Πανοπτισμός και αστικός χώρος

«Πρώτα, πρώτα αυστηρή αστυνόμευση του χώρου: κλείσιμο της πόλης και φυσικά του χώρου ολόκληρου, απαγόρευση εξόδου με την ποινή του θανάτου, θανάτωση όλων των αδέσποτων ζώων, χωρισμός της πόλης σε συνοικίες όπου διορίζεται από ένας επόπτης. Κάθε δρόμος μπαίνει κάτω από την εξουσία ενός επιτρόπου που τον επιτηρεί».

Κανονισμός του 17ου αιώνα που ορίζει τα
ενδεικνυόμενα μέτρα σε περίπτωση εκδήλωσης
λοιμού σε μια πόλη (1).

Ξαναδιαβάζοντας τον Μισέλ Φουκώ, τα λόγια και οι παρατηρήσεις του, 28 χρόνια μετά, φαντάζουν επίκαιρες όσο ποτέ. Ο «λοιμός», – ή αλλιώς τρομοκρατία, αντίδραση, διαμαρτυρία –, ως μορφή ταυτόχρονα πραγματική και φαντασιακή της αταξίας, έχει σαν ιατρικό και πολιτικό αντίστοιχο την πειθαρχία. Οι διοικούντες, ονειρεύονται την κατάσταση του «λοιμού» ή καλύτερα, με τα σημερινά δεδομένα, της τρομοκρατίας και της αυξάνουσας ανασφάλειας. Η εικόνα του λοιμού ισοδυναμεί με κάθε λογής σύγχυση και διασάλευση της τάξης. Επακόλουθο είναι η οργάνωση σε βάθος της επιτήρησης και των ελέγχων, μια εντατικοποίηση και διακλάδωση της εξουσίας που διαπιστώνεται καθημερινά πια.

Είναι εμφανές πως η τρομοκρατία είναι η αφορμή για την ανάδειξη πειθαρχικών σχημάτων που συνδυάζονται με την καταπολέμησή της, αλλά κύριο σκοπό έχουν τον έλεγχο των κοινωνικών και πολιτικών αντιστάσεων και την επικύρωση της κρατικής εξουσίας.
Οδηγούμαστε σε μια εποχή όπου οι άγραφοι κανόνες του δημόσιου κοινωνικού χώρου δίνουν περιθώρια στους μηχανισμούς καταστολής και πειθαρχίας με το άλλοθι της πολιτικής «ασφάλειας» και «πρόληψης»(2).

Εδώ πρέπει να γίνει μια διευκρίνηση των εννοιών «πολιτική ασφάλειας» και «πολιτική πρόληψης». Όταν μιλάμε για πολιτική «ασφάλειας» και πολιτική «πρόληψης», αναφερόμαστε σε δυο ξεχωριστές έννοιες. Οι διάφορες πολιτικές «ασφάλειας» θα έπρεπε να προσανατολίζονται στην καταπολέμηση του αισθήματός της ανασφάλειας του πολίτη, είτε αυτό συνδέεται με την εμφάνιση εγκληματικών ενεργειών, είτε με επεισόδια απολίτιστης συμπεριφοράς. Αντιθέτως, οι πολιτικές πρόληψης είναι προσανατολισμένες στην παρεμπόδιση τέλεσης αδικημάτων και θα έπρεπε λοιπόν να προστατεύουν τους πολίτες που διατρέχουν αντικειμενικό κίνδυνο να γίνουν θύματα εγκληματικών ενεργειών ή απολίτιστων πράξεων.

Αυτή η διάκριση συνδέεται με την διαφορά αντικειμενικού κινδύνου και υποκειμενικής αντίληψης: η ανάγκη ασφάλειας και η ζήτηση μέριμνας που συνεπάγεται, μπορούν να γεννηθούν είτε από μια κατάσταση αντικειμενικής έκθεσης σε κίνδυνο, είτε από μια αίσθηση ανασφάλειας μη θεμελιωμένης αντικειμενικά από μια εγκληματική απειλή. Ενώ οι πολιτικές πρόληψης επεμβαίνουν στην πρώτη από τις δύο περιπτώσεις, οι πολιτικές ασφάλειας απευθύνονται  κυρίως στην δεύτερη και άρα αντιπροσωπεύουν μια απάντηση περισσότερο γενικευμένη σε σχέση με τις στρατηγικές πρόληψης με την στενή έννοια. Σε αυτή την περίπτωση ανήκει μάλλον και η παρέμβαση του Κόλιν Πάουελ για την κάλυψη του αντιγράφου της Γκουέρνικα που κοσμεί την αίθουσα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, κατά την παρουσίαση που έκανε το 2002 για το Ιράκ.

