ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ
Διερευνήσεις
15 Ιανουάριος, 2005
Η ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ
O πολλαπλασιασμός απο ότι μπορεί εμπειρικά να αποκαλούμε ΄μή-τόπους' είναι ένα χαρακτηριστικό του σύγχρονου κόσμου. Χώροι κυκλοφορίας (αυτοκινητόδρομοι, αεροδρόμια), χώροι κατανάλωσης (πολυκαταστήματα, υπερ-αγορές) και χώροι επικοινωνίας (τηλέφωνο, τηλεόραση, δίκτυα) καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο χώρο σε όλο τον πλανήτη. Πρόκειται για χώρους όπου οι άνθρωποι συν-υπάρχουν ή συν-κατοικούν, χωρίς να συ-ζούν, να ζούν μαζί' Μ.Auge.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
2. ΠΡΟΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ
3. Ο ΚΟΜΒΟΣ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ
'Η πιο ξεκάθαρη διαφορά βρίσκεται μεταξύ της Αγοράς, ως δημόσιος χώρος και χώρος δημόσιας ζωής (ένας χώρος που υλοποιείται από την δημόσια συναλλαγή και τον διάλογο) και του αυτοκινητόδρομου ή του υπερ-καταστήματος ως μή τόπων, που υλοποιούνται μέσω της μοναχικής καταναλωτικής περιπλάνησης' M. Auge
Μια συγκρητική αντιπαράθεση όπως αυτή της Αγοράς και των σύγχρονων μη-τόπων μας ενδιαφέρει όχι για να αναδείξουμε μέσα απο αυτήν μοντέλα ιδανικής χρήσης του χώρου, αλλά ως αφορμή για αναζήτηση νεων σημασιοδοτήσεων σε προγραμματικές χρήσεις και φαινόμενα που παράγει η δική μας εποχή. Τα φαινόμενα αυτά κατ' αρχάς είναι αναγκαίο να χαρτογραφηθούν και να κατανοηθούν.
Η Αγορά, που ιστορικά βάδιζε πάντα παράλληλα με τις δραστηριότητες της δημόσιας ζωής. πρόσθεσε στην κίνηση κάτι παραπάνω απο τη λειτουργική της αξία, κατασκεύασε την ίδια την αξία του δρόμου, τον κατέστησε ιστορικά φορέα του δημόσιου βίου της πόλης. Βλέπουμε έτσι πως τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά μιας εποχής απέδωσαν και το νόημα που είχε η κίνηση και ο δρόμος της πόλης για την εποχή αυτή.
Το να χαρτογραφήσουμε τα σύγχρονα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και τις δυνάμεις που παράγουν σήμερα την κίνηση, την μετακίνηση, την επικοινωνία, είναι ο τρόπος που θα μας οδηγήσει στην κατανόηση του σύγχρονου χώρου της κίνησης. Ένα είδος χώρου με πολλές ιδιαίτερότητες, αλλά και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την έρευνα του χώρου εν γένει.
Θα πρεπει λοιπόν κατ' αρχάς να αναζητήσουμε τα χαρακτηριστικά του χώρου της κίνησης σήμερα. Στην αναζήτηση αυτή έχει να μας προσφέρει η τοποθέτηση του Auge για τους 'μη-τόπους', τη φυσιογνωμία των σύγχρονων χώρων της εφήμερης συναλλαγής:
'Ο πολλαπλασιασμός απο ότι μπορεί εμπειρικά να αποκαλούμε ΄μή-τόπους' είναι ένα χαρακτηριστικό του σύγχρονου κόσμου. Χώροι κυκλοφορίας (αυτοκινητόδρομοι, αεροδρόμια), χώροι κατανάλωσης (πολυκαταστήματα, υπερ-αγορές) και χώροι επικοινωνίας (τηλέφωνο, τηλεόραση, δίκτυα) καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο χώρο σε όλο τον πλανήτη. Πρόκειται για χώρους όπου οι άνθρωποι συν-υπάρχουν ή συν-κατοικούν, χωρίς να συ-ζούν, να ζούν μαζί' Μ.Auge
Ο Auge παρατηρεί τις διαδικασίες της σύγχρονης ζωής απο τη μεριά της ανθρωπολογίας και μας προσφέρει μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία της κατάστασης, την οποία ο ίδιος ονομάζει 'υπερ-μοντέρνα'.
