173.14 Αλυκές Αναβύσσου

Φοιτητής : Λεωνίδας Καλπαξίδης
Επιβλέπων καθηγητής : Πάνος Δραγώνας
Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Ημερομηνία παρουσίασης : 30 Οκτωβρίου 2014

Η πρόταση εστιάζει στην ενεργοποίηση των φυσικών δυναμικών στο αδρανές τοπίο των πρώην Αλυκών Αναβύσσου που βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση, στην εγκατάσταση νέων χρήσεων και, σημαντικότερα, στην ομαλή συνύπαρξη και αλληλεπίδραση των δύο αυτών παραγόντων.

Η μελέτη τοποθετείται στην Ανάβυσσο Αττικής και συγκεκριμένα στο νότιο τμήμα του παράκτιου μετώπου της. Η περιοχή κατοικούνταν κατά την αρχαιότητά αποτελώντας τον κλεισθενικό δήμο Αναφλύστου. Την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής πλήθος προσφύγων μετοίκησε εκεί, ενώ η μεγαλύτερη οικιστική ανάπτυξη παρουσιάστηκε στα τέλη του 20ού αιώνα, εποχή κατά την οποία η Ανάβυσσος συνδυάστηκε με τον παραθερισμό και την αναψυχή των κατοίκων της Αθήνας.

Η έκταση που μελετάται βρίσκεται στην απόληξη της φυσικής λεκάνης που σχηματίζουν οι ορεινοί όγκοι της περιοχής. Το συνολικό ανάγλυφο διακρίνεται σε δύο ετερόκλητα μέρη, το επίπεδο στα νότια (πρώην αλυκές) και το κεκλιμένο στα βόρεια. Επιπλέον, ένα τεχνητό τοξωτό ανάχωμα κινείται παράλληλα με την ακτογραμμή και φέρει την παραλιακή λεωφόρο.

 

 

Η σχέση της έκτασης με το νερό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η λειτουργία τους ως φυσική λεκάνη συγκεντρώνει αρκετά ρέματα τους μήνες με έντονη βροχόπτωση, ενώ η γεωμορφολογία και το αρνητικό υψόμετρο (1-2 μέτρα) ανέκαθεν συνέβαλλαν ώστε το θαλασσινό νερό να συγκεντρώνεται κατά τους χειμερινούς μήνες και να εξατμίζεται σταδιακά μέχρι τους θερινούς.

Η ετερογένεια στο ανάγλυφο των Αλυκών αποτυπώνεται και στις εδαφικές ποιότητες και τελικά στο τοπίο που έχει δημιουργηθεί. Στο νότιο μέρος, η υψηλή περιεκτικότητα σε άργιλο, η αλμυρότητα και η παλαιότερη λειτουργία των αλυκών συνέβαλλαν στην ανάπτυξη αλοφυτικής χλωρίδας με αρκετά σπάνια είδη. Αντίθετα, το βόρειο τμήμα είναι βραχώδες και καλύπτεται από τυπική αττική βλάστηση, ενώ χαρακτηριστική είναι η τάση επέκτασης του γειτονικού πευκώνα από τα δυτικά στο εσωτερικό του. Σύμφωνα με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία, η έκταση των Αλυκών αποτελεί το μοναδικό σταθμό ποικίλλων αποδημητικών πτηνών αυτής της κλίμακας στη νότια Αττική, ενώ βρίσκεται και στις παρυφές του δρυμού του Λαυρίου (περιοχή Natura).

 

Από την ανάλυση της περιοχής γίνεται κατανοητό πως η αδρανοποίηση των φυσικών δυναμικών του τοπίου των Αλυκών, σε συνδυασμό με την απουσία χρήσεων είναι ιδιαίτερα προβληματική. Το ανάχωμα απομόνωσε την έκταση και διέκοψε το φυσικό κύκλο του νερού εντός της, υποβαθμίζοντας το αλοφυτικό οικοσύστημα. Επιπλέον, η μόλυνση του εδάφους επιβραδύνει την φυσική εισροή του γειτονικού πευκώνα στο βόρειο τμήμα.

Με αφορμή αυτούς τους προβληματισμούς, αντικείμενο της πρότασης αποτέλεσε η ενεργοποίηση των δυναμικών του τοπίου που βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση, η εγκατάσταση νέων χρήσεων και, σημαντικότερα, η ομαλή συνύπαρξη και αλληλεπίδραση των δύο αυτών παραγόντων, η οποία θα ενεργοποιήσει τελικά με επιτυχία το αδρανές τοπίο των Αλυκών.

 

Τα στοιχεία της πρότασης διαχωρίστηκαν και αναλύθηκαν σε επιμέρους στρώσεις ώστε να οργανωθεί η πολυπλοκότητα του νέου προγράμματος (layering). Η πρώτη στρώση αφορά τις τοπιακες παρεμβάσεις, η δεύτερη περιλαμβάνει το δίκτυο με τις κυκλοφορίες πεζών και οχημάτων, ενώ στην τρίτη σχεδιάζονται οι κτηριακές εγκαταστάσεις.

 

 

Οι τρεις τύποι ανάγλυφου δέχονται διαφορετική επεξεργασία και φιλοξενούν νέες χρήσεις αξιοποιώντας τις ιδιότητές τους. Αρχικά, το τοξωτό ανάχωμα υποχωρεί στα ανατολικά και η θάλασσα εισέρχεται ξανά στις Αλυκές, ενώ κατά μήκος του αναπτύσσεται υπόσκαφη μονάδα φιλοξενίας. Στην επίπεδη επιφάνεια των Αλυκών χαράσσεται νέο σύστημα αλοπηγίων, το οποίο υποδέχεται και οργανώνει το θαλασσινό νερό. Τέλος, το κεκλιμένο βόρειο τμήμα υποσκάπτεται ώστε να φιλοξενήσει οικισμό παραθεριστικών κατοικιών.

Βασική παράμετρο κατά το σχεδιασμό αποτέλεσε ο χρόνος, τόσο περιοδικά όσο και γραμμικά. Το τοπίο των Αλυκών και οι ισορροπίες των δυνάμεων που περιλαμβάνει μεταβάλλονται διαρκώς κατά το πέρασμα των ετών, καθώς και κατά τη διάρκεια του ημερολογιακού έτους. Με βάση τις αρχές της τοπιακής πολεοδομίας (landscape urbanism), η μελέτη δεν αποβλέπει σε ένα τελικό γενικό σχέδιο αλλά αναλύεται σε τρεις φάσεις εξέλιξης (phasing) συνολικής διάρκειας τριάντα ετών, επιτρέποντας μελλοντικές μεταβολές και προσαρμογή σε νέα δεδομένα. Το τοπίο διατηρεί την ευελιξία να αναπτύσσεται ελεύθερα, χωρίς να επηρεάζεται από τις ανθρώπινες χρήσεις.

Στην πρώτη φάση (0-5 έτη), στόχος είναι η διαμόρφωση των νέων ισορροπιών στο τοπίο των Αλυκών και η προετοιμασία του ώστε να υποδεχθεί τις νέες χρήσεις. Στα πλαίσια αυτής της φάσης πραγματοποιείται εξυγίανση του εδάφους, επιχωματώνονται τα μολυσμένα τμήματα, γίνονται νέες δενδροφυτεύσεις και χαράσσονται οι κύριες κυκλοφορίες. Παράλληλα, η παραλιακή λεωφόρος μεταφέρεται στη διάμεσο της έκτασης και ολοκληρώνεται η μονάδας φιλοξενίας, με σκοπό την εξασφάλιση των πόρων που θα τροφοδοτούν την εξέλιξη της πρότασης. Τέλος, ξεκινά η κατασκευή του οικισμού στο βόρειο τμήμα.

Κατά τη δεύτερη φάση (5-15 έτη), υλοποιούνται οι εγκαταστάσεις των λουτρών και του αλατοθεραπευτηρίου. Το οικοσύστημα αναπτύσσεται ομαλά υποβοηθούμενο από νέες φυτεύσεις που προστατεύουν τον υδροβιότοπο από τις ανθρώπινες χρήσεις. Επιπλέον, το "νέο έδαφος" κατοίκησης επεκτείνεται.

Κατά την τρίτη φάση εξέλιξης (15-25 έτη), το "νέο έδαφος" στο βόρειο τμήμα των Αλυκών ολοκληρώνεται, το τοπίο συνεχίζει να διαμορφώνεται και ολοκληρώνονται οι τελευταίες δημόσιες εγκαταστάσεις (μουσείο, περιβαλλοντικό κέντρο κλπ).

