το Σουλτανάτο της Αχμενταμπάντ (Ahmedabad), καθώς και τα Σουλτανάτα του Γκαούρ (Gaur) και του Πάντουα (Pandua) στη Βεγγάλη.

Το 1565, οι ηνωμένες δυνάμεις των Σουλτάνων του Ντεκάν νίκησαν τον στρατό του Ινδουϊστικού βασιλείου του Βιτζαγιαναγκάρ (Vijayanagar). Από αυτή τη νίκη περισσότερο οφελήθηκε η δυναστεία της Μπιζαπούρ (Bijapur), που έκτισε τη Μπιζαπούρ, οχυρωμένη με τείχος μήκους 10 χιλιομέτρων.

Τα πρώτα τζαμιά των Σουλτανάτων του Ντεκάν κατασκευάσθηκαν  ακολουθώντας πρότυπα Ζαϊνιστικών και Ινδουιστικών ναών, με εγχώριους οικοδόμους, εφαρμόζοντας τις καθιερωμένες οικοδομικές τεχνικές με τοπικά υλικά. Εξέφραζαν την Ισλαμική παράδοση μόνο με τους μιναρέδες, τον διάκοσμο και τις επιγραφές.

Στη συνέχεια εισήγαγαν την Ισλαμική Περσική αρχιτεκτονική, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Τζαμί Μασγίντ στην Gulbarga, που ο Σουλτάνος ανέθεσε το σχεδιασμό του σε Πέρση αρχιτέκτονα.

Στο Μαυσωλείο Εκλακχί διαμορφώθηκε στη στέψη των όψεων εξέχον ανάγλυφο γείσο για τον έλεγχο της απορροής των ομβρίων, που προσδίδει έναν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα και γι' αυτό υιοθετήθηκε στη μετέπειτα αρχιτεκτονική της νότιας Ασίας.

Ιδιαίτερα είναι τα κτίρια της Μπιζαπούρ, με σημαντικότερο το Μαυσωλείο Γκολ Γκουμπάζ, που είναι ένα από τα  μεγαλύτερα μονόχωρα κτίρια (εμβαδού 1.693 τ.μ.) πριν τη σύγχρονη εποχή.

 

(Αριστερά) 19.Μαυσωλείο Gol Gumbaz, Bijapur, (Δεξιά) 20.Μιναρές Qutub, Νέο Δελχί.

Ινδομογγολική Αρχιτεκτονική. (1550 μ.Χ. - 1857 μ.Χ.)
Οι Μογγόλοι, υπό τον Ταμερλάνο, εισέβαλαν στο Δελχί το 1398 και αποχώρησαν αφού το λεηλάτησαν. Ο Μπαμπούρ, τρισέγγονος του Ταμερλάνου, ορμώμενος από τη Σαμαρκάνδη, εισέβαλε στο Δελχί το 1505, αλλά αυτός παρέμεινε ως κατακτητής. Έτσι άρχισε η Ινδομογγολική αυτοκρατορία που έφθασε να εκτείνεται στην περιοχή των σημερινών χωρών της Ινδίας, του Πακιστάν, του Αφγανιστάν και του Μπαγκλαντές και διήρκεσε μέχρι το 1857.

Σε αυτή την Ισλαμική αυτοκρατορία αναπτύχθηκε η Ινδομογγολική Αρχιτεκτονική, που είναι μια δημιουργική προσαρμογή της Ισλαμικής Περσικής Αρχιτεκτονικής στα γεωγραφικά-κλιματικά δεδομένα και στην κουλτούρα των Ινδιών.

Ο Χουμαγιούν, γιος του Μπαμπούρ, που βασίλευσε από το 1531 μέχρι το 1556, έφερε μαζί του από την Περσία, όπου είχε μείνει εξόριστος επί 15 έτη, Πέρσες αρχιτέκτονες που ανέπτυξαν την αρχιτεκτονική στην Ινδία.

Επιτομή της Ινδομογγολικής αρχιτεκτονικής είναι το μαυσωλείο Ταζ Μαχάλ που σχεδίασε ο Πέρσης αρχιτέκτων Isa Afani, το 1653. Η εκπληκτική αρχιτεκτονική του είναι το αποκορύφωμα μιας εξελικτικής πορείας που ξεκίνησε από το Ισφαχάν (βλέπε την παρουσίαση της Ιστορικής Αρχιτεκτονικής της Περσίας, στην παρούσα στήλη).

Το Ταζ Μαχάλ, είναι ένα κτίριο με εϊβάν που στέφεται με κεντρικό βολβοειδή τρούλο και τέσσερις μικρότερους και περιβάλλεται με τέσσερις μιναρέδες. Αποτελεί μια αρμονική σύνθεση άρτιων γεωμετρικών όγκων. Είναι επενδυμένο, στο σύνολό του, με κατάλευκο μάρμαρο, έχει διακριτικό διάκοσμο που δεν διασπά τη λιτή σύνθεση και αναδύει μια ήρεμη μεγαλοπρέπεια.

 

(Αριστερά) 21.Jahangiri mahal στο φρούριο της Άγκρα, (Δεξιά) 22.Αίθουσα Ακροάσεων, Fatehpur Sikri.


(Αριστερά) 23.Κτίριο στο φρούριο της Άγκρα, (Δεξιά) 24.Taj Mahal, Άγκρα.

 

Η Ινδομογγολική αυτοκρατορία παρέμεινε ενωμένη μέχρι το 1707, που άρχισε η αυτονόμηση περιοχών της. Το 1727 αυτονομήθηκε το κρατίδιο της Τζαϊπούρ και γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη. Εκεί δημιουργήθηκαν πρωτότυπα έργα ώριμης Ινδικής αρχιτεκτονικής, όπως:

- το Αστρονομικό Παρατηρητήριο Τζαντάρ Μαντάρ, που υλοποιούσε τις επιστημονικές τους γνώσεις και μοιάζει με μοντέρνο γλυπτό
- το Παλάτι του Ανέμου, ένα υπέροχο κτίριο στο κέντρο της πόλης, που επέτρεπε στις γυναίκες του παλατιού να παρακολουθούν τα δρώμενα στον δρόμο χωρίς να φαίνονται
- το Παλάτι στη λίμνη Πίκολα που έχει όψεις από λευκό μάρμαρο και μοιάζει να πλέει μέσα στη λίμνη

 

(Αριστερά) 25.Αστρονομικό Παρατηρητήριο Jantar Mantar, Τζαϊπούρ, (Δεξιά) 26.Παλάτι του Ανέμου, Τζαϊπούρ.


27.Παλάτι στη λίμνη Πίκολα, Udaipur.

του Χρήστου Φλώρου

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Alfieri B. M., Islamic Architecture of the Indian Subcontinent, Laurence King Publishing, London, 2000
Auboyer J., Goepper R., Ο Κόσμος της Ανατολής, Χρυσός Τύπος & Εκδόσεις Φυτράκη, Αθήνα, 1967
Ching F., Jarzombek M., Prakash V., A Global History of Architecture, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey, 2007
Copplestone T. (editor), World Architecture, The Hamlyn Publishing Group Ltd, Verona, 1968
Harle J. C., The Art and Architecture of the Indian Subcontinent, Yale University Press, 1994
Michell G., The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms, University of Chicago Press, 1988
Nath R., History of Sultanate Architecture. New Delhi, Abhinav Publications, India, 1978
Norwich J. J. (editor), The Great Cities in History, Thames & Hudson, London, 2009
Onians J. (editor), The Art Atlas, Laurence King Publishing, Singapore, 2008
Spink W. M., Ajanta to Ellora Bombay., Ann Arbor, MI: Marg Publications for the Center for South and Southeast Asian Studies, University of Michigan, 1967
Stierlin H., Hindu India - From Khajuraho to the Temple City of Madurai, Taschen, Köln, 1998
Tadgell C., The History of architecture in India - From the Dawn of Civilization to the End of the Raj, Architecture Design and Technology Press, London, 1990
Thapar R., Early India - From the Origins to AD 1300, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 2002
UNESCO, History of Humanity, Scientific and Cultural Development, UNESCO Publishing, 1994

Κτίρια και δομικές κατασκευές που περιλαμβάνονται στον Κατάλογο μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ
αριθμός   251, Agra Fort (Ινδία)
αριθμός   242, Ajanta Caves (Ινδία)
αριθμός   243, Ellora Caves (Ινδία)
αριθμός   252, Taj Mahal (Ινδία)
αριθμός   249, Group of Monuments at Mahabalipuram (Ινδία)
αριθμός   246, Sun Temple, Konârak Brahmin (Ινδία)
αριθμός   255, Fatehpur Sikri (Ινδία)
αριθμός   241, Group of Monuments at Hampi (Ινδία)
αριθμός   240, Khajuraho Group of Monuments (Ινδία)
αριθμός   244, Elephanta Caves (Ινδία)
αριθμός   250, Great Living Chola Temples (Ινδία)
αριθμός   239, Group of Monuments at Pattadakal (Ινδία)
αριθμός   232, Humayun's Tomb, Delhi (Ινδία)
αριθμός   233, Qutb Minar and its Monuments, Delhi (Ινδία)
αριθμός 1056, Mahabodhi Temple Complex at Bodh Gaya (Ινδία)
αριθμός 1101, Champaner-Pavagadh Archaeological Park (Ινδία)
αριθμός   231, Red Fort Complex (Ινδία)
αριθμός 1338, The Jantar Mantar, Jaipur (Ινδία)
αριθμός   321, Historic Mosque City of Bagerhat (Μπανγκλαντές)
αριθμός   121, Kathmandu Valley  (Νεπάλ)
αριθμός   171, Fort and Shalamar Gardens in Lahore (Πακιστάν)
αριθμός   143, Historical Monuments at Makli, Thatta (Πακιστάν)
αριθμός   586, Rohtas Fort (Πακιστάν)
αριθμός   201, Ancient City of Polonnaruwa (Σρι Λάνκα)
αριθμός   202, Ancient City of Sigiriya (Σρι Λάνκα)

Βλέπε  http://whc.unesco.org/en/list

Πηγές φωτογραφιών
Λ. Μετινίδου: 15, 21, 23, 24, 25, 27
Λ. Τουρλίδα: 00, 04, 05, 09, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 20, 22, 26
Public domain: 01, 02, 03, 06, 07, 08, 17, 18, 19