Το να ευνοήσεις το έναν από τους δύο όρους που προανέφερα, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες: από τα χαρακτηριστικά των πολιτικών πρόληψης εγκλημάτων των διαφόρων χωρών, από τις ισχύουσες εγκληματολογικές κατευθύνσεις, από τους θεσμικούς πρωταγωνιστές που καλούνται να απαντήσουν στο αίτημα για ασφάλεια.

Οι έννοιες της «ασφάλειας» και της «πρόληψης» διαφοροποιούνται στις Ευρωπαϊκές  χώρες, αλλά σε επίπεδο δημόσιας διοίκησης τείνουν να συγκλίνουν και πολλές φορές να ταυτίζονται(3). Το χαρακτηριστικό της σημερινής πολιτικής  για την πρόληψη είναι τα μέτρα πρόληψης ante-delictum και όχι προσανατολισμός στην μείωση της εγκληματικότητας με επεμβάσεις στα αίτια της τελευταίας όπως π.χ. ανεργία ή ανισότητα και στις μορφές κοινωνικής βοήθειας που σκοπό έχουν την διάσωση και επανένταξη των περιθωριοποιημένων ατόμων. Αυτό οδηγεί σε επεμβάσεις στο φυσικό χώρο, και σε εντατικοποίηση του κοινωνικού ελέγχου(4).

Το Πανοπτικόν του Bentham, επανέρχεται λοιπόν σήμερα διευρυμένο στον αστικό χώρο.  Πανοπτισμός, ως λειτουργικό σύστημα που βελτιώνει την άσκηση εξουσίας, καθιστώντας την ταχύτερη, ελαφρότερη και αποτελεσματικότερη.

Έχει υιοθετηθεί πια, σε συνέδρια υψηλής επικινδυνότητας να καθορίζονται οι κόκκινες ζώνες, δηλαδή αστικές περιοχές που αποκλείονται από τους διαδηλωτές και τους πολίτες,  προς αποφυγή επεισοδίων ενίσχυση της ασφάλειας. Στο Κεμπέκ τον Απρίλιο του 2001, τοποθετήθηκε τοίχος 5χλ., ενώ στη Γένοβα δυο μήνες μετά, επιστρατεύθηκαν μέχρι και κοντέηνερ για τον αποκλεισμό δρόμων και  την καθοδήγηση του διαμαρτυρόμενου πλήθους.

Η αστυνομία καθόριζε μέχρι και το πότε οι διαδηλωτές θα κάθονταν στο δρόμο, αφού θεωρήθηκε και αυτό ως επικίνδυνο μέσο αντίστασης.

Οι κόκκινες ζώνες αντιπροσωπεύουν ένα μοντέλο αστικής ασφάλειας, χαρακτηριστικό της οχυρωμένης  πόλης όπου η εξουσία μετράει την ικανότητά της να ελέγχει, να διακόπτει και να προστατεύει τον χώρο. Αποτελούν το πρότυπο της μελλοντικής μητρόπολης όπου ο πραγματικός δημόσιος χώρος εκλείπει και τα υλικά και εικονικά εμπόδια την χαρακτηρίζουν αφού η απόλυτη ασφάλεια και η επιτήρηση της τάξης θα επιτυγχάνονται με οποιοδήποτε κόστος μέσα σε μια συνεχιζόμενη κατάσταση εκτάκτου ανάγκης.  Όπως γράφει και ο Salvatore Verde(5), οι κόκκινες ζώνες είναι η ανάποδη μεταφορά της φυλακής όπου αντί να εμποδίζουν την έξοδο, απαγορεύουν την είσοδο. Η φυλακή γίνεται εδώ ο ανοιχτός χώρος, ο μη-τόπος, αυτό που περισσεύει από την μητρόπολη μετά τον αποκλεισμό της.

Εφαρμόστηκαν και στην Ελλάδα οι κόκκινες ζώνες (Ναύπλιο, Ζάππειο, Πολυτεχνείο) ενώ με αφορμή την ασφαλή λειτουργία της πόλης των Αθηνών το 2004 και κατά την διάρκεια των Αγώνων θα λειτουργήσουν εκτεταμένα κόκκινες ζώνες στον αστικό ιστό(6).
Επίσης, η ΕΛ.ΑΣ. εφαρμόζει πλήρως τα τελευταία χρόνια το δόγμα της «μηδενικής ανοχής» και της «άμεσης καταστολής», ιδιαίτερα στις διαμαρτυρίες υπό την μορφή διαδηλώσεων. Χρησιμοποιούνται όλα τα σύγχρονα τεχνικά μέσα για την καταγραφή όπως φωτογραφικές μηχανές ελικόπτερα και κάμερες κρυφές και μη. Εφαρμόζεται επίσης πλήρως το μέτρο του «προελέγχου» ατόμων που θεωρούνται ύποπτοι πριν καν πλησιάσουν στο μέρος συγκέντρωσης των διαδηλωτών.

