Αφιέρωμα στα ψηλά κτίρια

Στο πλαίσιο αυτό επιλέχθηκε ο διαχωρισμός της μελέτης σε κατηγορίες εξελίξεων (προσεγγίσεις) για την καλύτερη μελέτη και ανάλυση του κτιριακού τύπου του ουρανοξύστη μέσω της αντίστοιχης μελέτης και ανάλυσης των επιμέρους μερών που τον αποτελούν και χαρακτηρίζουν συνολικά το φαινόμενο αυτό. Στη συνέχεια έγινε μια πρώτη προσέγγιση και διαχωρισμός των υποενοτήτων αυτών και ύστερα από μια συνολική καταγραφή προέκυψε ο τελικός διαχωρισμός σε επτά υποενότητες.

Η πρώτη υποενότητα – γενικά - περιέχει μια αναδρομή στην έννοια του ύψους γενικότερα και σε μια γενική ιστορική αναδρομή πρόδρομων ψηλών κτιρίων στην ανθρώπινη ιστορία.

Η δεύτερη υποενότητα – ιστορική προσέγγιση – περιέχει όλη την ιστορική αναδρομή από την εμφάνιση των ουρανοξυστών στο Σικάγο μέχρι και σήμερα, καθώς και τις επιρροές και δυσκολίες που προέκυψαν στη διαδρομή αυτή για διάφορους κοινωνικοοικονομικούς λόγους.

Η τρίτη υποενότητα – τεχνολογική προσέγγιση – περιέχει όλη την πορεία και εξέλιξη των τεχνολογικών επιτευγμάτων που επέτρεψαν να πραγματοποιηθούν τα ψηλά κτίρια και στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, να εξελιχθούν στον κυρίαρχο αρχιτεκτονικό τύπο.

Η τέταρτη υποενότητα – δομική και μορφολογική προσέγγιση – περιέχει την εξέλιξη της μορφολογίας  των ουρανοξυστών και την επιρροή της δομής στην πορεία αυτή.

Η πέμπτη υποενότητα – οικολογική προσέγγιση – περιέχει την εμφάνιση και την εξέλιξη της οικολογικής δόμησης στα ψηλά κτίρια, περιγράφοντας και αναλύοντας παράλληλα ορισμένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα.

Η έκτη υποενότητα – ουτοπική προσέγγιση – περιέχει μια συγκροτημένη καταγραφή των σημαντικότερων ουτοπικών σχεδίων του 20ο αιώνα, καθώς οι περισσότερες ουτοπικές αρχιτεκτονικές ιδέες του αιώνα αυτού, περιείχαν το στοιχείου του ύψους και της κατακορυφότητας.

Η έβδομη ενότητα – εναλλακτική προσέγγιση – περιέχει ορισμένες θεωρίες που εμφανίστηκαν με την εμφάνιση των ουρανοξυστών και έχουν να κάνουν με εναλλακτικές προσεγγίσεις και εξηγήσεις που συνδέουν το υπερφυσικό με τις κατασκευές αυτές.

Μέσα από την συγγραφική αυτή πορεία καταγράφεται ένα ευρύ φάσμα θεωριών και προσεγγίσεων, δοσμένο με τέτοιο τρόπο, ώστε ο αναγνώστης να μπορέσει να παρακολουθήσει πιο εύκολα και καθαρά τη σταδιακή εξέλιξη των ουρανοξυστών.

