Απ' τον Τσίλερ στον Πιάνο

Είναι μερικά από τα ερωτήματα που κυριαρχούν μεταξύ των αρχιτεκτόνων με αφορμή την απόφαση του ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» να επιλέξει έναν από τους σημαντικότερους σύγχρονους αρχιτέκτονες, τον Ρέντζο Πιάνο, για τη μετατροπή του παλιού ιππόδρομου στο φαληρικό Δέλτα σε πολιτιστικό πόλο, όπου θα μετακομίσουν η Λυρική Σκηνή και η Εθνική Βιβλιοθήκη. Οι αντιρρήσεις που διατυπώνουν μερικοί δεν αφορούν την αναμφισβήτητη αξία του, αλλά τις διαδικασίες επιλογής και τον προσφερόμενο από την κυβέρνηση χώρο.

Γεννημένος στη Γένοβα της Ιταλίας και μαθητής του περίφημου Λ. Καν, ο Πιάνο έγινε γνωστός όταν σχεδίασε το ιταλικό περίπτερο για την έκθεση της Οζάκα. Στην ιαπωνική μεγαλούπολη επέστρεψε στη δεκαετία του '90 για να βάλει την υπογραφή του στο πρωτοποριακό αεροδρόμιο Κανσάι, που θεωρείται το μεγαλύτερο και τεχνικά σύνθετο κατασκεύασμα στον κόσμο. Προηγουμένως, στη δεκαετία του '80, μαζί με τον τότε συνεταίρο του Ρίτσαρντ Ρότζερς, σχεδίασαν το κέντρο Πομπιντού στο Παρίσι που θεμελίωσε το βιομηχανικό ντιζάιν.

Με την κίνηση αυτή η Αθήνα μπαίνει στο παγκόσμιο παιχνίδι της αρχιτεκτονικής. Από την Κίνα ώς τη δυτική Ευρώπη, οι ταλαντούχοι αρχιτέκτονες δεν γνωρίζουν σύνορα και ξεδιπλώνουν το ταλέντο τους όπου τους καλούν: Ο Ολλανδός Ρεμ Κούλχας είναι ο δημιουργός του ξεχωριστού σταδίου που δίνει την αίσθηση χελιδονοφωλιάς στο Πεκίνο.

Ο Γάλλος Ζαν Νουβέλ είναι ο εμπνευστής του φουτουριστικού ξενοδοχείου δίπλα στη γέφυρα του Μπρούκλιν στη Νέα Υόρκη. Η Ιρανή Ζάχα Χαντίντ ξάφνιασε με το διαστημικής χροιάς χιονοδρομικό κέντρο στο Ινσμπρουκ της Αυστρίας.

Γκρόπιους και Μπότα

Η Αθήνα, ήδη από την ανακήρυξή της σε πρωτεύουσα, είχε υποκλιθεί στους ξένους αρχιτέκτονες που έφερε μαζί του ο Οθωνας. Τσίλερ και Χάνσεν υπογράφουν τα πιο εκλεπτυσμένα κτίρια του τέλους του 19ου αιώνα (Εθνικό θέατρο, Νομισματικό Μουσείο, Ακαδημία, Σικιαρίδειο κ.λπ.) και άνοιξαν το δρόμο για τα ελληνικά ταλέντα που έκαναν τα πρώτα βήματά τους αντιγράφοντάς τους.

Μετά τον πόλεμο διάσημοι αρχιτέκτονες προσκαλούνται κατά περίπτωση να σχεδιάσουν κτίρια μεγάλης κλίμακας:

*Την πρωτιά έχει ο Βάλτερ Γκρόπιους, που υπογράφει το κτίριο της αμερικανικής πρεσβείας. Παρά τις μεταγενέστερες προσθήκες και το πρόσφατο, μάλλον αυθάδες συγκρότημα προς την οδό Κόκκαλη, το οικοδόμημα αποπνέει την αξία του δημιουργού του, ο οποίος μαζί με τον Μιες Βαν ντερ Ρόε και τον Κορμπιζιέ αποτελούν την «Αγία Τριάδα» των αρχιτεκτόνων του 20ού αιώνα και τους θεμελιωτές του μοντέρνου κινήματος. Το αθηναϊκό δημιούργημα του Γκρόπιους (1959-61) ήταν από τα τελευταία πριν από το θάνατό του (1969).

