Το δύσβατο μονοπάτι της αρχιτεκτονικής

Να δώσουν την ακριβή εικόνα του κτιρίου στον εργοδότη, αλλά και τις λεπτομέρειες κατασκευής στα συνεργεία που θα αναλάβουν το χτίσιμό του. Αυτή είναι η χρησιμότητα του αρχιτεκτονικού σχεδίου και όχι η καθ' αυτό καλλιτεχνική αξία, που στις μέρες μας, αλλά και παλαιότερα, επιδίωκαν να του προσδώσουν, ως αυτόνομου έργου τέχνης. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο βρίσκει τη δικαίωσή του μόνο στο φυσικό του χώρο, που είναι το γιαπί.

Το σχέδιο όμως, δεν είναι αρκετό για να δημιουργηθεί ο αρχιτεκτονικός χώρος. Ο αρχιτέκτονας, σε αντίθεση με όλους τους άλλους καλλιτέχνες, διαφέρει σε τούτο: για να δει υλοποιημένο το έργο του πρέπει αναγκαστικά να «περάσει» μέσα από την κοινωνία ολόκληρη, μέσα από αφάνταστες δυσκολίες και εμπόδια. Δεν εκφράζει απλώς την εσωτερική του παρόρμηση, τον εσωτερικό του κόσμο, δεν περιγράφει τη ζωή του με εργαλείο την τέχνη του.

Ο ποιητής, για παράδειγμα, αν έχει κάτι να πει, το λέει μέσα από τα ποιήματά του, ο ζωγράφος με τη ζωγραφική του. Ο καλλιτέχνης έχει την ελευθερία να ολοκληρώνει το έργο του όπως αυτός νομίζει. Η επαφή με το κοινωνικό σύνολο έρχεται αργότερα, όταν τα έργα του βρίσκονται αντιμέτωπα με το κοινό που τα σχολιάζει, τα κρίνει, τα επιβραβεύει ή τα απορρίπτει.

Συνεχείς αλλοιώσεις

Το αρχιτεκτονικό έργο, ακριβώς επειδή περιέχει και εκφράζει στο χώρο την ίδια τη ζωή, είναι δύσκολο να ολοκληρωθεί χωρίς επεμβάσεις, αλλαγές και τροποποιήσεις (τόσο από τον ιδιοκτήτη όσο και από τους εκπροσώπους τού εκάστοτε φορέα, αν πρόκειται για δημόσιο κτήριο), με αποτέλεσμα τις περισσότερες φορές να αλλοιώνεται ή και να αναιρείται η αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία.

Ιδίως όταν το έργο αυτό είναι νέων αρχιτεκτόνων, η κατάσταση αυτή επιδεινώνεται, αφού είναι εξαιρετικά σπάνιο σε τέτοια ηλικία να έχουν ήδη υλοποιημένο έργο που θα λειτουργήσει παραδειγματικά, και έτσι σε κάθε τους βήμα είναι υποχρεωμένοι να πείσουν (χωρίς θετικά πάντοτε αποτελέσματα) από τον εργοδότη μέχρι και τον τελευταίο τεχνίτη για την ορθότητα των επιλογών τους.

Φέρνω στο νου μου τους σπουδαστές που κάθε χρόνο αποφοιτούν από τις σχολές αρχιτεκτόνων. Νέοι και νέες με εξαιρετικές δυνατότητες και ταλέντο, γεμάτοι όνειρα, προσδοκίες και όρεξη για δουλειά, που θα μπορούσαν να κάνουν σπουδαία αρχιτεκτονική, αν οι συνθήκες βεβαίως τούς το επέτρεπαν. Σ' αυτό το δυναμικό των νέων συναδέλφων πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας, να τους δώσουμε περισσότερες ευκαιρίες, ώστε να βρεθούν στην πρώτη γραμμή τού αρχιτεκτονικού γίγνεσθαι της χώρας μας. Δυστυχώς όμως ασφυκτιούν, συνθλίβονται και στο τέλος χάνονται μέσα στην καθημερινή μιζέρια των πολεοδομικών υπηρεσιών, των ένοχων κυκλωμάτων, στα γραφειοκρατικά γρανάζια του κράτους, στο διαλυτικό «γούστο του πελάτη».

Γιατί η αρχιτεκτονική, για να έχει υπόσταση, δεν έχει άλλο δρόμο από το να διέλθει υποχρεωτικά μέσα από τη ζωή την ίδια. Χρειάζεται και έχει ανάγκη την αυστηρή και ουσιαστική κοινωνική κριτική που θα της προσδώσει νόημα και ιδεολογικό περιεχόμενο. Αυτή η ιδιότυπη «διήθηση» μέσα από τους όρους και τους περιορισμούς του κοινωνικού συνόλου μπορεί να φαίνεται ως καταναγκαστική δέσμευση, στην ουσία όμως πρόκειται για τον ομφάλιο λώρο που συνδέει την αρχιτεκτονική με τις ζωογόνες και πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων.

Η υλοποίηση ενός αρχιτεκτονικού έργου, από το πιο απλό μέχρι το πιο σύνθετο, απαιτεί πολλή δουλειά, τόσο στο σχεδιαστήριο όσο και στο γιαπί, απαιτεί δηλαδή, μια άρτια και ολοκληρωμένη μελέτη, αλλά και ουσιαστική επίβλεψη στο εργοτάξιο, που βεβαίως κοστίζουν. Ενα κόστος που ο απλός ιδιοκτήτης αλλά και το ίδιο το κράτος δεν είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν.

Μελέτη και κόστος

Στην Ελλάδα, κυρίως η μελέτη, δεν υπολογίζεται, δυστυχώς, σαν κάτι ουσιαστικό και αναγκαίο. Δεν έχει γίνει κατανοητό στο ευρύ κοινό πως μια πλήρης μελέτη (αρχιτεκτονική, στατική, μηχανολογική κ.λπ.) εκτός από τη διασφάλιση της ποιότητας του αρχιτεκτονικού χώρου -που είναι και το βασικό ζητούμενο- μπορεί να μειώσει αισθητά το κόστος της κατασκευής και να αποδειχτεί σε βάθος χρόνου πολύ πιο οικονομική από τις γρήγορες, πρόχειρες και «τυποποιημένες» μελέτες με τις οποίες κτίζονται τις περισσότερες φορές τα κτίρια στον τόπο μας.

Το χαμηλό επίπεδο των μελετών, και κατ' επέκταση των κατασκευών, οδηγεί δυστυχώς με μαθηματική ακρίβεια στην εκποίηση της αρχιτεκτονικής ποιότητας των κτιρίων που κτίζουμε και στην ακόμη μεγαλύτερη υποβάθμιση του «κτιριακού πολιτισμού» της χώρας μας. Οι πραγματικά ηρωικές προσπάθειες που γίνονται από πολλούς μηχανικούς να κρατήσουν υψηλό το επίπεδο των μελετών που εκπονούν, αλλά και των κατασκευών που επιβλέπουν, είναι δυστυχώς οι εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα.

Και εδώ εντοπίζεται η τεράστια ευθύνη της πολιτείας αλλά και των επιστημονικών φορέων των μηχανικών. Πρέπει το ταχύτερο δυνατόν να διασφαλιστεί νομοθετικά η υψηλή ποιότητα των μελετών, η ουσιαστική αναβάθμιση και ο εκσυγχρονισμός των τεχνικών υπηρεσιών του Δημοσίου αλλά και η αναθεώρηση του θεσμικού πλαισίου επίβλεψης των έργων του Δημοσίου, ώστε να δίνεται η δυνατότητα στον μελετητή να συμμετέχει ενεργά στην επίβλεψη του έργου που έχει μελετήσει, όπως συμβαίνει στις περισσότερες χώρες του κόσμου.

Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια έχουν ελαχιστοποιηθεί οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί για τα σημαντικά δημόσια έργα. Εχουν αντικατασταθεί, σχεδόν στο σύνολό τους, με την περιβόητη «μελετο-κατασκευή», που έχει εκμηδενίσει και περιθωριοποιήσει την καλή αρχιτεκτονική. Αυτό που αποτελεί τον κανόνα σε όλες τις χώρες του κόσμου, στον τόπο μας δυστυχώς έχει καταντήσει η εξαίρεση!

Οι περισσότεροι έχουν ταυτίσει την αρχιτεκτονική μελέτη με τη γνωστή διαδικασία και τα σχέδια που απαιτούνται για την έκδοση της «πολυπόθητης» πολεοδομικής άδειας. Με μία γραφειοκρατική ως επί το πλείστον διαδικασία, που απέχει πολύ από τον ουσιαστικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Με μία δημιουργική εργασία, η οποία βασίζεται στη στενή συνεργασία μελετητή και εργοδότη, που απαιτεί χρόνο και κόπο, αφού πρέπει να λαμβάνει υπόψη της κάθε φορά τα νέα δεδομένα και τις ιδιαίτερες απαιτήσεις του έργου που πρόκειται να κατασκευαστεί.

Σχολαστική επίβλεψη

Κάθε μελέτη είναι πνευματική και επιστημονική πρωτίστως ενασχόληση του αρχιτέκτονα και τις περισσότερες φορές είναι προϊόν δι-επιστημονικής συνεργασίας πολλών ειδικοτήτων και με κανένα τρόπο δεν μπορεί να ταυτίζεται με «εμπόρευμα» που υπόκειται στους ανταγωνιστικούς νόμους της αγοράς! Δεν παραπέμπει στην «οικονομικότερη προσφορά», αλλά τουναντίον στην ποιοτικότερη και με τις καλύτερες δυνατόν προδιαγραφές μελέτη, που θα εξασφαλίσει τη σωστή και χωρίς προβλήματα κατασκευή του κτιρίου. Με την ενδελεχή μελέτη κάθε κατασκευαστικής λεπτομέρειας, την εύστοχη επιλογή των υλικών, τις αναλυτικές προδιαγραφές και κυρίως τη σχολαστική επιτόπια επίβλεψη του έργου, το κτίριο θα αντέξει καλύτερα στη φθορά του χρόνου, με αποτέλεσμα την ελαχιστοποίηση του δυσβάσταχτου -πολλές φορές- κόστους συντήρησης.

Και είναι αυτή η διαδικασία ακριβώς αντίθετη από τη σιγουριά, την ταχύτητα και την ευκολία με την οποία πολλοί από τους σύγχρονους εστέτ ή τεχνοκράτες αρχιτέκτονες αντιμετωπίζουν κάθε αρχιτεκτονικό πρόβλημα, απόλυτα εναρμονισμένοι προς τις επιταγές μιας καταναλωτικής κοινωνίας που έχει ανάγκη μόνον από γρήγορες και εντυπωσιακές λύσεις. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που, ιδιαίτερα στις μέρες μας, βλέπουμε να ξεφυτρώνουν παντού άσχημα κτίρια, αλλοπρόσαλλα και προκλητικά, εκφράζοντας με τον πιο αποκαλυπτικό τρόπο την πολιτισμική μας στάθμη.

Αισθάνονται όλοι ήσυχοι και ευτυχείς κι ας υπάρχει μια απόλυτη και συνολική αρχιτεκτονική αποτυχία. Μια αποτυχία που χρεώνεται και χαρακτηρίζει βεβαίως όλη την κοινωνία, έτσι που να την ακολουθεί ιστορικά και να τη στιγματίζει.

*Αρχιτέκτονας - καθηγητής Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων του ΕΜΠ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 20/01/2005