 

 

Στη συνέχεια, η μελέτη εστιάζει σε τρία σημεία: στη μονάδα φιλοξενίας, στον τοπιακό μηχανισμό των αλυκών και στον παραθεριστικό οικισμό.

Το πρώτο σημείο εστίασης αφορά στη μονάδα φιλοξενίας. Με τα νέα δεδομένα, η λεωφόρος εκτρέπεται βορειότερα και το ανάχωμα υποδέχεται τη νέα χρήση της φιλοξενίας αλλά και της προμενάδας. Με αυτό τον τρόπο, η νέα χρήση αφήνει ανεπηρέαστο το φυσικό τοπίο των Αλυκών και εγκαθίσταται σε μια υπάρχουσα τεχνητή υποδομή.

Δομικά, η μονάδας φιλοξενίας διαρθρώνεται σε τρία επίπεδα. Το χαμηλότερο φιλοξενεί κυρίως κοινόχρηστες ή δημόσιες χρήσεις, την εσωτερική κυκλοφορία οχημάτων και τη στάθμευση, το ενδιάμεσο αφορά στη διημέρευση και την εσωτερική κυκλοφορία της μονάδας, ενώ το ανώτερο λειτουργεί ως δημόσιος χώρος που αποδίδεται στην παραθαλάσσια κυκλοφορία πεζών και ποδηλάτων. Οριζόντια, η μονάδα χωρίζεται σε δύο μέρη. Το δυτικό μέρος απευθύνεται στα θαλάσσια σπορ και ο τύπος των δωματίων του παραπέμπει στα παραθαλάσσια "σύρματα" των Κυκλάδων, όπου το ανώτερο επίπεδο σχετίζεται με τη διημέρευση και το κατώτερο με τη θάλασσα, καθώς εκεί σταθμεύεται το πλεούμενο. Το ανατολικό μέρος αποτελεί τον κύριο όγκο της μονάδας και περιλαμβάνει 52 δωμάτια τριών τύπων, καθώς και συνεδριακό κέντρο με αμφιθέατρο και αίθουσες πολλαπλών χρήσεων. Στο χώρο εμπρός της μονάδας, ο οποίος πλημμυρίζει κατά τους χειμερινούς μήνες, τοποθετούνται πλατφόρμες εφήμερων δράσεων και θαλάσσιων σπορ. Τέλος, η προμενάδα παρέχει την εμπειρία του υπερυψωμένου παραθαλάσσιου περιπάτου, συνδέοντας τον περίπατο στη μαρίνα της Παλαιάς Φώκαιας με το μονοπάτι του Αγίου Νικολάου.

 

Το δεύτερο σημείο εστίασης αφορά στον επίπεδο χώρο των Αλυκών. Το σύστημα των αλοφυτικών σχηματισμών δυτικά αναπτύσσεται οργανικά, ενώ ανατολικά εκτείνεται το ορθοκανονικό σύστημα των αλοπηγίων, το οποίο στηρίζεται στον κάναβο των παλαιών Αλυκών. Στο κέντρο της έκτασης, τα δύο συστήματα έρχονται σε σύγκρουση στο σημείο που γεννάται μια δεύτερη προμενάδα.

Η είσοδος του θαλασσινού νερού εκ νέου στις Αλυκές αφενός λειτουργεί τοπιακά, ενισχύοντας το οικοσύστημα του υδροβιοτόπου και αφετέρου προσφέρει τη δυνατότητα αξιοποίησης του αλμυρού νερού για ιαματικά λουτρά, καθώς και του άλατος για αλατοθεραπεία. Το νερό ακολουθεί συγκεκριμένη διαδρομή με τη βοήθεια της βαρύτητας αλλά και αντλιών μέχρι να καταλήξει στο αλάτι. Αρχικά, συλλέγεται στην πρώτη θερμάστρα εξάτμισης, περνά στη δεύτερη ελαφρώς συμπυκνωμένο, όπου και αξιοποιείται από τα λουτρά, μετατρέπεται σε άλμη στην τρίτη και τέταρτη και μέσω της τροφού καταλήγει στα αλοπήγια και τη μονάδα πλύσης. Το αλάτι από τις στοίβες στην πλατφόρμα απόθεσης καταλήγει στα υπόγεια αλατοθεραπευτήρια.

