Παρουσίαση ερευνητικής εργασίας με θέμα τα ψηλά κτίρια (Α' Μέρος)

Στο πλαίσιο της μόνιμης στήλης με θέμα τα ψηλά κτίρια κρίθηκε σκόπιμο να δημοσιευτούν ορισμένες ενδιαφέρουσες ερευνητικές εργασίες συναδέλφων αρχιτεκτόνων.
Σκοπός της μόνιμης στήλης άλλωστε δεν είναι η μονόπλευρη ανάλυση του θέματος από μια οπτική γωνία.
Στο πλαίσιο αυτό έχουν πραγματοποιηθεί ήδη 17 συνεντεύξεις από τις οποίες έχουν προκύψει ιδιαίτερα χρήσιμα συμπεράσματα και μια πληθώρα διαφορετικών και αντίθετων απόψεων στην κατεύθυνση της συνολικής αντιμετώπισης του ζητήματος.

Η ερευνητική εργασία της συναδέλφου αρχιτεκτόνισσας Ρίτα Κανακίδου που πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2005 στην Αρχιτεκτονική Σχολή Α.Π.Θ. με επιβλέποντα καθηγητή τον κ. Τσολάκη.

Η εργασία με τίτλο 'Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΥΨΗΛΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ' αποτελεί μια προσπάθεια καταγραφής της πορείας του ψηλού κτιρίου στην ιστορία και του τρόπου με τον οποίο αυτό επαναπροσδιορίζει και επαναδιευθετεί τον αστικό χώρο και θα παρουσιαστεί σε 4 μέρη.

Μέσα από την περιγραφή που ακολουθεί γίνεται μια προσπάθεια καταγραφής της πορείας του ψηλού κτιρίου στην ιστορία και του τρόπου με τον οποίο αυτό επαναπροσδιορίζει και επαναδιευθετεί τον αστικό χώρο.

 

Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΥΨΗΛΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ Ia

1.Εισαγωγή
Η ανάγκη του ανθρώπου να υπερνικήσει τις φυσικές δυνάμεις, οι οποίες ξεπερνούσαν τα όρια του, του έδωσαν δύναμη και έμπνευση να διανύσει με ιλιγγιώδη ταχύτητα μια διαδρομή που αποτελεί πρόκληση για έρευνα. Μέσα σε μερικές χιλιετίες κατάφερε να δημιουργήσει κατασκευές ορατές από το φεγγάρι (Σινικό Τείχος, Πυραμίδες Γκίζας), να υψώσει ουρανοξύστες πάνω από τα σύννεφα, να διανοίξει σήραγγες μήκους δεκάδων χιλιομέτρων, να γεφυρώσει ασύλληπτες αποστάσεις και να αναγείρει χώρους λατρείας υποβλητικούς σε βαθμό δέους.

Η εξελικτική αυτή διαδρομή ασφαλώς δεν υπήρξε ανώδυνη, αλλά κατακτημένη σε κάθε βήμα της. Από τα βασικά πράγματα που έπρεπε να μάθει ο άνθρωπος, κατά τη διάρκεια δημιουργίας των κατασκευών του, ήταν να επιλέγει και να αξιοποιεί τις πρώτες ύλες που του παρείχε το φυσικό περιβάλλον. Τα πρώτα δομικά υλικά ήταν πλέον προφανή και αυτά που μπορούσαν με αμεσότητα να αποκτηθούν: πέτρα, ξύλο, λάσπη, τούβλα. Αργότερα εμφανιστήκαν διάφορα ορυκτά πετρώματα (μάρμαρα, πωρόλιθοι κ.τ.λ.), ενώ πολύ πρόσφατα, λίγο μετά την Βιομηχανική Επανάσταση εξελίχθηκαν μια σειρά από προϊόντα χημικής κατεργασίας (τσιμέντο ,χάλυβας), που υπερτερούσαν κατά πολύ σε χαρακτηριστικά, όπως η αντοχή στην παραλαβή δυνάμεων, η πλαστότητα και η ευκολία στη μεταφορά. Τα εξελιγμένα αυτά υλικά επέδρασαν καταλυτικά στην υλοποίηση μιας πολύ μεγάλης σειράς από υπερκατασκευές κατά τους δύο τελευταίους αιώνες.