Η 'υπερ-μοντέρνα' κατάσταση, σύμφωνα με τον Auge, κυριαρχείται απο τα εξής χαρακτηριστικά:
1. Υπερπληθώρα συμβάντων (events). Υπερπληροφόρηση και υπερπαραγωγή νοήματος.
2. Υπερπληθώρα χωρική. Υπερπαραγωγή χώρου
Η παραγωγή του χώρου καλύπτει εξειδικευμένες ανάγκες για μετακίνηση, πληροφόρηση, κατανάλωση. Οι ανάγκες τις περισσότερες φορές δεν συμπίπτουν και δεν συνυπάρχουν, διαχωρίζονται λειτουργικά και είναι αυστηρά προγραμματισμένες, αποκλείουν το απρόσμενο.
3. Εξατομίκευση των αναφορών.
Οι σύγχρονες δραστηριότητες παράγουν μή συλλογικές αναφορές και αναπαραστάσεις. Δημιουργούν συσχετίσεις ασύμπτωτες που στερούν την συλλογική χρήση του χώρου, την διαπραγμάτευση και την συνεύρεση.
Οι παρατηρήσεις του Auge διαθέτουν και ένα επιπλεόν πολύ σημαντικό ενδιαφέρον για την έρευνα: Αναφέρονται σε διαδικασίες που αφορούν την παραγωγή, χρήση και σημασιοδότηση του χώρου. Γίνονται έτσι δεδομένα ιδιαίτερα χρήσιμα για το διεπιστημονικό πεδίο μελέτης του χώρου. Κάτι που ενδιαφέρει και τους αρχιτέκτονες, αλλά και επηρεάζει τη δουλειά και τα εργαλεία που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτονας στην σύγχρονη εποχή.
2. ΠΡΟΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ
Μπορούμε σύμφωνα με τα προηγούμενα να διερευνήσουμε κάποια χαρακτηριστικά της κίνησης σήμερα και να διατυπώσουμε την σύγχρονη προγραμματική της λειτουργία στον χώρο. Έχει παράλληλα ενδιαφέρον να προχωρήσουμε την αντιπαράθεση που ξεκινήσαμε με την αποτύπωση της φυσιογνωμίας της Αγοράς και του σύγχρονου αυτοκινητόδρομου στην σύγκριση μεταξύ σύγχρονης και παραδοσιακής προγραμματικής λειτουργίας του χώρου. Είτε να προχωρήσουμε στην σύγκριση του Τρόπου με τον οποίο ο χώρος παράγεται σήμερα και παραγόταν παραδοσιακά. Είτε του τρόπου με τον οποίο η κίνηση διαχειρίζεται ή διαχειριζόταν στο παρελθόν την έννοια του εδάφους.
1) Τα δύο είδη προγραμματικής λειτουργίας του χώρου
α. Προγράμματα που αποκαθιστούν μια συλλογικά παραγόμενη 'συμβολική τάξη' και που οργανώνουν ταυτότητες, σχέσεις, μνήμες.
β. Προγράμματα υπερσημασιοδοτημένα, όπου ο συμβολισμός του χώρου δεν είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης, αλλά επιβάλλεται είτε ως λειτουργική ανάγκη, είτε ως ανάγκη για ικανοποίηση επιθυμίας (η καταναλωτική ονείρωξη).
Αλλά και προγράμματα 'σχιζοειδή', όπου η παραγωγή νοήματος έιναι μια διαδικασία ασυνεχής. Όπου δεν δομείται μνήμη, δεν προσδιορίζονται όρια, οι σχέσεις είναι ασύμπτωτες, δεν δομούνται ταυτότητες. Το πιο ενδιαφέρον στα προγράμματα αυτά είναι ότι οι χρήστες βιώνουν τον χώρο σε ένα 'διαρκές παρόν'. Οι χώροι αυτοί, τους οποίους ο Auge αποκαλεί 'μη- τόπους' υπάρχουν για να προσπερνιούνται. Σε αυτούς κυριαρχεί το παρόν , η παρούσα στιγμή.
Τα προγράμματα της (α.) περίπτωσης ανήκουν σε μια παραδοσιακή αντίληψη για την χρήση του χώρου. Όταν τον χώρο διαχειριζόταν και νοηματοδοτούσε η τοπική κοινωνία. Και όταν το νόημα παραγόταν και αναπαραγόταν μέσα από μια συνεχή και επαναλαμβανόμενη χρήση του χώρου. Σήμερα το νόημα παράγεται απο τους κανόνες της παγκοσμιοποίησης και με τη λογική της αγοράς, του καταναλωτισμού αγαθών και υπυρεσιών. Σήμερα λοιπόν τα προγραμματικά πρότυπα μπορούμε να πούμε πως ανταποκρίνονται στην περίπτωση (β.).