Κατά μήκος της δεύτερης θερμάστρας εξάτμισης αναπτύσσεται δίκτυο ξύλινων πασαλωτών καταλυμάτων, καθένα από τα οποία διαθέτει ιδιωτική δεξαμενή για λουτρά από τοπικό πέτρωμα, ενώ στο κεντρικό κτήριο στεγάζονται υπαίθρια και στεγαζόμενα λουτρά μαζικής χρήσης.

Διασχίζοντάς την προμενάδα, ο πεζός βιώνει την εμπειρία της ισορροπίας μεταξύ των δύο ετερογενών συστημάτων, πληροφορείται για ιστορικά και λαογραφικά θέματα των Αλυκών και της Αναβύσσου στο Μουσείο, παρατηρεί τον υδροβιότοπο στο Περιβαλλοντικό Κέντρο, συναντά διάφορες λειτουργίες της παραγωγής άλατος, διασταυρώνεται με την παραλιακή προμενάδα στο σημείο του Συνεδριακού Κέντρου και την κλιμακωτή πλατεία που το στεγάζει και καταλήγει στην παραλία.

 

Η τρίτη περιοχή εστίασης αφορά στον οικισμό των παραθεριστικών κατοικιών. Ένα σύνολο επιμηκών επιφανειών από σκυρόδεμα, καλυμμένων από τοπική βλάστηση ακολουθούν το ανήσυχο ανάγλυφο και δημιουργούν στεγασμένες ενότητες τριών έως πέντε κατοικιών δύο τύπων, πάντα προσανατολισμένων προς τη θέα της θάλασσας, ορίζοντας ένα "νέο έδαφος". Στη συνέχεια, ομάδες από τοιχία διατρυπούν κάθετα το ανάγλυφο, στηρίζοντας τις επιφάνειες και οργανώνοντας εσωτερικούς και ημιυπαίθριους χώρους. Το ανάγλυφο διατρέχουν παράλληλα τρεις οδοί εξυπηρέτησης των κατοικιών, στα επίπεδα των οποίων βρίσκονται χώροι στάθμευσης. Η ξύλινη επιφάνεια δαπέδου κάθε κατοικίας διασπάται σε δύο επίπεδα, δημιουργώντας ανισοϋψείς χώρους ανάλογα με τη χρήση και προσφέροντας ιδιωτικότητα χωρίς διαχωριστικές επιφάνειες.

 

 

Βιβλιογραφία:
Θ. Δαλάκογλου, Ανάβυσσος: ο τόπος, οι άνθρωποι, η ζωή (Ανάβυσσος, 1995)
M. Κορρές, Εκτέλεση, Περιεχόμενο και Αξία των Χαρτών της Αττικής του Κάουπερτ (Αθήνα: Μέλισσα, 2008)
Π. Μπαμπασίκας, 'Faliron 2014', Pidgin Magazine, 10 (Princeton: Princeton University, School of Architecture, 2010)
Π. Μπαμπασίκας, 'Σπίτια ακραίας άνεσης: Τα αφηγηματικά ερείσματα της Villa Marittima', ΔΟΜΕΣ, 07/09 (Αθήνα: ΔΟΜΕΣ, 2009)
Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., 1998)
D. Cosgrove, Mappings (London: Reaktion Books Ltd., 1999)
B. Tschumi, Tschumi Parc de la Villette (London: Artifice Books on Architecture, 2014)
J. D. Urbain, Στην Ακροθαλασσιά: Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή, Μετάφραση Τίνα Πλυτά (Αθήνα: Ποταμός, 2000)
C. Waldheim, The Landscape Urbanism Reader (New York: Princeton Architectural Press, 2006)
Το Ελληνικό Αλάτι: Η' τριήμερο εργασίας Μυτιλήνη, 6-8 Νοεμβρίου 1998 (Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2001)

Διπλωματικές & Ερευνητικές Εργασίες - Το greekarchitects.gr, προτείνει μια  θεματική ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται πτυχιακές ή ερευνητικές εργασίες φοιτητών από σχολές πολυτεχνείων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι ενδιαφερόμενοι /νες μπορούν να μας στείλουν την διπλωματική τους εργασία.