Η νεοφιλελεύθερη πολιτική της μηδενικής ανοχής δεν είναι παρά μια κατασταλτική πολιτική που σκοπό έχει την δημιουργία μιας καθησυχαστικής εικόνας των πόλεων. Η πολιτική αυτή, με ιδιαίτερη έξαρση σήμερα λόγω και της αντιτρομοκτρατικής νομοθεσίας, έχει μονάχα επιφανειακά αποτελέσματα. Το ουσιαστικό βέβαια έχει επιτευχθεί αφού κάθε αμφισβήτηση και ανατρεπτική θεώρηση μπορεί να προσδιοριστεί ως φιλοτρομοκρατική. Ιδίως τα αποτελέσματα της κρίσης του κοινωνικού κράτους είναι δυνατόν να παρακαμφθούν και να συγκαλυφθούν εν μέρη ιδεολογικά μέσα από τις εκστρατείες για την ασφάλεια.

Οι κυριότερες αστικές υπηρεσίες γίνονται όλο και περισσότερο εξειδικευμένοι χώροι αποκλεισμού. Πχ. το νοσοκομείο ή το μετρό. Η πρόσβαση περιορίζεται στους εργαζόμενους και στους χρήστες, ενώ τα ωράρια λειτουργίας είναι αυστηρά. Ο έλεγχος και η επιτήρηση για τυχόν παρεκκλίνουσες συμπεριφορές είναι εμφανείς. Απαγορεύεται φαγητό και ποτό, το κάπνισμα, η κίνηση στην αριστερή πλευρά της κυλιόμενης σκάλας. Ενδεικτικά αναφέρω ότι στο μετρό του Παρισιού τοποθετήθηκε πειραματικά ένας ειδικά σχεδιασμένος πάγκος που εξαιτίας της κλίσης του εμποδίζει το κάθισμα και το ξάπλωμα και επιτρέπει μόνο την ξεκούραση, με σκοπό την αποτροπή του χρήστη από το να εκδηλώσει «αντιαισθητική» ή «παρεκκλίνουσα» συμπεριφορά.

Στα μεγάλα εμπορικά συγκροτήματα (βλέπε Hong Kong, Νέα Υόρκη)(7) οι κανονισμοί απαγορεύουν την στάση πέραν του δέοντος καθώς και την άσκοπη περιήγηση. Επιτρέπεται αντίθετα μόνο η στάση για να καταναλώσεις είτε αυτό λέγεται θέαμα, είτε γεύμα, είτε αυτοκίνητο που κινείται με την λογική της αναγκαστικής κίνησης. Όποιος είναι κουρασμένος και δεν μπορεί να καταναλώσει καλό είναι να γυρίσει σπίτι του, αφού έτσι κι αλλιώς δεν χρησιμεύει στην εξουσία. Αυτή η άγραφη διαταγή αλλοιώνει σημαντικά την χρήση της πόλης.

Σε παρόμοια κλίμακα και ένας άλλος μεταβατικός χώρος: Αυτός του αεροδρομίου που συνεχώς αυξάνει σε έκταση ενσωματώνοντας υπηρεσίες όπως ξενοδοχειακές μονάδες, θέατρα, γυμναστήρια.

Το ίδιο συμβαίνει, σε διαφορετικό μέγεθος, στα θέατρα, στα γυμναστήρια, στα γήπεδα, στις εκκλησίες. Οι συλλογικές αστικές υποδομές διαχωρίζονται από το αστικό πλαίσιο και γίνονται νησίδες το σύνολο των οποίων τείνει να αποτελέσει δομικό στοιχείο της μεγαλούπολης. Σε πολλές περιπτώσεις όντας πόλοι έλξης ενός συγκεκριμένου μέρους του πληθυσμού (συνήθως εκείνου που έχει την οικονομική ευχέρεια να πληρώσει το αντίτιμο) παύουν να υφίστανται ως κεντρικά μέρη.

Αλλά η ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρου δίνει αφορμή για την δημιουργία καινούργιων διαφορών; σε μια κοινωνία μειονοτήτων μπορεί να οδηγήσει σε διαδικασίες συσσώρευσης της έννοιας του αποκλεισμού-αποδοχής. Τα τυχαία μέρη συνεύρεσης όπως τα παγκάκια έχουν αρχίσει να αναιρούνται από τον δημόσιο χώρο και να θεωρούνται ως ύποπτα μέρη όπου περιθωριακά στοιχεία όπως άστεγοι, μετανάστες, άνθρωποι χωρίς μόνιμη κατοικία και άρα «επικίνδυνοι» μπορούν να βρουν καταφύγιο.