Η ιδιόμορφη εμπειρία που έχουμε για τον χρόνο στους χώρους αυτούς καθορίζει και την εμπειρία του χώρου. Η δραστηριότητα είναι εφήμερη, δεν δημιουργεί σχέσεις, δεν παράγει μνήμη, αλλά την διαρκή επανάληψη και την ομοιότητα. Άρα στους χώρους αυτούς δεν αποτυπώνεται μνήμη, δεν δομείται ταυτότητα.
2) Η κατανάλωση του χώρου
Ο χώρος εντάσσεται στην καταναλωτική διαδικασία. Είναι ένα αγαθό που καταναλώνεται. Μέσω του χώρου ικανοποιούνται βασικές καταναλωτικές λειτουργίες, όπως οι μεταφορές και οι επικοινωνίες.
Ο δρόμος γίνεται ο αγωγός, ο φορέας μετακινήσεων και επικοινωνίας σε ένα δίκτυο χρήσεων που καθορίζει την καθημερινή ζωή. Έτσι ο δρόμος, ο χώρος της κίνησης, γίνεται ο χώρος της μετάβασης, το μέσον για να μεταφέρονται άνθρωποι, πληροφορίες, αγάθα και υπηρεσίες μεταξύ των προγραμμάτικά καθορισμένων τόπων κατανάλωσης.
Η μετάβαση δεν βιώνεται σαν μια εμπειρία, αλλά ως μια υποχρεωτική σπατάλη χρόνου. Η κίνηση δεν αποτελεί διαδικασία που προσφέρει γνώση, φέρνει σε επαφή και δημιουργεί σχέσεις, αλλά ως ένα στάδιο στην διαδικασία της κατανάλωσης. Η κίνηση είναι μια ποσότητα και κρίνεται ποσοτικά. Δεν παράγει εναλλαγές του νοήματος, το νόημα σε αυτήν καταγράφεται ομοιόμορφο και μάλιστα το ιδανικό σήμερα αποτελεί μια κίνηση χωρίς ίχνος τοπικού χαρακτήρα, με ένα κοινό παγκόσμιο νόημα. Ένας αυτοκινητόδρομος που να μην διαφοροποιεί την εμπειρία του να βρίσκεσαι στη Νέα Υόρκη, το Χόνγκ Κόνγκ ή την Αθήνα.
3) Το τεχνητό έδαφος της κίνησης
Η μετακίνηση παραδοσιακά αποτυπώνεται ως ίχνος, ως έκτυπο μιας διαδικάσίας οικοιοποίησης και αναγνώρισης του τοπίου. Η κληρονομιά του διαχωρισμού της κίνησης ως αυτόνομης λειτουργίας από την εποχή του μοντέρνου, στην εποχή του υπέρ-μοντέρνου ανάγεται πια στην προωθημένη παραγωγή τεχνητών εδαφών. Οι χώροι μετακίνησης γίνονται πια περίπλοκοι κόμβοι, υποδομές και μεγακατασκευές, που επιβάλλονται στο τοπίο, παράγουν οι ίδιοι τοπίο.
Οι μεγακατασκευές αυτές και ο ρόλος τους στην παραγωγή του αστικού τοπίου είναι κάτι που βιώνουμε καθημερινά. Στην πόλη μας οι υποδομές αυτού του είδους εμφανίζονται όλο και περισσότερο έντονα τα τελευταία χρόνια, αλλά ως φαινόμενο δεν μας έχει απασχολήσει ακόμη ιδιαίτερα. Οι μεγακατασκεύες αυτές, αποτελούν αστικές υποδομές, σημαντικές επενδύσεις για μια πόλη, οι οποίες αφιερώνονται σε μια αποκλειστικά προγραμματική λειτουργία, την μετακίνηση. Οι χώροι που παράγουν οι κατασκευές αυτές μπορεί να επιφυλάσσουν για μια πόλη και διαφορετικές λειτουργίες, απρόβλεπτες και μη προγραμματισμένες.
