(133.13) Λήθη, Μνήμη, Ανάδειξη

Φοιτήτριες : Δρογκάρη Ζαχαρούλα, Κωτάκη Δήμητρα
Επιβλέπων Καθηγητής : Κουφόπουλος Πέτρος
Σύμβουλος Καθηγητής : Μαμαλούκος Σταύρος
Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Ημερομηνία Παρουσίασης : Οκτώβριος 2013

Σύντομη περιγραφή : Η παρούσα διπλωματική εργασία επιχειρεί να παρουσιάσει τη σημερινή κατάσταση ενός εγκαταλελειμμένου οικισμού μέσα από τη σχεδιαστική αποτύπωση των υφιστάμενων κτηρίων και να επισημάνει τη σημασία διατήρησης αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω της δημιουργίας ενός υπαίθριου μουσείου.

Δεξιά του δρόμου παράκαμψης της Εγνατίας προς το δρόμο Ηγουμενίτσα-Αθήνα συναντούμε τον εγκαταλελειμμένο παραδοσιακό οικισμό Ασκάρι. Στην ευρύτερη περιοχή της Θεσπρωτίας εντοπίζουμε  αντίστοιχους οικισμούς, που εγκαταλείφθηκαν στα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Τον οικισμό, που σήμερα είναι ερειπωμένος και σε άθλια κατάσταση, οικειοποιούνται μόνο ντόπιοι ως βοσκότοπο ή για αποθήκευση στα ετοιμορροπα κελύφη του. Τον οικισμό απαρτίζουν εννέα κατοικίες όμοιας τυπολογίας και πέντε νεότερες  μονάδες, με αποθηκευτική χρήση.

 

 

Η ανάπτυξη του οικισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιδιαίτερη μορφολογία της περιοχής, η οποία παρουσιάζει απότομες υψομετρικές εναλλαγές. Πιο συγκεκριμένα σε πεδινή έκταση την οποία διασχίζει ανά περιόδους ένας χείμαρρος, εντοπίζεται λόφος ομαλής κλίσης, που καταλήγει σε βουνό με πυκνή βλάστηση. Τα σπίτια δεν είναι συνεχόμενα αλλά είναι ελεύθερα τοποθετημένα στο τοπίο.

 

 

Τα κτήρια του οικισμού κατηγοριοποιούνται στον τύπο του δίδυμου σπιτιού. Η κάτοψη είναι συμμετρική ως προς τους δύο άξονες. Κάθε κατοικία αποτελείται από δύο στάθμες, εκατέρωθεν των οποίων κουμπώνουν δύο όγκοι με βοηθητικές λειτουργίες. Στις αποτυπώσεις των κτηρίων καταγράφηκαν σημαντικές βλάβες που οφείλονται κυρίως  στην εγκατάλειψή τους.

 

 

Το Ασκάρι σήμερα εξακολουθεί να ρημάζει και θα συνεχίσει να καταστρέφεται με το χρόνο μέχρις ότου να εξαφανιστεί τελείως όσο δεν ενδιαφέρεται κανείς για αυτό. Μαζί του θα χαθεί και το κομμάτι της ιστορίας που του αντιστοιχεί.

 

 

--Οι εγκατεστημένοι στην ευρύτερη περιοχή του ποταμού Καλαμά (Θύαμις), λαμβάνουν το όνομα τσάμηδες, από παράφραση του ονόματος του ποταμού, και η περιοχή κατοίκησής τους ονομάζεται Τσαμουριά. Μετά το 1700 οι μεγάλοι κτηματίες και οι έφιπποι μισθοφόροι που είχαν εγκατασταθεί στην Θεσπρωτία εξισλαμίζονται σταδιακά προκειμένου να διατηρήσουν τα τιμάριά τους. Είχαν στην κατοχή τους μεγάλες εκτάσεις γης, στις οποίες έχτισαν τις αυτόνομες κατοικίες τους με τη βοήθεια μαστόρων από τα κοντινά μαστοροχώρια της Κόνιτσας. Η θέση της γυναίκας παραμένει περιορισμένη μέσα στο χώρο του σπιτιού, απασχολημένη με τις οικιακές εργασίες, ενώ οι άντρας ασχολούνταν με την  καλλιέργεια των χωραφιών.  Οι τσάμηδες κατοίκησαν το Ασκάρι στα τέλη του 19ου αιώνα.