Ι. ΓΕΝΙΚΑ

το ύψος ως τρίτη διάσταση του χώρου

Το ύψος ως τρίτη διάσταση του χώρου συναντάται στη γήινη γεωμορφολογία του εδάφους από τις απαρχές της δημιουργίας του πλανήτη μας. Βουνά (εικ. 1), φαράγγια (εικ. 2), ύφαλοι, δέντρα (εικ. 3), καταρράκτες (εικ. 4) και πολλά άλλα φυσικά στοιχεία της χλωρίδας και της πανίδας έχουν έντονο το στοιχείο του ύψους και άσκησαν από πολύ νωρίς δέος στον άνθρωπο, προκαλώντας του τόσο θαυμασμό όσο και φόβο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να συναντούμε σε όλες σχεδόν τις μυθολογίες το συνδυασμό των στοιχείων αυτών με θεϊκές ερμηνείες και συμβάντα (ο Όλυμπος ως τόπος κατοικίας του δωδεκάθεου, το όρος Σινά για τη χριστιανική ιστορία), καθώς και με υπερφυσικά όντα (το γέτι των Ιμαλάϊων, οι δράκοι στην Αγγλοσαξωνία). Ακόμα και στις μέρες μας η κατάκτηση των υψηλών βουνοκορφών αποτελεί έναν από τους πιο εξεζητημένους στόχους της ανθρώπινης φιλοδοξίας.
Από τις πρώτες ακόμα προσπάθειες του ανθρώπου να κτίσει έγινε φανερή η πρόθεση του να υπερβεί τους φυσικούς νόμους, με κύριο σκοπό να εξυμνήσει το θείο, αλλά και να ικανοποιήσει την πρωτογενή ανάγκη του να φτάσει όσο το δυνατόν ψηλότερα προς τον ουρανό, δηλαδή προς τον ίδιο το θεό (χαρακτηριστικό μυθολογικό παράδειγμα με ορισμένα ιστορικά στοιχεία αποτελεί ο πύργος της Βαβέλ (εικ. 5)). Για θρησκευτικούς επομένως λόγους ξεκίνησε ο άνθρωπος να χτίζει ψηλά μνημεία (αρχικά στήλες (εικ. 6) και πύργους και στη συνέχεια μονολιθικές κατασκευές–μενχίρ, ντολμέν), μέχρι να καταλήξει σιγά σιγά σε κτίρια, με πρώτη αρχιτεκτονική μορφή τα Ζιγκουράτ στην αρχαία Μεσοποταμία (εικ. 7), στην συνέχεια τις πυραμίδες της Αιγύπτου (εικ. 8), τα τοτέμ των Μάγια στην Αμερική και κάποιους πύργους στην Αφρική. Είναι χαρακτηριστικό επίσης ότι από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου (εικ. 9-14), όλα - εκτός ίσως από τους κρεμαστούς κήπους της Βαβυλώνας -έχουν άμεση σχέση με το ύψος και μάλιστα έχουν γιγάντιες, όχι μόνο για την εποχή τους διαστάσεις. Το πιο διαχρονικό ίσως είδος ψηλού μνημείου αποτελεί ο οβελίσκος (εικ. 15), ο οποίος είναι ένας μονολιθικός πέτρινος στύλος, λαξευμένος σε εντυπωσιακές μορφές και επιγεγραμμένος. Οβελίσκους συναντάμε από την Αρχαία Αίγυπτο μέχρι τη σημερινή εποχή.

(Εικόνες 1 έως 8 – κάντε κλικ για μεγέθυνση)

οι πύργοι και η χρήση τους

Οι πύργοι ανήκουν σε δύο τύπους. Ο πρώτος εμπεριέχει πρακτικές χρήσεις όπως είναι η άμυνα (χαρακτηριστικό του Μεσαίωνα), το καμπαναριό, ο φάρος, οι αντέννες και η μέγιστη αξιοποίηση του υπάρχοντος ισόγειου χώρου (όπως και οι σημερινοί ουρανοξύστες). Ο δεύτερος τύπος χρησιμοποιείται για να συμβολίσει την εξουσία και τη δύναμη θρησκευτικού και πολιτικού σώματος, όπως είναι οι εκκλησίες και τα δημαρχεία στην Ευρώπη – αντίστοιχο ρόλο παίζουν ως ένα βαθμό και οι ουρανοξύστες στη σύγχρονη εποχή.
Η πρώτη χρήση των πύργων για μυσταγωγία και συμβολισμό έγινε με τα βαβυλωνιακά Ζιγκουράτ. Η αρχιτεκτονική των ναών στην Ινδία περιείχε μια ποικιλία πυραμιδικών και κυλινδρικών πέτρινων πύργων. Οι φημισμένες ξύλινες παγόδες (εικ. 16-17) αποτελούν την ασιατική εκδοχή των πύργων με ορισμένα πολύ ψηλά για την εποχή τους κτίρια, όπως επίσης και ο μιναρές της ισλαμικής αρχιτεκτονικής. (εικ. 18)

Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, κυρίως για αμυντική χρήση, δημιουργούνται τα πρώτα κάστρα και οχυρά με ενσωματωμένους πύργους (εικ. 19-20), τα οποία λειτουργούν ως καταφύγια και στη συνέχεια ως πόλεις ολόκληρες. Οι εκκλησίες από την άλλη μεριά, με κύριο σκοπό τη δημιουργία της αίσθησης του δέους απέναντι στο θείο, αποκτούν μνημειώδεις διαστάσεις και με τα πανύψηλα καμπαναριά τους (εικ. 21) γίνονται ορόσημα για τις εκάστοτε πόλεις.

(Εικόνες 9 έως 26 – κάντε κλικ για μεγέθυνση)

οι σύγχρονοι πύργοι

Οι σύγχρονοι πύργοι (εικ. 25) αποτελούν ιστορική συνέχεια των οβελίσκων, κυρίως σε μορφή, αλλά και σε χρήση. Μερικοί από τους πιο σημαντικούς πύργους της πρόσφατης ιστορίας είναι ο πύργος του Eiffel στο Παρίσι, ο καθεδρικός ναός του Ulm (εικ. 22), και το μνημείο της Washington (εικ. 23), ο μεγαλύτερος πέτρινος πύργος στον κόσμο με χρήση ίδια με τους αρχαίους οβελίσκους – εξυμνώντας τα κατορθώματα ενός ανθρώπου.
Χάρη στις καινοτομίες του Auguste Perret στο ενισχυμένο σκυρόδεμα και του Gustave Eiffel στο σίδηρο και στο χάλυβα, οι ψηλοί πύργοι αναπτύχθηκαν ραγδαία.
Οι περισσότεροι χτίστηκαν ως πύργοι τηλεπικοινωνιών, ως εμπορικές επιχειρήσεις για την πανοραμική θέα των πόλεων σε συνδυασμό με την παγκόσμια τουριστική έκρηξη μετά το 1960 ή ως συμβολικά μνημεία για παγκόσμιες εκθέσεις ή μεγάλα αθλητικά γεγονότα.

Ο ψηλότερος πύργος, και κτίσμα ταυτόχρονα,  στον κόσμο είναι ο CN Tower στο Τορόντο με 553 μέτρα ύψος (εικ. 24), με την ψηλότερη πλατφόρμα παρατήρησης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατασκευή αυτού του κτιρίου: η επταώροφη μεταλλική κατασκευή που περιλαμβάνει το εστιατόριο, την πλατφόρμα παρατήρησης και κάποιες εγκαταστάσεις συναρμολογήθηκε στο έδαφος και τοποθετήθηκε στο ύψος των 342 μέτρων με ελικόπτερο. Γενικότερα η χρήση των ελικοπτέρων είναι σχεδόν απαραίτητη για τις γιγάντιες αυτές μονολιθικές κατασκευές.

η εμφάνιση των ουρανοξυστών

Η εξέλιξη των ουρανοξυστών αποκαλύπτει μια συναρπαστική, επιτυχημένη ιστορία που ξεκινά κοντά στα τέλη του 19ου αιώνα. Οι ουρανοξύστες δεν έχουν μόνο μεταμορφώσει τις πόλεις μας, αλλά επίσης έχουν αλλάξει δραστικά τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αρχιτεκτονική.