Ο ΚΟΜΒΟΣ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ
Οι απρόσμενες και μη προγραμματισμένες λειτουργίες μπορούν να γίνουν ένα αντικείμενο πειραματισμού για τον αρχιτέκτονα. Στο παράδειγμα που παρουσιάζουμε εδώ μας ενδιαφέρει να εφαρμόσουμε προγράμματα δημόσιων λειτουργιών, δραστηριότητες πολιτιστικές, αθλητικές, πολιτικού διαλόγου και μνήμης μιας τοπικής κοινότητας, σε χώρους οι οποίοι δεν είναι καταρχάς προγραμματισμένοι να υποδεχτούν τέτοιες λειτουργίες. Μια παρόμοια περίπτωση χώρου, είναι η υποδομή ενός αυτοκινητόδρομου και ιδιαίτερα σε κόμβους και διασταυρώσεις δρόμων.
Το σταυροδρόμι ιστορικά αντιπροσωπεύει τον τόπο συνάντησης, τον τόπο σύμπτωσης δυνάμεων και τον τόπο όπου λαμβάνει χώρο το απρόσμενο. Το σταυροδρόμι για τον λόγο αυτό πάντα φέρει έντονους συμβολισμούς: Ο Ερμής, για τον ελληνικό πολιτισμό, προστατεύει τις μετακινήσεις και το εμπόριο, την Αγορά και τα σταυροδρόμια.
Σήμερα η δημόσια ζωή δεν μπορεί να συμβολοποιηθεί απο το σταυροδρόμι. Η αγορά δεν είναι πια τόπος συνάντησης, δεν προστατεύει την ανταλλαγή ούτε τη διαπραγμάτευση.
Θα είχε λοιπόν ενδιαφέρον να χρησιμοποιήσουμε ένα σύγχρονο σταυροδρόμι, έναν κόμβο, για να διερευνήσουμε το είδος χώρου που παράγει, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, αλλά και το νόημα με το οποίο τροφοδοτεί τον αστικό χώρο. Η περίπτωση του κόμβου του Σταυρού Αγίας Παρασκευής μας χρησίμευσε ως ένα πεδίο πειραματισμού. Λειτουργεί ως το πεδίο όπου μπορεί να εκδηλωθεί μια εμπλοκή του σχεδιασμού σε ένα φαινόμενο το οποίο με έντονο και καταλυτικό τρόπο εισβάλλει στην ζωή μιας πόλης (οι νέοι αυτοκινητόδρομοι). Και ταυτόχρονα μεταλλάσσει την φυσιογνωμία της πόλης εν γένει, αλλά και των τοπικών κοινωνιών επι μέρους, και της δημόσιας ζωής τους.
Χρησιμοποιώντας ένα παράδειγμα εμπλοκής του σχεδιασμού θέτουμε το ερώτημα του πώς μπορεί να γίνει οικειοποιήσιμη μια τέτοια υποδομή, πώς μπορεί να περιλάβει χρήσεις φιλόξενες για μια τοπική κοινωνία.
Ακόμη περισσότερο θέτουμε το ερώτημα του ποιό μπορεί να είναι το νόημα ενός σύγχρονου σταυροδρομιού. Πώς μπορεί να τροφοδοτήσει και να χαρακτηρίσει την δημόσια ζωή μιας τοπικής κοινωνίας, αλλά και να δημιουργήσει ένα δίκτυο επικοινωνίας των κομματιών της ευρύτερης πόλης.
Στον χώρο αυτό τοποθετούμε έν πρόγραμμα δημόσιων λειτουργιών: Αθλητικές δραστηριότητες, χώροι έκθεσης και συγκέντρωσης, χώροι διαλόγου και επικοινωνίας των πολιτών, χώροι μνήμης και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης, χώροι ποιλιτιστικών δράσεων.
Στον σχεδιασμό κυριαρχεί ως παράμετρος το έντονο ανάγλυφο της περιοχής. Το έδαφος χρησιμοποιείται ως μια επιφάνεια που σε συνδυασμό με την μεγακατασκευή του κόμβου προσπαθεί να αποδώσει στην περιοχή ένα ενδιαφέρον 'τεχνητό έδαφος' με δυνατότοητες για συνδιασμένες κινήσεις, παράλληλες και κατακόρυφες ,υπόγειες ή υπεργειες. Το σύνολο δημιουργεί έναν τόπο που να μπορεί να εκμεταλευτεί την συνεχή κίνηση του αυτοκινητόδρομου και τις απεριόριστες δυνατότητες για επικοινωνία, συναλλαγή που μπορεί να προσφέρει. Και που απο τη μεριά της τοπικότητας μπορεί να αποτελεί ένα σημείο αναφοράς και μια ενδιαφέρουσα πρωτή ύλη. Ενώ απο τη μεριά των διερχόμενων προσφέρει ιδιαιτερότητα και νόημα στην περιεχή από την οποία διέρχονται και δίνει αφορμή για στάση και συμμετοχή.
Χρίστος Παπαστεργίου Νεκτάριος Κεφαλογιάννης http://www.geocities.com/oneoff_architecture
2. ΠΡΟΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ
3. Ο ΚΟΜΒΟΣ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ
'Η πιο ξεκάθαρη διαφορά βρίσκεται μεταξύ της Αγοράς, ως δημόσιος χώρος και χώρος δημόσιας ζωής (ένας χώρος που υλοποιείται από την δημόσια συναλλαγή και τον διάλογο) και του αυτοκινητόδρομου ή του υπερ-καταστήματος ως μή τόπων, που υλοποιούνται μέσω της μοναχικής καταναλωτικής περιπλάνησης' M. Auge
Μια συγκρητική αντιπαράθεση όπως αυτή της Αγοράς και των σύγχρονων μη-τόπων μας ενδιαφέρει όχι για να αναδείξουμε μέσα απο αυτήν μοντέλα ιδανικής χρήσης του χώρου, αλλά ως αφορμή για αναζήτηση νεων σημασιοδοτήσεων σε προγραμματικές χρήσεις και φαινόμενα που παράγει η δική μας εποχή. Τα φαινόμενα αυτά κατ' αρχάς είναι αναγκαίο να χαρτογραφηθούν και να κατανοηθούν.
Η Αγορά, που ιστορικά βάδιζε πάντα παράλληλα με τις δραστηριότητες της δημόσιας ζωής. πρόσθεσε στην κίνηση κάτι παραπάνω απο τη λειτουργική της αξία, κατασκεύασε την ίδια την αξία του δρόμου, τον κατέστησε ιστορικά φορέα του δημόσιου βίου της πόλης. Βλέπουμε έτσι πως τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά μιας εποχής απέδωσαν και το νόημα που είχε η κίνηση και ο δρόμος της πόλης για την εποχή αυτή.
Το να χαρτογραφήσουμε τα σύγχρονα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και τις δυνάμεις που παράγουν σήμερα την κίνηση, την μετακίνηση, την επικοινωνία, είναι ο τρόπος που θα μας οδηγήσει στην κατανόηση του σύγχρονου χώρου της κίνησης. Ένα είδος χώρου με πολλές ιδιαίτερότητες, αλλά και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την έρευνα του χώρου εν γένει.
Θα πρεπει λοιπόν κατ' αρχάς να αναζητήσουμε τα χαρακτηριστικά του χώρου της κίνησης σήμερα. Στην αναζήτηση αυτή έχει να μας προσφέρει η τοποθέτηση του Auge για τους 'μη-τόπους', τη φυσιογνωμία των σύγχρονων χώρων της εφήμερης συναλλαγής:
'Ο πολλαπλασιασμός απο ότι μπορεί εμπειρικά να αποκαλούμε ΄μή-τόπους' είναι ένα χαρακτηριστικό του σύγχρονου κόσμου. Χώροι κυκλοφορίας (αυτοκινητόδρομοι, αεροδρόμια), χώροι κατανάλωσης (πολυκαταστήματα, υπερ-αγορές) και χώροι επικοινωνίας (τηλέφωνο, τηλεόραση, δίκτυα) καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο χώρο σε όλο τον πλανήτη. Πρόκειται για χώρους όπου οι άνθρωποι συν-υπάρχουν ή συν-κατοικούν, χωρίς να συ-ζούν, να ζούν μαζί' Μ.Auge
Ο Auge παρατηρεί τις διαδικασίες της σύγχρονης ζωής απο τη μεριά της ανθρωπολογίας και μας προσφέρει μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία της κατάστασης, την οποία ο ίδιος ονομάζει 'υπερ-μοντέρνα'.
Η 'υπερ-μοντέρνα' κατάσταση, σύμφωνα με τον Auge, κυριαρχείται απο τα εξής χαρακτηριστικά:
1. Υπερπληθώρα συμβάντων (events). Υπερπληροφόρηση και υπερπαραγωγή νοήματος.
2. Υπερπληθώρα χωρική. Υπερπαραγωγή χώρου
Η παραγωγή του χώρου καλύπτει εξειδικευμένες ανάγκες για μετακίνηση, πληροφόρηση, κατανάλωση. Οι ανάγκες τις περισσότερες φορές δεν συμπίπτουν και δεν συνυπάρχουν, διαχωρίζονται λειτουργικά και είναι αυστηρά προγραμματισμένες, αποκλείουν το απρόσμενο.
3. Εξατομίκευση των αναφορών.
Οι σύγχρονες δραστηριότητες παράγουν μή συλλογικές αναφορές και αναπαραστάσεις. Δημιουργούν συσχετίσεις ασύμπτωτες που στερούν την συλλογική χρήση του χώρου, την διαπραγμάτευση και την συνεύρεση.
Οι παρατηρήσεις του Auge διαθέτουν και ένα επιπλεόν πολύ σημαντικό ενδιαφέρον για την έρευνα: Αναφέρονται σε διαδικασίες που αφορούν την παραγωγή, χρήση και σημασιοδότηση του χώρου. Γίνονται έτσι δεδομένα ιδιαίτερα χρήσιμα για το διεπιστημονικό πεδίο μελέτης του χώρου. Κάτι που ενδιαφέρει και τους αρχιτέκτονες, αλλά και επηρεάζει τη δουλειά και τα εργαλεία που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτονας στην σύγχρονη εποχή.
2. ΠΡΟΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ
Μπορούμε σύμφωνα με τα προηγούμενα να διερευνήσουμε κάποια χαρακτηριστικά της κίνησης σήμερα και να διατυπώσουμε την σύγχρονη προγραμματική της λειτουργία στον χώρο. Έχει παράλληλα ενδιαφέρον να προχωρήσουμε την αντιπαράθεση που ξεκινήσαμε με την αποτύπωση της φυσιογνωμίας της Αγοράς και του σύγχρονου αυτοκινητόδρομου στην σύγκριση μεταξύ σύγχρονης και παραδοσιακής προγραμματικής λειτουργίας του χώρου. Είτε να προχωρήσουμε στην σύγκριση του Τρόπου με τον οποίο ο χώρος παράγεται σήμερα και παραγόταν παραδοσιακά. Είτε του τρόπου με τον οποίο η κίνηση διαχειρίζεται ή διαχειριζόταν στο παρελθόν την έννοια του εδάφους.
1) Τα δύο είδη προγραμματικής λειτουργίας του χώρου
α. Προγράμματα που αποκαθιστούν μια συλλογικά παραγόμενη 'συμβολική τάξη' και που οργανώνουν ταυτότητες, σχέσεις, μνήμες.
β. Προγράμματα υπερσημασιοδοτημένα, όπου ο συμβολισμός του χώρου δεν είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης, αλλά επιβάλλεται είτε ως λειτουργική ανάγκη, είτε ως ανάγκη για ικανοποίηση επιθυμίας (η καταναλωτική ονείρωξη).
Αλλά και προγράμματα 'σχιζοειδή', όπου η παραγωγή νοήματος έιναι μια διαδικασία ασυνεχής. Όπου δεν δομείται μνήμη, δεν προσδιορίζονται όρια, οι σχέσεις είναι ασύμπτωτες, δεν δομούνται ταυτότητες. Το πιο ενδιαφέρον στα προγράμματα αυτά είναι ότι οι χρήστες βιώνουν τον χώρο σε ένα 'διαρκές παρόν'. Οι χώροι αυτοί, τους οποίους ο Auge αποκαλεί 'μη- τόπους' υπάρχουν για να προσπερνιούνται. Σε αυτούς κυριαρχεί το παρόν , η παρούσα στιγμή.
Τα προγράμματα της (α.) περίπτωσης ανήκουν σε μια παραδοσιακή αντίληψη για την χρήση του χώρου. Όταν τον χώρο διαχειριζόταν και νοηματοδοτούσε η τοπική κοινωνία. Και όταν το νόημα παραγόταν και αναπαραγόταν μέσα από μια συνεχή και επαναλαμβανόμενη χρήση του χώρου. Σήμερα το νόημα παράγεται απο τους κανόνες της παγκοσμιοποίησης και με τη λογική της αγοράς, του καταναλωτισμού αγαθών και υπυρεσιών. Σήμερα λοιπόν τα προγραμματικά πρότυπα μπορούμε να πούμε πως ανταποκρίνονται στην περίπτωση (β.).
Η ιδιόμορφη εμπειρία που έχουμε για τον χρόνο στους χώρους αυτούς καθορίζει και την εμπειρία του χώρου. Η δραστηριότητα είναι εφήμερη, δεν δημιουργεί σχέσεις, δεν παράγει μνήμη, αλλά την διαρκή επανάληψη και την ομοιότητα. Άρα στους χώρους αυτούς δεν αποτυπώνεται μνήμη, δεν δομείται ταυτότητα.
2) Η κατανάλωση του χώρου
Ο χώρος εντάσσεται στην καταναλωτική διαδικασία. Είναι ένα αγαθό που καταναλώνεται. Μέσω του χώρου ικανοποιούνται βασικές καταναλωτικές λειτουργίες, όπως οι μεταφορές και οι επικοινωνίες.
Ο δρόμος γίνεται ο αγωγός, ο φορέας μετακινήσεων και επικοινωνίας σε ένα δίκτυο χρήσεων που καθορίζει την καθημερινή ζωή. Έτσι ο δρόμος, ο χώρος της κίνησης, γίνεται ο χώρος της μετάβασης, το μέσον για να μεταφέρονται άνθρωποι, πληροφορίες, αγάθα και υπηρεσίες μεταξύ των προγραμμάτικά καθορισμένων τόπων κατανάλωσης.
Η μετάβαση δεν βιώνεται σαν μια εμπειρία, αλλά ως μια υποχρεωτική σπατάλη χρόνου. Η κίνηση δεν αποτελεί διαδικασία που προσφέρει γνώση, φέρνει σε επαφή και δημιουργεί σχέσεις, αλλά ως ένα στάδιο στην διαδικασία της κατανάλωσης. Η κίνηση είναι μια ποσότητα και κρίνεται ποσοτικά. Δεν παράγει εναλλαγές του νοήματος, το νόημα σε αυτήν καταγράφεται ομοιόμορφο και μάλιστα το ιδανικό σήμερα αποτελεί μια κίνηση χωρίς ίχνος τοπικού χαρακτήρα, με ένα κοινό παγκόσμιο νόημα. Ένας αυτοκινητόδρομος που να μην διαφοροποιεί την εμπειρία του να βρίσκεσαι στη Νέα Υόρκη, το Χόνγκ Κόνγκ ή την Αθήνα.
3) Το τεχνητό έδαφος της κίνησης
Η μετακίνηση παραδοσιακά αποτυπώνεται ως ίχνος, ως έκτυπο μιας διαδικάσίας οικοιοποίησης και αναγνώρισης του τοπίου. Η κληρονομιά του διαχωρισμού της κίνησης ως αυτόνομης λειτουργίας από την εποχή του μοντέρνου, στην εποχή του υπέρ-μοντέρνου ανάγεται πια στην προωθημένη παραγωγή τεχνητών εδαφών. Οι χώροι μετακίνησης γίνονται πια περίπλοκοι κόμβοι, υποδομές και μεγακατασκευές, που επιβάλλονται στο τοπίο, παράγουν οι ίδιοι τοπίο.
Οι μεγακατασκευές αυτές και ο ρόλος τους στην παραγωγή του αστικού τοπίου είναι κάτι που βιώνουμε καθημερινά. Στην πόλη μας οι υποδομές αυτού του είδους εμφανίζονται όλο και περισσότερο έντονα τα τελευταία χρόνια, αλλά ως φαινόμενο δεν μας έχει απασχολήσει ακόμη ιδιαίτερα. Οι μεγακατασκεύες αυτές, αποτελούν αστικές υποδομές, σημαντικές επενδύσεις για μια πόλη, οι οποίες αφιερώνονται σε μια αποκλειστικά προγραμματική λειτουργία, την μετακίνηση. Οι χώροι που παράγουν οι κατασκευές αυτές μπορεί να επιφυλάσσουν για μια πόλη και διαφορετικές λειτουργίες, απρόβλεπτες και μη προγραμματισμένες.
Ο ΚΟΜΒΟΣ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ
Οι απρόσμενες και μη προγραμματισμένες λειτουργίες μπορούν να γίνουν ένα αντικείμενο πειραματισμού για τον αρχιτέκτονα. Στο παράδειγμα που παρουσιάζουμε εδώ μας ενδιαφέρει να εφαρμόσουμε προγράμματα δημόσιων λειτουργιών, δραστηριότητες πολιτιστικές, αθλητικές, πολιτικού διαλόγου και μνήμης μιας τοπικής κοινότητας, σε χώρους οι οποίοι δεν είναι καταρχάς προγραμματισμένοι να υποδεχτούν τέτοιες λειτουργίες. Μια παρόμοια περίπτωση χώρου, είναι η υποδομή ενός αυτοκινητόδρομου και ιδιαίτερα σε κόμβους και διασταυρώσεις δρόμων.
Το σταυροδρόμι ιστορικά αντιπροσωπεύει τον τόπο συνάντησης, τον τόπο σύμπτωσης δυνάμεων και τον τόπο όπου λαμβάνει χώρο το απρόσμενο. Το σταυροδρόμι για τον λόγο αυτό πάντα φέρει έντονους συμβολισμούς: Ο Ερμής, για τον ελληνικό πολιτισμό, προστατεύει τις μετακινήσεις και το εμπόριο, την Αγορά και τα σταυροδρόμια.
Σήμερα η δημόσια ζωή δεν μπορεί να συμβολοποιηθεί απο το σταυροδρόμι. Η αγορά δεν είναι πια τόπος συνάντησης, δεν προστατεύει την ανταλλαγή ούτε τη διαπραγμάτευση.
Θα είχε λοιπόν ενδιαφέρον να χρησιμοποιήσουμε ένα σύγχρονο σταυροδρόμι, έναν κόμβο, για να διερευνήσουμε το είδος χώρου που παράγει, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, αλλά και το νόημα με το οποίο τροφοδοτεί τον αστικό χώρο. Η περίπτωση του κόμβου του Σταυρού Αγίας Παρασκευής μας χρησίμευσε ως ένα πεδίο πειραματισμού. Λειτουργεί ως το πεδίο όπου μπορεί να εκδηλωθεί μια εμπλοκή του σχεδιασμού σε ένα φαινόμενο το οποίο με έντονο και καταλυτικό τρόπο εισβάλλει στην ζωή μιας πόλης (οι νέοι αυτοκινητόδρομοι). Και ταυτόχρονα μεταλλάσσει την φυσιογνωμία της πόλης εν γένει, αλλά και των τοπικών κοινωνιών επι μέρους, και της δημόσιας ζωής τους.
Χρησιμοποιώντας ένα παράδειγμα εμπλοκής του σχεδιασμού θέτουμε το ερώτημα του πώς μπορεί να γίνει οικειοποιήσιμη μια τέτοια υποδομή, πώς μπορεί να περιλάβει χρήσεις φιλόξενες για μια τοπική κοινωνία.
Ακόμη περισσότερο θέτουμε το ερώτημα του ποιό μπορεί να είναι το νόημα ενός σύγχρονου σταυροδρομιού. Πώς μπορεί να τροφοδοτήσει και να χαρακτηρίσει την δημόσια ζωή μιας τοπικής κοινωνίας, αλλά και να δημιουργήσει ένα δίκτυο επικοινωνίας των κομματιών της ευρύτερης πόλης.
Στον χώρο αυτό τοποθετούμε έν πρόγραμμα δημόσιων λειτουργιών: Αθλητικές δραστηριότητες, χώροι έκθεσης και συγκέντρωσης, χώροι διαλόγου και επικοινωνίας των πολιτών, χώροι μνήμης και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης, χώροι ποιλιτιστικών δράσεων.
Στον σχεδιασμό κυριαρχεί ως παράμετρος το έντονο ανάγλυφο της περιοχής. Το έδαφος χρησιμοποιείται ως μια επιφάνεια που σε συνδυασμό με την μεγακατασκευή του κόμβου προσπαθεί να αποδώσει στην περιοχή ένα ενδιαφέρον 'τεχνητό έδαφος' με δυνατότοητες για συνδιασμένες κινήσεις, παράλληλες και κατακόρυφες ,υπόγειες ή υπεργειες. Το σύνολο δημιουργεί έναν τόπο που να μπορεί να εκμεταλευτεί την συνεχή κίνηση του αυτοκινητόδρομου και τις απεριόριστες δυνατότητες για επικοινωνία, συναλλαγή που μπορεί να προσφέρει. Και που απο τη μεριά της τοπικότητας μπορεί να αποτελεί ένα σημείο αναφοράς και μια ενδιαφέρουσα πρωτή ύλη. Ενώ απο τη μεριά των διερχόμενων προσφέρει ιδιαιτερότητα και νόημα στην περιεχή από την οποία διέρχονται και δίνει αφορμή για στάση και συμμετοχή.
Χρίστος Παπαστεργίου Νεκτάριος Κεφαλογιάννης http://www.geocities.com/oneoff_architecture