Ο επισκέπτης εισερχόμενος στο υπαίθριο μουσείο,περνάει από την πρώτη εξέδρα παρατήρησης όπου έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει τον οικισμό στο σύνολο του και μεταφέρεται στο βασικό άξονα του υπαίθριου μουσείου. Μετά το info kiosk, θα συναντήσει ντοπιους κατοίκους να καλλιεργούν τη γη. Η πορεία του διακόπτει κάθετα τον χείμαρρο, τον οποίο μπορεί να προσεγγίσει κατεβαίνοντας βαθμιαία στα ειδικά διαμορφωμένα επίπεδα. Καθώς προχωράει, ο λόφος υψώνεται μπροστά του, αποκρύπτοντάς το μουσείο. Μέσα από τα δεντρα ξεπροβάλλει η είσοδος στο υπόγειο πέρασμα και ο επισκέπτης βυθίζεται σε ενα τούνελ πληροφορίων για την Τσαμουριά, μια προετοιμασία για το υπαίθριο μουσείο.

 

 

-- Οι τσαμηδες ζουν στο Ασκάρι και τους γειτονικούς αντίστοιχους οικισμούς για χρόνια, χωρίς όμως να παραλείπονται οι εκρυθμες καταστασεις με τα γειτονικά χριστιανικά χωριά  καθόλη τη διάρκεια αυτών των χρόνων. Η αφομοιωση τους απο το ελληνικό κράτος δεν επετεύχθη. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή και την εξαίρεση των τσάμηδων από την ανταλλαγή των πληθυσμών, θα ακολουθήσει μια σειρά αποφάσεων από το ελληνικό κράτος εις βάρος τους. Οι τελευταίοι θα νιώσουν αδικημένοι και έτσι θα ενταθούν οι διαμάχες.  Θα εγκαταλείψουν τη Θεσπρωτία το 1944, μαζί με τα κατοχικά στρατεύματα.

Ο επισκέπτης πλέον μυημένος στην ιστορία της Τσαμουριάς θα αναδυθεί στο κεντρικό κομμάτι του μουσείου. Εκεί μπορεί να περιπλανηθεί στις πλήρως αποκατεστημένες κατοικίες, να κινηθεί στον υπαίθριο χώρο του μουσείου παρατηρώντας τις σαν εκθέματα, αλλά να εισέλθει και σε καθεμία από αυτές και να μεταφερθεί στην εποχή εκείνη μέσα από την εσωτερική διαμόρφωσή και επιμέλειά τους.

Μεταξύ των αποκατεστημένων κατοικιών συναντά τη 2η εξεδρα παρατήρησης, η οποία τον φέρνει αντιμέτωπο με τον απέναντι εγκαταλελειμμένο τσαμικο οικισμό, Ντομπράτι. Συνεχίζοντας την πορεία του, θα περάσει από το αλώνι και  θα κινηθεί καθοδικά στο τμήμα του μουσείου που είναι αφιερωμένο στη μνήμη των γεγονότων που έλαβαν χώρα τότε. Χάνοντας απότομα το φως της μέρας αναγκάζεται να διασχίσει το στενό πέρασμα ανάμεσα στους τοίχους για να βρεθεί στο μνημείο των δολοφονηθέντων. Θα αποκτήσει ξανά οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον ενώ οι επιβλητικές στήλες θα τον κάνουν να αισθανθεί δέος για τα γεγονότα που συνέβησαν.

-- Το ελληνικό δημόσιο κατάσχει τις ιδιοκτησίες τους και επιτρέπει την κατάληψη αυτών, ως εγκαταλελειμμένη περιουσία. Διανέμει τους αγρούς και τις κτηνοτροφικές εκτάσεις σε ακτήμονες και κτηνοτρόφους της περιοχής. Οι νέοι ένοικοι που θα επανακατοικήσουν τον οικισμό οικειοποιούνται το χώρο και  επεμβαίνουν σε αυτόν με νέες κατασκευές ασύμβατης αρχιτεκτονικής. Μετά την προσωρινή κατοίκηση των ιδιοκτησιών, ο οικισμός εγκαταλείπεται οριστικά στις αρχές της δεκαετίας του 70. Τα κτήρια παραμένουν κενά χωρίς κανένα ίχνος ζωής, έρμαια των καιρικών συνθηκών, των λεηλασιών και της πυκνής βλάστησης.

Μετά το μνημείο ο επισκέπτης αντικρίζει τα ίχνη επανακατοίκησης του οικισμού στη δεύτερη φάση του, όπως αυτά έχουν αναπαρασταθεί σύμφωνα με μαρτυρίες στην ιδιοκτησία Α5. Μέσα από αυτήν την κατοικία έχει πρόσβαση στη διπλανή κατοικία, που  στοχευμένα αφέθηκε έτσι, προκειμένου να παρουσιάσει την επόμενη φάση του οικισμού. Ο επισκέπτης είναι σε θέση να αναγνωρίσει το αποτύπωμα του χρόνου πάνω στο ερείπιο, παρατηρώντας τις φθορές και κάνοντας σύγκριση με τις αποκατεστημένες ιδιοκτησίες.