Παράλληλα με τον αυξανόμενο ανταγωνισμό για την ανέγερση του ψηλότερου κτιρίου στον κόσμο, οι ουρανοξύστες σχετίζονται με μία σειρά αρχιτεκτονικών, τεχνολογικών, οικολογικών και αστικών παραμέτρων.
Για πολλά χρόνια ωστόσο, τα ψηλά κτίρια θεωρούνταν κατά βάση μία αμερικανική υπόθεση. Οι ουρανοξύστες άρχισαν να εμφανίζονται έντονα, πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο Σικάγο, ενώ αργότερα καταγράφονται σε μία νέα μνημειακή φάση επέκτασης στη Νέα Υόρκη.  (εικ. 26) Ξεκινώντας στη δεκαετία του 90 ένα αναπάντεχο κύμα νέων κατασκευών ψηλών κτιρίων σαρώνει την Ευρώπη, Ασία και Αυστραλία. Τελευταία, τα πιο σημαντικά μεγάλα σχέδια έχουν πραγματοποιηθεί εκτός Αμερικής.

Καμία άλλη μορφή κτίσματος δεν μπορεί να αντικαταστήσει τους ουρανοξύστες ως απάντηση στην εκθετικά αυξανόμενη ανάγκη για ελεύθερο χώρο στα κέντρα των μητροπόλεων του κόσμου.
Η παρούσα στιγμή θεωρείται σημαντική για να ανατρέξει κανείς στην εξελικτική ιστορία των ψηλών κτιρίων, να εξετάσει τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα και να επιχειρήσει μία ματιά στο μέλλον αυτού του μοναδικού τύπου κτίσματος.

η εξάπλωση των ουρανοξυστών

Από τα τέλη του 19ου αιώνα όταν οι ουρανοξύστες πρωτοεμφανίστηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, είχαν ήδη διαμορφώσει την τρέχουσα αντίληψη του κόσμου για την αρχιτεκτονική. Με την όλο και μεγαλύτερη εξάπλωσή τους, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατάφεραν να αλλάξουν την όψη των σημαντικότερων πόλεων στον κόσμο. Οι ουρανοξύστες αντικατέστησαν τις μυτερές κορυφές των εκκλησιών που κυριαρχούσαν στον ορίζοντα και έγιναν νέα χωρικά σημεία αναφοράς.
Οικονομικά συμφέροντα και ζητήματα πολεοδομικού σχεδιασμού είναι συνήθως οι κύριοι λόγοι πίσω από τις προτάσεις κατασκευής τους. Αλλά πάνω και πέρα από ορθολογικούς και οικονομικούς παράγοντες, οι ουρανοξύστες πάντα σχετίζονται με όνειρα, ελπίδες και ουτοπίες που τους οδηγούν σε αναζήτηση σε νέα ύψη. Από το κτίριο Woolworth (εικ. 27) στο κτίριο Empire State και το World Trade Center (εικ. 28), οι ουρανοξύστες έχουν γίνει το σύμβολο για τις φαινομενικά απεριόριστες δυνατότητες της αρχιτεκτονικής· μία συνεχώς ανανεώσιμη υπόσχεση για το μέλλον. Οι πολυάριθμες προτάσεις που καταγράφηκαν και ανακοινώθηκαν πριν από το χάραμα της νέας χιλιετίας ενισχύουν τη διαρκή πίστη μας στην ικανότητα αυτής της σχεδιαστικής τυπολογίας να συνεχίσει να αναπτύσσεται.
Από την άλλη πλευρά, οι ουρανοξύστες σχετίζονται επίσης με όλων των ειδών τις ανησυχίες, αντιδράσεις και κινδύνους. Στην αρνητική μυθολογία του Μολώχ της πόλης, ο ουρανοξύστης έγινε το πιο σημαντικό σύμβολο για την απώλεια της ατομικότητας και της ζωής μέσα στην ανθρώπινη κλίμακα. Στην κοινή κουλτούρα – από την ταινία Metropolis (εικ. 29) στο Gotham City, και από το Batman στο Blade Runner– οι ουρανοξύστες πάντα εξασφάλιζαν το υπόβαθρο σε δημιουργίες που απειλούν το μέλλον μας.