*Το επόμενο πείραμα γίνεται στο τέλος της δεκαετίας του '90 από τον Μάριο Μπότα που με μια ομάδα ελλήνων αρχιτεκτόνων (Ειρήνη Σακελλαρίδου, Μόρφω Παπανικολάου κ.ά.) σχεδίασαν το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας στη διασταύρωση της Σοφοκλέους με την Αιόλου. Επέλεξαν λιτές γραμμές για να «χωράει» με σεμνότητα ανάμεσα σε δύο από τα σημαντικότερα νεοκλασικά της πρωτεύουσας. Τα ίχνη του αρχαίου τείχους και η αχαρναϊκή πύλη που εντοπίστηκαν στο οικόπεδο αναδείχθηκαν σε αναπόσπαστο κομμάτι του κτιρίου, καθώς αναστηλώθηκαν και καλύφθηκαν από γυάλινο δάπεδο.

*Το όνομα του Ισπανού Σαντιάγκο Καλατράβα συνδέθηκε με τους Ολυμπιακούς Αγώνες, αφού το σύμπλεγμα στο ΟΑΚΑ ήταν το σήμα κατατεθέν για την τηλεοπτική εικόνα που έκανε το γύρω της υφηλίου. Οι αρχές της γενέτειράς του, της Βαλένθια, του είχαν αναθέσει εν λευκώ το 1998 τις παρεμβάσεις που ανανέωσαν την εικόνα της. Αλλωστε, οι περίτεχνες κατασκευές του κοσμούν πολλές ισπανικές αλλά και γαλλικές πόλεις.

*Ο Μπ. Τσουμί μαζί με τον Δ. Φωτιάδη είναι το δίδυμο του νέου μουσείου της Ακρόπολης που έχει δεχθεί επαίνους αλλά και έντονη κριτική για τον όγκο του και κυρίως για το πολλαπλώς αμφισβητούμενο «πάντρεμά» του με τον περιβάλλοντα χώρο. Ο ελβετός αρχιτέκτονας έγινε γνωστός στις αρχές της δεκαετίας του '80 όταν ήταν στην ομάδα που εκπόνησε τα σχέδια για το προάστιο Λα Βιλέτ, το πιο πρωτοποριακό της γαλλικής πρωτεύουσας.

*Ο πολυτογραφημένος Αμερικανός αλλά γεννημένος στην Καντόνα Ι. Μ. Πέι έχει ταλαιπωρηθεί στη χώρα μας. Εκλήθη πριν από χρόνια από το ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή να σχεδιάσει το μουσείο σύγχρονης τέχνης, που έως τώρα έχει περιπλανηθεί σε διάφορες θέσεις (Ρηγίλλης, Ριζάρη) και πρόσφατα χωροθετήθηκε στο παλιό αεροδρόμιο Ελληνικού, χωρίς όμως να υπάρχει η βεβαιότητα ότι θα κατασταλάξει εκεί.

Είναι μάλλον απαξιωτική αντιμετώπιση από πλευράς του επίσημου κράτους σε έναν αρχιτέκτονα ο οποίος με την περίφημη γυάλινη πυραμίδα του πολλαπλασίασε τους επισκέπτες του Λούβρου, ενώ είναι ο δημιουργός ουρανοξυστών με μινιμαλιστική γραμμή στις ΗΠΑ αλλά κυρίως στο Χονγκ Κονγκ.