 

 

--Σήμερα ο οικισμός γίνεται μουσείο του εαυτού του και εργαλείο εκπαίδευσης για τους νεότερους. Τους καλοκαιρινούς μήνες ο οικισμός παίρνει το ρόλο ενός ανοιχτού σχολείου. Φοιτητές και επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να διδαχτούν την ιστορία του τόπου αλλά και την αρχιτεκτονική αξία του οικισμού. Σε ένα σύγχρονο κτήριο δίπλα στα παλιά κελύφη του οικισμού διεξάγονται εργαστήρια αποκαταστάσεων και έρευνα πάνω στην παράδοση και τις καθημερινές ασχολίες της εποχής. Τους χειμερινούς μήνες μπορεί να λειτουργήσει ως υπερτοπικό κέντρο πολιτισμού. Με αυτόν τον τρόπο αντιπαραβάλλονται ταυτόχρονα και οι τρεις φάσεις του οικισμού (παλιό-εγκατάλειψη-νέο ).

Ο επισκέπτης καθώς διακρίνει το ερείπιο, κατευθύνεται μέσα από έναν κήπο στον χώρο  προσωρινών εκθέσεων του μουσείου, όπου φιλοξενούνται εκθέσεις όλο το χρόνο με ποικίλα θέματα σχετικά ή μη με την ιστορία του τόπου. Αντίστοιχα, μπορεί να παρακολουθήσει κάποια προβολή ή διάλεξη κοινού ενδιαφέροντος στο συνεδριακό κέντρο στην κατώτερη στάθμη. Στην ανώτερη στάθμη υπάρχουν αίθουσες διδασκαλίας μαζί με βιβλιοθήκη για τους σπουδαστές και νέους ερευνητές.

 

 

Συνεχίζοντας στον βασικό άξονα, ο επισκέπτης φτάνει στο μικρό κατάστημα του μουσείου, δηλαδή την τελευταία κατοικία του οικισμού που έχει αποκατασταθεί και  η οποία πέρα από το κατάστημα στο ισόγειο φιλοξενεί τα γραφεία διοίκησης και αρχείου στον όροφο. Καθώς εξέρχεται από το κατάστημα αναμνηστικών, ο επισκέπτης θα βγει πάλι στον κεντρικό άξονα. Οι σκάλες στο βουνό θα τον μεταφέρουν στο τελευταίο αλλά σημαντικότερο κομμάτι του: το παρατηρητήριο. Συνεχίζοντας την ανοδική πορεία μέσα στο σύγχρονο κέλυφος του παρατηρητηρίου καταλήγει στην τελευταία στάθμη, την τρίτη εξέδρα παρατήρησης του μουσείου, όπου έχει περίοπτη θέα όλου του οικισμού.

 

 

 

--Ο οικισμός, πέρα από μόρφωση και εκπαίδευση, μπορεί να προσφέρει και την απαραίτητη διαμονή στους φοιτητές και καθηγητές που ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν στα καλοκαιρινά μαθήματα. Ο ξενώνας φιλοξενίας βρίσκεται στην δεύτερη ενότητα κτηρίων τα οποία παραμένουν μη αποκατεστημένα αλλά διατηρούνται οι τοίχοι αυτών. Μέσα στους μισογκρεμισμένους τοίχους τους εγκιβωτίζονται 2 νεοι όγκοι, οι κοιτώνες και ένας τρίτος, κάθετος σε αυτούς,  που φιλοξενεί τους χώρους διημέρευσης.

Έχοντας βιώσει πλήθος διαφορετικών εμπειριών, ο επισκέπτης αφήνει το παρατηρητήριο και εισάγεται στο δεύτερο άξονα του μουσείου, τον άξονα σύνδεσης των δύο ενοτήτων των κτηρίων του οικισμού, ένας άξονας που λόγω της προσαρμογής του στη μορφολογία του εδάφους προσφέρει διαδοχικές θέσεις παρατήρησης με μία εξέδρα προς το τέλος του. Ο  άξονας στον οποίο κινείται τώρα ο επισκέπτης, επειδή στερείται οποιασδήποτε παρέμβασης και έχει ομαλή σχέση με το έδαφος, αποκτά αυτή τη σημασία: ο επισκέπτης να εστιάσει στις προηγούμενες εμπειρίες του, να σκεφτεί, να προβληματιστεί ακόμα μια φορά  πάνω στην ιστορία που έζησε.

 

 

Στη συνέχεια διέρχεται μέσα από τη στοά που δημιουργεί το κεντρικό κτήριο του ξενωνα για να παραλάβει τον τελευταίο άξονα του μουσείου. Ενώ ο επισκέπτης κινείται καθοδικά κατευθυνόμενος στο σημείο από όπου ξεκίνησε την περιήγησή του, συναντά την τελευταία εξέδρα παρατήρησης, όπου καλείται να στραφεί και να ρίξει μια ακόμα ματιά στο σύνολο του οικισμού και της ιστορίας αποδοσμένο από το μουσείο.

 

 

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.