  Στα πάρκα αυξάνουν οι κανονισμοί όπως απαγορεύονται τα ζώα, η ηχορύπανση, υπάρχουν φύλακες και συγκεκριμένο ωράριο χρήσης του πάρκου καθώς και χώροι που απαγορεύεται η αθλητική δραστηριότητα, ενώ για πολιτικές συγκεντρώσεις πρέπει να δοθεί ειδική άδεια.

Η πιο σημαντική διάσταση της αντίδρασης στην «πόλη χρηματοκιβώτιο»(8) στην πόλη με εμπόδια, με κωδικούς πρόσβασης, με περιορισμό στον χρόνο και στον χώρο, στην πόλη ιδιωτικοποίησης και επιτήρησης του δημόσιου χώρου ή αλλιώς στην «θωρακισμένη πόλη», είναι η αντίσταση.

Η αντίσταση(9) περιγράφει στάσεις ζωής και πολιτικές συμπεριφορές, ατομικές και συλλογικές, που μάχονται το σύστημα και τις κεντρικές μορφές εξουσίας και είναι σημείο εκκίνησης για την αλλαγή. Αντίσταση στον έλεγχο και οργάνωση της επιβίωσης εξελίσσονται στο δημόσιο χώρο, στον κατεξοχήν διεκδικούμενο χώρο της πόλης, στις πλατείες, στους εμπορικούς χώρους και στους χώρους μετάβασης, στους ίδιους τους δρόμους της πόλης.

 Ο αστικός χώρος και ιδιαίτερα ο δημόσιος χώρος, οι πλατείες, τα πάρκα, οι περιθωριακές περιοχές και οι συνδετικές περιοχές, οι εγκαταλελειμμένες περιοχές και κτίρια, είναι ένας διεκδικούμενος χώρος. Ένας διεκδικούμενος χώρος διαφορετικών χρήσεων, ένας «τρίτος χώρος»(10) υβριδικός, χώρος μιας εναλλακτικής πόλης, χώρος μεταξύ νομιμότητας και παρανομίας στον οποίο διαπραγματεύεται η ύπαρξη και η επιβίωση.
Οι αντιστάσεις σήμερα, αν και φαινομενικά δεν θέτουν σε κίνδυνο κανένα από τα συστήματα που αντιμάχονται, συγκεντρώνουν χαρακτηριστικά που επαναφέρουν την πολιτική συμμετοχή.

Νικόλας Μιτζάλης
Αρχιτέκτονας Μηχανικός, I.U.A.V.,
Διδάκτορας Πολεοδομίας και Χωροταξίας Ε.Μ.Π.


Υποσημειώσεις

1  Στρατιωτικά αρχεία της Vincennes, A 1 516 91. Στο βιβλίο Μισέλ Φουκώ, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, Εκδόσεις Κέδρος 1976, σ.259.
2  Για την ενίσχυση της ασφάλειας βλέπε ενδεικτικά το άρθρο του Richard Lacayo Time,  «Ένας ακήρυχτος πόλεμος στις ΗΠΑ», εφημ. Καθημερινή 11-5-2003.
3  Βλέπε και: Πρακτικά σεμιναρίου, Πολεοδομία και Ασφάλεια, Αναβάθμιση και ζωή του δημόσιου χώρου, Ρώμη, Ιούνιος 2000.
4  Ενδεικτικό το Dossier: Tranquillité/Sécurité, στο περ. Urbanisme, ν.323, Μάρτιος-Απρίλιος 2002.
5  S.Verde, Massima sicurezza. Dal carcere speciale allo stato penale, Odrabek, 2002.
6  Το σύστημα εποπτείας C4U με την εγκατάσταση 235 καμερών σε ολυμπιακές εγκαταστάσεις είναι ένα από τα 206(!) περίπου επιχειρησιακά σχέδια που θα εφαρμοστούν το καλοκαίρι του 2004. Βλέπε άρθρο Β.Γ.Λαμπρόπουλου, «Συναγερμός στην ΕΛ.ΑΣ.», Εφημ. «Το Βήμα», 25-5-2003.
7  Αφιέρωμα Θανάση Τσίτσα «Πορτοκαλί συναγερμός» στο περιοδικό Ε, της Ελευθεροτυπίας, 17-11-2002.
8  Βλέπε εισήγηση του υπογράφοντα στο συνέδριο «Μετασχηματισμοί της ελληνικής πόλης» στις 10-5-2003, με τίτλο «Καταστολή και αντιστάσεις στην πόλη χρηματοκιβώτιο». Δημοσιευμένο στον δικτυακό τόπο: www.arch.auth.gr. 
9  Βλέπε και άρθρα των Κ.Κυριακόπουλου και Π.Παναγιωτόπουλου στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 17-11-2002.
10  Homi K. Bhabha, The Location of Culture, Routledge, 1994.