(Εικόνες 27 έως 31 – κάντε κλικ για μεγέθυνση)

ο κίνδυνος των ουρανοξυστών

Σε κοινή λογική με την εξέλιξη της αερομεταφορικής και της εξερεύνησης του διαστήματος στον 20ο αιώνα, η ανέλιξη του ουρανοξύστη οδήγησε σε τεράστια επιτεύγματα της τεχνολογίας και της επιστήμης της μηχανικής, αλλά έφερε επίσης στο προσκήνιο νέους, απροσδόκητους μέχρι τώρα κινδύνους. Όπως σε κάθε περίπτωση κατασκευών φτιαγμένες από άνθρωπο, ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι, και πάντα ήταν, η πιθανότητα της κατάρρευσης λόγω κατασκευαστικής ατέλειας ή φυσικών αιτίων, όπως οι σεισμοί. Ο φόβος μας απέναντι σε τέτοια γεγονότα προέρχεται από πολύ παλιά.
Στην Παλαιά Διαθήκη, η ιστορία της αποτυχίας του Πύργου της Βαβέλ (εικ. 30) προκαλείται από την ανθρώπινη ύβρη, του ανθρώπου δηλαδή που χτίζει τόσο ψηλά στον ουρανό, αγνοώντας τα όρια που θέτουν οι θεοί. Για πολλά χρόνια, καθώς οι μέθοδοι και υπολογισμοί των κατασκευών γίνονταν πολλοί ακριβέστεροι, ο κίνδυνος μιας πραγματικής κατάρρευσης έμοιαζε να είναι ένας παράλογος, καθαρά θεωρητικός συλλογισμός. Εντούτοις την 11η Σεπτεμβρίου 2001, με τις επιθέσεις που σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν από τρομοκράτες, αυτός ο κίνδυνος έγινε μια σκληρή πραγματικότητα.
Η επίθεση στο World Trade Center στη Νέα Υόρκη ήταν επίσης ένα χτύπημα σε ένα κτίριο – σύμβολο και στους χιλιάδες ανθρώπους από όλο τον κόσμο που ήταν συγκεντρωμένοι εκεί, τη στιγμή αυτή. Συνάμα δημιουργήθηκε το ερώτημα εάν θα έπρεπε να κτιστούν ξανά τόσο ψηλοί ουρανοξύστες στο μέλλον. Για τέτοιες κατασκευές δεν μπορεί κανείς να εγγυηθεί στους χρήστες απόλυτη ασφάλεια σε περιπτώσεις επιθέσεων τέτοιου είδους. Όμως, όπως ένα μεμονωμένο αεροπορικό δυστύχημα δεν εμποδίζει τη συνέχιση και την εξάπλωση της κυκλοφορίας στον αέρα παγκοσμίως, η επίθεση στο World Trade Center (εικ. 31) δεν έχει θέσει σε αμφισβήτηση αυτό το συγκεκριμένο σχεδιασμό κτιρίου.
Σε μια εποχή όπου σχεδόν ο μισός πληθυσμός της γης ήδη ζει σε μεγάλες πόλεις, οι έντονοι ρυθμοί του τρόπου εργασίας και της ζωής μας, καθιστά αναπόφευκτη την αυξανόμενη κατασκευή ουρανοξυστών. Στην πραγματικότητα, η μορφή και η χωροθέτηση των περισσότερων σχεδίων για νέους ουρανοξύστες μετά τον Σεπτέμβρη του 2001 – σε νέες και υπάρχουσες προτάσεις παγκοσμίως – αποστερούν κάθε πιθανή μελλοντική επίθεση από την υποτιθέμενη ιδεολογική αιτιολόγηση της 11/9.

Αλέξιος Βανδώρος

Σημείωση: Για το άρθρο αυτό βασική πηγή αποτέλεσε η διδακτορική διατριβή: "Μαρσέλος Σωτήρης (2010), Η σύγχρονη ευρωπαϊκή άποψη για το ψηλό κτίριο, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης."