Αυθαίρετη Δόμηση στην Ελλάδα

Η αντιμετώπιση της αυθαίρετης δόμησης στην Ελλάδα είναι ένα διαχρονικό φαινόμενο που δημιουργεί περισσότερα προβλήματα (περιβαλλοντικά, οικονομικά, κοινωνικά) από εκείνα που στην πράξη καλείται να αντιμετωπίσει (ζητήματα κοινωνικής και οικονομικής καθημερινότητας και διαβίωσης).Σύμφωνα με το Τεχνικό Επιμελητήριο Δυτικής Ελλάδας, η Πολιτεία με τις επιλογές της ενθαρρύνει την αυθαιρεσία και η αντιμετώπισή της τελεί υπό την αναγκαία και ικανή προϋπόθεση ύπαρξης ειλικρινούς, καθολικής και σταθερής πολιτικής απόφασης. Παράλληλα, τονίζει ότι στα νέα νομοσχέδια δεν έχουν τεθεί στόχοι και μέτρα, ενώ δεν έχουν θεσμοθετηθεί οι έλεγχοι και το χρονοδιάγραμμα ενεργειών, αναφορικά με τη δημιουργία ενός πλαισίου αντιμετώπισης της αυθαίρετης δόμησης, την ολοκλήρωση του βαλτωμένου πολεοδομικού σχεδιασμού, την κωδικοποίηση της χαώδους πολεοδομικής νομοθεσίας, τη στελέχωση και τον εκσυγχρονισμό των πολεοδομικών υπηρεσιών και στην θεσμοθέτηση των συντελεστών παραγωγής ιδιωτικών έργων.

Δόμηση εκτός σχεδίου ή εκτός λογικής;

Η συντεταγμένη πολιτεία διαχρονικά έχει σταθεί απέναντι στο ζήτημα αυτό με τρείς χαρακτηριστικές στάσεις:

Με νομοθετήματα που κατ' επανάληψη «νομιμοποιούσαν» γενιά με γενιά τα αυθαίρετα.

Με σοβαρές θεσμικές νομοθετικές παρεμβάσεις που όμως, αφενός στερούνταν της ολοκλήρωσής τους, αφετέρου, εξέλειπαν επαρκώς καταρτισμένα Τεχνικά στελέχη της Δημόσιας Διοίκησης (μετάθεση των ευθυνών από την Πολιτεία στους πολίτες).

Με έλλειψη για χρόνια ενός Εθνικού Χωροταξικού Σχεδιασμού με όλα τα υποκείμενα Πολεοδομικά εργαλεία καθώς και ενός εν πλήρη λειτουργία Εθνικού Κτηματολογίου και Δασολογίου, που θα έδινε τη δυνατότητα στην εκάστοτε Πολιτεία να χαράσσει μια «Πολιτική Γης» που θα ικανοποιούσε διαχρονικά και ελεγχόμενα όλες τις οικιστικές κοινωνικές ανάγκες, και μάλιστα με μια Οικονομία κλίμακας που αφενός, θα έδινε τη δυνατότητα στις κοινωνικές ομάδες χαμηλών  και μεσαίων εισοδημάτων να ικανοποιήσουν με ικανή οικονομική δυνατότητα αλλά και αξιοπρέπεια ακολουθίας της νομιμότητας, αφετέρου, θα περιόριζε σε σημαντικό βαθμό την «αισχρή κερδοσκοπία και εκμετάλλευση» στο «χρηματιστήριο γης».

Χαρακτηριστικά παραδείγματα των παραπάνω στάσεων που κράτησε η Πολιτεία υπάρχουν πολλά. Αρκεί να κοιτάξουμε νομοθεσίες προηγουμένων ετών που κάνουν λόγο για νομιμοποίηση αυθαιρέτων και ένταξή τους στο σχέδιο πόλης εν ονόματι της κοινωνικής διάστασης του προβλήματος, με μόνο όρο να μην έχουν κατασκευαστεί σε απαγορευμένες περιοχές. Είναι τραγικό πως η μόνη σοβαρή κύρωση που επεβλήθη είναι η καταβολή προστίμου, με γενικότερη φιλοσοφία αυτής την επιβολή μέτρων εισπρακτικού χαρακτήρα που προκρίνονται έναντι της νομιμότητας και της προστασίας του περιβάλλοντος.

Νομός Θεσσαλονίκης: Αυθαιρετουπόλεις με 60.000 παράνομα κτίσματα

Ας μην πηγαίνουμε όμως μακριά. Η αλήθεια είναι δίπλα μας και απτό παράδειγμα αυτής αποτελεί ο νομός Θεσσαλονίκης ο οποίος κατακτά την πρώτη θέση στη λίστα με τις περιοχές που χαρακτηρίζονται αυθαιρετουπόλεις, με τα αυθαίρετα κτίσματα να ξεπερνούν τα 60.000 σε αριθμό. Απ' ότι φαίνεται η νομαρχία Θεσσαλονίκης έχει πάρει δραστικά μέτρα για την αντιμετώπιση αυτής της παθογένειας. Περίπου 12.000 από τα κτίσματα αυτά έχουν κριθεί κατεδαφιστέα και 30.000 έχουν καταγραφεί επισήμως ως αυθαίρετα. Ωστόσο ποικίλες είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζονται στην προσπάθεια αυτής της δράσης. Πέρα από την σθεναρή αντίδραση των ιδιοκτητών που συναντούν οι εργολάβοι, το κυριότερο ζήτημα που προκύπτει είναι η έλλειψη προϋπολογισμού για την κατεδάφιση των κτισμάτων αυτών. Ήδη έχουν κατεδαφιστεί πέντε κτίσματα ενώ τα χρήματα που υπάρχουν για φέτος φτάνουν μόλις για την κατεδάφιση 40-50 κτισμάτων. Τονίζεται επίσης πως αν η νομαρχία ήθελε να προβεί σε κατεδάφιση των 30.000 κτισμάτων το απαιτούμενο ποσό ανέρχεται στα 40-50 εκατομμύρια ευρώ.

Υπάρχουν ορισμένες περιοχές στις οποίες η ύπαρξη αυθαιρέτων κτισμάτων χτυπάει κόκκινο. Αυτό συμβαίνει κυρίως στα ανατολικά του νομού, οπού καταγράφονται υπερβάσεις νομίμως εκδομένων αδειών από τους ιδιοκτήτες και αυτό συμβαίνει στην πλειοψηφία των περιπτώσεων που ιδιώτες κτίζουν σπίτι. Πρακτικά αυτό συμβαίνει όταν ένας πολίτης αρχικά κτίζει στα τετραγωνικά που του επιτρέπει η άδειά του και στη συνέχεια προχωρά σε υπερβάσεις χτίζοντας ημιυπαίθριους χώρους, σοφίτες και άλλα σημεία τα οποία συνιστούν σημαντικές παραβάσεις.

Βάσει των κονδυλίων που έχει να διαχειριστεί η πολεοδομία δίνεται και η σχετική προτεραιότητα στα κτίσματα που πρέπει να κατεδαφιστούν. Προηγούνται τα 12.000 για τα οποία υπάρχουν τελεσίδικες δικαστικές αποφάσεις, ενώ ο αρμόδιος αντινομάρχης πολεοδομίας ζητά τη συνδρομή υπουργείου και δήμων για την παροχή κονδυλίων και κατάλληλου εξοπλισμού, καθώς και βοήθεια για την καταγραφή των αυθαιρέτων. Παράλληλα αυτό το διάστημα η πολεοδομία καλείται να κατεδαφίσει 30 κεραίες κινητής τηλεφωνίας ώστε να σταματήσει να πλήττεται το περιβάλλον και να απειλείται η δημόσια υγεία. Τέλος, η διεύθυνση Πολεοδομίας δεσμεύεται για υποχρεωτικούς ελέγχους σε όλα τα κτίσματα εντός και εκτός σχεδίου πόλεως, ακόμη και σε αυτά που αναγείρονται με νομίμως εκδομένες άδειες.

Όχι σε επόμενη γενιά αυθαιρέτων

Το συμπέρασμα είναι ότι το έως σήμερα μοντέλο ανάπτυξης έχει αποτύχει. Απαιτείται τώρα ένας νέος χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός, με στόχο την προσαρμογή του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου σε μια νέα ισορροπία: οικονομική, οικολογική, κοινωνική και αισθητική. Η αυθαίρετη δόμηση είναι μία απ τις μεγαλύτερες παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας. Έχει μακρόχρονο παρελθόν και (αν δε δράσουμε άμεσα) δυσοίωνο μέλλον. Για να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο χρειάζεται να αναλύσουμε σε βάθος τις ρίζες του, να αντιληφθούμε πλήρως τις συνέπειες που έχει στην κοινωνία και να προτείνουμε λύσεις ουσιαστικές και ρεαλιστικές. Χρειάζεται επιπλέον και μια θαρραλέα διακομματική συμφωνία του πολιτικού κόσμου. Αρκετά εξυπηρετήθηκαν μικροκομματικές σκοπιμότητες τις τελευταίες δεκαετίες.

Τέσσερις είναι, συνοπτικά, οι βασικότερες αιτίες τις αυθαίρετης δόμησης:

Αδιέξοδο μοντέλο ανάπτυξης για το οποίο ευθύνεται η μονοδιάστατη βιομηχανική ανάπτυξη των αστικών κέντρων, ο μαρασμός της υπαίθρου και η ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο που ώθησαν τις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις προς τις πόλεις, οι οποίες από την πλευρά τους δε διέθεταν ούτε την τεχνική, ούτε τη θεσμική δυνατότητα να υποδεχτούν τόσους ανθρώπους.

Έλλειμμα χωροταξικού σχεδιασμού ο οποίος μέχρι και σήμερα έρχονταν συνήθως να περιγράψει απλώς τις ήδη διαμορφωμένες καταστάσεις.

Αδυναμία ελέγχου από την κεντρική διοίκηση, που απέτυχε να εφαρμόσει την πολυδαίδαλη υφιστάμενη νομοθεσία και επιχείρησε να αντιμετωπίσει το φαινόμενο είτε με νόμους που προέβλεπαν εξαίρεση από κατεδάφιση, είτε με νόμους που είχαν μόνο εισπρακτικό χαρακτήρα.

Έλλειψη πολιτικής βούλησης για την προστασία του περιβάλλοντος, το οποίο συχνά αντιμετωπίστηκε ως εμπόδιο για την ανάπτυξη και αφέθηκε να καταστραφεί, ενώ παράλληλα οι βλαβερές συνέπειες της αυθαίρετης δόμησης για το κοινωνικό σύνολο δεν έγιναν αντιληπτές από τους πολίτες.

Πολλαπλές είναι οι συνέπειες της  αυθαίρετης δόμησης. Αρχικά ισοπεδώνεται ο νομοταγής πολίτης με τον αυθαιρετούντα. Έπειτα, τα αυθαίρετα κτίσματα δεν έχουν επαρκή στατική επάρκεια έναντι σεισμικών δράσεων, ούτε επαρκή προστασία έναντι ενεργειακών απωλειών. Παράλληλα, οι Έλληνες μηχανικοί ασκούν το επάγγελμά τους μέσα σε καθεστώς πλήρους ανομίας, αδιαφάνειας και αθέμιτου ανταγωνισμού και τέλος δυσχεραίνεται ο πολεοδομικός σχεδιασμός των πόλεων και μετατρέπονται υπαίθριες ζώνες σε άναρχο ημιαστικό χώρο, με ανεπανόρθωτη καταστροφή του περιβάλλοντος.

Προτεινόμενες δράσεις για την πάταξη των αυθαιρεσιών θα μπορούσαν να είναι οι εξής:

Νέα χωροταξικά και ρυθμιστικά σχέδια καθώς και νέα χωροταξικά προγράμματα. Απλοποίηση των διαδικασιών για την ένταξη στο σχέδιο πόλης οικισμών και εκτάσεων.

Πολιτικές ουσιαστικής αποκέντρωσης.

Λειτουργικός εξοπλισμός πολεοδομικών γραφείων με πρόσληψη προσωπικού και χρήση σύγχρονων τεχνολογιών.

Κωδικοποίηση πολεοδομικής νομοθεσίας και νομολογίας. Δημιουργία επιθεώρησης δημοσίων και ιδιωτικών έργων.

Ενεργή συμμετοχή των μηχανικών στην καταπολέμηση της αυθαίρετης δόμησης.

Δορυφορική παρακολούθηση και εντοπισμός αυθαίρετων κατασκευών. Άμεση επέμβαση και κατεδάφισή τους.

Δημιουργία βάσης δεδομένων ακινήτων για τη συνεργασία φορέων που ασχολούνται με τα ακίνητα (πολεοδομία, δασαρχείο, εφορία, κτηματολόγιο-υποθηκοφυλακείο).

Σαφής οριοθέτηση των ρόλων και των επιμερισμό των ευθυνών  όλων των εμπλεκόμενων στην αλυσίδα παραγωγής ενός ακινήτου.

Αλλαγές στον Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό με στόχο την απλοποίηση των διαδικασιών έκδοσης μιας οικοδομικής άδειας και των βασικών στοιχείων δόμησης ώστε να ελέγχονται ευκολότερα.

Νομίζω πως ήρθε η ώρα να πάψουμε να θεωρούμε «κοινωνικό αίτημα» την αντιμετώπιση της αυθαίρετης δόμησης. Ήρθε η ώρα να παραδεχτούμε ότι το μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα είναι η αυθαίρετη δόμηση, οι αυθαίρετες πολιτικές και οι αυθαίρετες νοοτροπίες. Άμα κάνουμε αυτό το βήμα, και το παραδεχτούμε θα κάνουμε την αρχή για ένα καλύτερο μέλλον και θα παραδώσουμε στις επόμενες γενιές μια πόλη βιώσιμη και ανεπτυγμένη και όχι ένα εφιαλτικό σενάριο.

Ματίνα Πρίγκου