Κατασκευές της όρασης. Από τη θεωρία του Δοξιάδη στο έργο του Πικιώνη.

Σε ένα ταξίδι, το οποίο διατρέχει την Ευρώπη του Μεσοπολέμου, αναδεικνύονται γνωστές και άγνωστες σχέσεις ανάμεσα σε πρόσωπα, κτίρια, σχέδια, εικόνες και κείμενα και αναδύονται οι πολλαπλές διαστάσεις μιας συγκεκριμένης αισθητικής θεώρησης της αρχιτεκτονικής, η οποία αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι του ευρωπαϊκού μεσοπολεμικού μοντερνισμού."

Κατασκευές της όρασης
Από τη θεωρία του Δοξιάδη στο έργο του Πικιώνη.
Του Κώστα Τσιαμπάου
με πρόλογο του Παναγιώτη Τουρνικιώτη

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, 152 σελίδες
ISBN: 978-960-6691-65-2
Έτος έκδοσης: Νοέμβριος 2010
Σχήμα: 21x26
Εκδόσεις Ποταμός

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κατασκευές της όρασης είναι όλα όσα βλέπουμε. Η ενασχόληση με τα ορατά αντικείμενα, με την οπτική διάσταση των μορφών, με την «κοινωνική ζωή των ορατών πραγμάτων»1 αφορά αυτό που ονομάζεται πολιτισμός της εικόνας.2 Οι εικόνες, τα σχήματα, τα σύμβολα δομούν σύνθετα συστήματα επικοινωνίας τα οποία αποτελούν σημαντικό μέρος κάθε πολιτισμού. Το ορατό βρίσκεται διαρκώς στην επιφάνεια ενός αόρατου πεδίου νοημάτων. Μέσα από αυτό το πεδίο αναδύονται ερωτήματα σχετικά με το τι είναι αυτό που καθίσταται ορατό, ποιος βλέπει τι και με ποιους τρόπους συνδέεται η όραση με τη γνώση και την εξουσία. Η ιστορία των ορατών αντικειμένων (έργα τέχνης, επιστημονικές και τεχνικές εικονογραφήσεις, κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικές εκπομπές, ψηφιακά μέσα), οι φιλοσοφικές διαστάσεις του οράν, οι σημειωτικές σπουδές των εικόνων, οι ψυχαναλυτικές διερευνήσεις του βλέμματος, οι φαινομενολογικές και κοινωνιολογικές απόψεις του θεάματος είναι σύγχρονα αντικείμενα θεωρητικής μελέτης. Το ορατό μελετάται καθαυτό ως το ομιλούν περίβλημα ενός άρρητου λόγου.

Η όραση αποτελεί για το πεδίο της αρχιτεκτονικής σκέψης και πράξης τη σημαντικότερη
ανθρώπινη αίσθηση, εφόσον μέσω αυτής μπορούμε να αντιλαμβανόμαστε σχήματα, εικόνες και μορφές στον χώρο αλλά και να σχεδιάζουμε τις αναπαραστάσεις οι οποίες προϋπάρχουν και στις οποίες βασιζόμαστε για να κατασκευάσουμε το οτιδήποτε. Στην αρχιτεκτονική η επικοινωνία του ανθρώπου με την κτιριακή κατασκευή γίνεται εφικτή μέσα από οπτικά δεδομένα και αντικείμενα. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια, τα σκίτσα, οι φωτογραφίες, οι ψηφιακές απεικονίσεις είναι τέτοια αντικείμενα. Η αρχιτεκτονική εικονογραφία αποτελεί σημαντικό μέρος της οπτικής διάστασης του πολιτισμού μας και των επικοινωνιακών του συστημάτων-μέσων. Το κτίριο λειτουργεί ως ένα πεδίο μεταφοράς νοημάτων και προκαλεί για πολλαπλές ερμηνείες του όποιου περιεχομένου βρίσκεται κάτω από το κέλυφός του. Το οράν, ως πράξη, συμβαίνει στον χώρο ο οποίος βρίσκεται ανάμεσα στα εξωτερικά ορατά αντικείμενα της αρχιτεκτονικής και τα εσωτερικά αόρατα αντικείμενα της σκέψης. Μέσα από την όραση κατανοούμε αυτό που βλέπουμε και ταυτόχρονα προσεγγίζουμε τη σκέψη που βρίσκεται πίσω του. Μέσω της όρασης συμμετέχουμε εξίσου στη συγκρότηση του χώρου και του λόγου.

Στην παρούσα μελέτη η όραση αντιμετωπίζεται ως ένα θεωρητικό εργαλείο στον χώρο της αρχιτεκτονικής φέρνοντας στην επιφάνεια σκέψεις και διερωτήσεις: Τι είναι αυτό που αναπαριστά
1. Κατά την έκφραση του Arjun Appadurai στο The Social life of Things, Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
2. Visual culture, όπως έχει επικρατήσει ο όρος στα αγγλικά.

ο αρχιτέκτονας, ποιο περιεχόμενο δίνει στις μορφές που σχεδιάζει και σε ποιον αναφέρεται;3

Τι είναι αυτό που κατανοεί ο παρατηρητής και τι μηνύματα λαμβάνει; Ποιος είναι αυτός που έχει την «ικανότητα» να βλέπει, να μεταφέρει, να ανταλλάσσει ορατά αντικείμενα; Ποιος διαμορφώνει τον πολιτισμό της εικόνας και κατ' επέκταση καθορίζει μια σημαντική αισθητική, κοινωνική και ιδεολογική διάσταση του πολιτισμού μας; Στα κείμενα του Πικιώνη η όραση αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα. Από την έλξη που, όπως ο ίδιος γράφει, του άσκησε η «επανάσταση της όρασης»4 του Σεζάν μέχρι την αναζήτηση στο περιοδικό το 3ο Μάτι μιας «νέας όρασης»5 ο Πικιώνης εκφράζει μία αισθητική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής όπου η οπτική αντίληψη είναι πρωταρχική και καθοριστική. Για τον Πικιώνη το βλέμμα μπορεί να «διαπερνάει» την ορατή μορφή και να διεισδύει σε ένα «κρυμμένο» νόημα. Το διεισδυτικό μάτι κατέχει την ικανότητα της ενόρασης. Ενόραση η οποία μπορεί να οδηγήσει στη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων φανερώνοντας αυτό το οποίο, εκ πρώτης όψεως, δεν φαίνεται. Το ίδιο το χτισμένο έργο του Πικιώνη είναι αποτέλεσμα μίας «κατασκευής του βλέμματος», μιας επιθυμίας να υλοποιηθούν στον χώρο τρισδιάστατες οπτικές αναπαραστάσεις.

Ακολουθώντας μία συγκεκριμένη αισθητική θεώρηση, η οποία κρίνει την αξία της αρχιτεκτονικής όχι τόσο από τη λειτουργία της κάτοψης όσο από την έκφραση της εξωτερικής όψης, ο Πικιώνης σχεδιάζει και «κτίζει» εικόνες. Αυτό γίνεται ακριβώς επειδή ο αρχιτέκτονας πιστεύει πως μόνο μέσω της μορφής το αρχιτεκτόνημα μπορεί να εξωτερικεύσει το πνευματικό του περιεχόμενο και να μεταδώσει στο θεατή το νόημά του. Οι οπτικές αναπαραστάσεις έρχονται στο προσκήνιο και οι προοπτικές απόψεις διατάσσονται η μία μετά την άλλη ώστε ο θεατής να απολαμβάνει την αρχιτεκτονική μέσω των οφθαλμών. Τα κτίρια εκφράζονται μέσα από τις όψεις τους, τα κτιριακά σύνολα μέσα από προοπτικές εικόνες. Η όψη στην αρχιτεκτονική του Πικιώνη δεν είναι αφαιρετική αλλά υφίσταται προσεκτική επεξεργασία ώστε να αναδειχθεί κάθε δυνατό εκφραστικό στοιχείο της. Η κάτοψη δουλεύεται ως μία ακόμα όψη. Ως κατ-όψη, ως ένα επίπεδο πάνω στο οποίο ακουμπάνε τα πόδια μας, αλλά κυρίως ως ένα επίπεδο το οποίο αγγίζουμε με
το βλέμμα μας.