Και πώς αντιμετωπίζουν οι έλληνες αρχιτέκτονες τους εκλεκτούς ξένους συανδέλφους του;

*Χαρακτηριστική είναι η τοποθέτηση του Αλέξανδρου Τομπάζη. Με πιο πρόσφατη τη δουλειά του στο ιερό προσκύνημα στη Φατίμα της Πορτογαλίας, όπου υπογράφει τον μεγαλύτερο ναό της Καθολικής Εκκλησίας, δικαιούται τον τίτλο του πιο διεθνούς έλληνα αρχιτέκτονα. «Δεν πιστεύω στα στεγανά διαμερίσματα, ούτε στην δήθεν προστασία των μικροσυμφερόντων οιουδήποτε επαγγελματικού κλάδου ή περιοχής» λέει ο ίδιος. «Εάν ήταν να κυριαρχήσει μια τέτοια προστατευτική νοοτροπία, ο τόπος μας θα οδηγηθούνταν στην απομόνωση.

Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει ότι πρέπει να χάνεται και η ταυτότητα του κάθε τόπου. Παράλληλα όμως για μένα σημασία έχει ο συναγωνισμός να γίνεται επί ίσοις όροις. Ιδιαίτερα στον τομέα της αρχιτεκτονικής πιστεύω ότι ένας σωστά οργανωμένος κλειστός διαγωνισμός, μεταξύ αυστηρά επιλεγμένων ξένων και ελλήνων αρχιτεκτόνων, έχει πολλά πλεονεκτήματα σε σχέση με την απευθείας ανάθεση ενός έργου. Το ίδιο πιστεύω και για την περίπτωση του Ιδρύματος Νιάρχου που αποφάσισε την ανάθεση της μελέτης της νέας Λυρικής Σκηνής, της Εθνικής Βιβλιοθήκης και του πάρκου στο γραφείο Ρέντζο Πιάνο. Από την άλλη, ειλικρινά πιστεύω ότι η επιλογή του Πιάνο είναι από κάθε άποψη μια πολύ καλή απόφαση».

*Πιο επιθετικός εμφανίζεται ο Τάσης Παπαϊωάννου. Ο καθηγητής αρχιτεκτονικών συνθέσεων του Πολυτεχνείου εκτοξεύει τα βέλη της κριτικής του προς κάθε κατεύθυνση και διερωτάται: «Φανταζόμαστε στ' αλήθεια την αναβάθμιση της ελληνικής αρχιτεκτονικής με όρους τηλεοπτικού θεάματος και λάιφσταϊλ που θα αλλάξει μια πόλη και την καθημερινότητα των πολιτών της; Η αρχιτεκτονική δεν είναι μία ακόμη υστερία, μια αγωνιώδης αναζήτηση θεαματικής πρωτοτυπίας που επιδιώκει απλώς τη γρήγορη και εφήμερη αναγνώριση της αγοράς, μακριά από την αργή και βασανιστική διαδικασία, τις καθημερινές χαρές και τις απογοητεύσεις, το γόνιμο έδαφος κάθε δημιουργικής εργασίας».

Πάντως, ο συνομιλητής μας διευκρινίζει: «Να μη βγάλουν κάποιοι το συμπέρασμα ότι τάχατες υπάρχει μία μερίδα αρχιτεκτόνων που υπεραμύνονται μιας δήθεν ελληνοκεντρικής αρχιτεκτονικής και κριτικάρουν διαρκώς αρνητικά ό,τι έρχεται απ' έξω. Η πολιτισμική ώσμωση, η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη και ελεύθερη διακίνηση ιδεών και απόψεων, είναι το ζητούμενο. Φαινόμενα εσωστρέφειας συναντάμε ακριβώς σε κοινωνίες κλειστές, φοβικές, συντηρητικές που είναι οχυρωμένες πίσω από την άγνοια για το τι συμβαίνει "έξω" από τα στενά σύνορα του τόπου τους. Αυτό ακριβώς εξηγεί και την άλλη, αντιδιαμετρική -αλλά εν τέλει ίδιας αντίληψης- άποψη της ξενομανίας και του ό,τι γίνεται έξω είναι αυταπόδεικτα καλό. Το μέσα και το έξω πάντα απαιτούν ένα όριο, ένα σύνορο...».

Ο Τ. Παπαϊωάννου παρατηρεί πως μεγάλοι αρχιτέκτονες, καλοί και κακοί, υπάρχουν σε κάθε χώρα, σε κάθε χρονική περίοδο και καταλήγει: «Ευτυχώς για την αρχιτεκτονική, όπως και σε κάθε μορφή τέχνης, χρειάζεται να περάσουν πολλά χρόνια για να αποφανθούμε με βεβαιότητα για την αξία της ή τη χρησιμότητά της. Κι αυτό απέχει έτη φωτός από τη γρήγορη επιβράβευση του συρμού».

Με κριτική ματιά

*Ο Τάσος Μπίρης τοποθετεί το ζήτημα στις πραγματικές του διαστάσεις: «Κάθε φορά που γίνονται οι συνήθως θορυβώδεις παρουσιάσεις των "διεθνών προσκεκλημένων" στα διάφορα μέγαρα, συμβουλεύω τους σπουδαστές και τις σπουδάστριες να βλέπουν, να ακούν, αλλά και να κρίνουν με καθαρή και δίκαιη σκέψη, χωρίς να δοξάζουν ή να δαιμονοποιούν. Επιπλέον, την επόμενη μέρα, αντιστικτικά με κάθε παρουσιαζόμενο "αστέρα", επισκέπτομαι με τη διδακτική μου ομάδα εξαιρετικά δείγματα δουλειάς παλαιών και νέων ελλήνων αρχιτεκτόνων, ιδιαιτέρως εκείνων που έχουν σταθεί έξω από την υπερβολική δημοσιότητα. Προσπαθώ, δηλαδή, να αντιπροτείνω ένα διαφορετικό, πιο ζωντανό, πιο στοχαστικό τρόπο άμεσης αυτοεκπαίδευσης. Γιατί πώς αλλιώς θα σταθούμε, χωρίς έπαρση ή δουλικότητα, απέναντι στο "ξένο" (καλό ή κακό), αν δεν πιστέψουμε και σε κάποια δική μας αξία; Και φυσικά, αν δεν δούμε και τις αδυναμίες μας;»

Ο ίδιος όμως δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει σκληρή γλώσσα και στο βιβλίο «Συνομιλίες για την Αρχιτεκτονική με τον Τάκη Κουμπή» (εκδόσεις «Κατσανιώτη» γράφει: «Εντούτοις παρατηρώ και με προβληματίζει μια αντιφατική στάση μέρους του δικού μας αρχιτεκτονικού χώρου, και ιδιαιτέρως ορισμένων ταγών του (π.χ. του ολιγομελούς "ιερατείου" μας) (...) Πολύ συχνά μένει κανείς με την εντύπωση ότι κριτήρια επιλογής της θετικής ή αρνητικής τους στάσης δεν είναι αντικειμενικές θέσεις τους, επιστημονικές, καλλιτεχνικές, ιδεολογικές, ηθικές, αλλά περισσότερο προσωπικές αντιζηλίες ή μαζικές νευρώσεις και σύνδρομα της καθημερινότητας (...) Ολα αυτά συμβαίνουν ίσως γιατί οι ίδιες οι πρωτογενείς πηγές, οι διεθνείς δημιουργοί, αυτής της καλής ή κακής αρχιτεκτονικής, βρίσκονται μακριά μας, έξω από τη μικρή μας επικράτεια και δεν μας αφορούν προσωπικά (...) Αντιθέτως, εάν και όταν αποτολμήσουν άτομα ή ομάδες που ζουν και δημιουργούν στον τόπο μας να αναφερθούν έστω και στοιχειωδώς σε αυτοπροσδιοριστικά τους χαρακτηριστικά επέρχεται ταραχή. Και αυτή επιτείνεται με γεωμετρική πρόοδο εάν τύχει και ο υποδηλούμενος ειδικός τρόπος σκέψης και πράξης τους φτάσει να επηρεάσει και άλλους. Τότε, με πρώτο και πάλι το πανταχού παρόν "ιερατείο" μας, φωνασκούμε όλοι μαζί για "στερεότυπα που χειραγωγούν την αρχιτεκτονική και τη διδασκαλία της"».

ΧΑΡΑ ΤΖΑΝΑΒΑΡΑ

(με την ευγενική παραχώρηση της συγγραφέως)