Επιστήμες όπως τα Μαθηματικά, η Φυσική, η Μηχανική και η αντοχή των υλικών πρωταγωνίστησαν στην σύλληψη, υλοποίηση και εξέλιξη των μεγάλων κατασκευών, ενώ είναι φανερό ότι σημαντική ώθηση έχουν επίσης δώσει η γόνιμη φαντασία και η διάθεση για νεωτερισμούς από την πλευρά των μηχανικών. Το όριο πλέον στους οραματισμούς των μηχανικών της νέας χιλιετίας μοιάζει να είναι ο ουρανός, αφού οι ουρανοξύστες, τα πανύψηλα μνημεία, οι εντυπωσιακοί πύργοι, είναι κατασκευές που βάζουν στόχο τον ουρανό. Αποτελούν ζωντανές αναπαραστάσεις της διάθεσης του ανθρώπου για επιτεύγματα, μεγαλείο και πολιτισμό.

 

1.1 Οι πρώτες υψηλές κατασκευές
Από την αρχαιότητα, ακόμη, η έννοια του μεγάλου ύψους ήταν συνυφασμένη με την έννοια του δέους, της λατρείας, του επιτεύγματος και του μεγαλείου. Αναρίθμητοι αρχαίοι πολιτισμοί που αναπτύσσονται στην Εγγύς Ανατολή ,στη Ρώμη, Αίγυπτο και την Ευρώπη μέσω των υψηλών, επιβλητικών κατασκευών και όγκων, εκφράζουν την λατρεία τους αλλά και επιβάλλουν την πολιτισμική τους δύναμη.

Η επιβολή των υψηλών όγκων διαφαίνεται από χιλιάδες χρόνια πριν, όταν Χριστιανοί και Ιουδαίοι συνεπαρμένοι από την επιβλητικότητα και την υπεροχή των πανύψηλων βουνών, τα χαρακτηρίζουν ιερά.

 

Cerro del Toro στην Παταγωνία της Νότιας Αμερικής. Θεωρούνταν και θεωρείται από τις πιο επιβλητικές κορυφές του κόσμου.

 

Ως κατοικίες των Θεών προσδιορίζονταν τα όρη αυτά και η λατρεία τους από το λαό ήταν ισάξια του χαρακτηρισμού. Μια λατρεία που διήρκησε χιλιάδες χρόνια και επηρέασε πολλούς πολιτισμούς.

Το μεγαλείο όμως των υψηλών κατασκευών διαφαίνεται και την περίοδο της 'μεγαλιθικής εποχής', όπου πολλά χρόνια πριν αναπτύσσεται για πρώτη φορά στην Εγγύς Ανατολή. Η αρχαιότερη μορφή μνημειακής λίθινης κατασκευής πρόκειται για ταφικά μνημεία 'ντολμέν'[1] από τεράστιους, αδούλευτους, μονολιθικούς λίθους ύψους 30μ., καθώς και ορθόψηλοι στύλοι σε κυκλικές διατάξεις θρησκευτικής σημασίας. Αυτή η μεγαλιθική αρχιτεκτονική της Ανατολής επηρεάζει και την Αίγυπτο, στην οποία εμπνέεται η δημιουργία μνημειακών λίθινων κτισμάτων, των οβελίσκων καθώς και των διάσημων και επιβλητικών πυραμίδων. Επηρεάζει όμως και την δυτική Ευρώπη (Γαλλία, Αγγλία και Ιρλανδία) με μνημεία θρησκευτικής και ιδιαιτέρα ταφικής σημασίας.

Αδιαμφισβήτητα όμως η πιο αντιπροσωπευτική κατασκευή ανάδειξης ύψους και μεγαλείου, στους αρχαίους πολιτισμούς, αλλά και σε αρκετά μεταγενέστερους, είναι ο πύργος. Σχετικά με την σύγχρονη γνώση μας στο θέμα της εμφάνισης των πρώτων αρχέγονων πύργων παρατηρείται μια αβεβαιότητα και μια αμφιβολία. Το μοντέλο του πύργου αμφισβητείται. Ωστόσο υποστηρίζεται από πολλούς επιστήμονες ότι οι πύργοι χτίζονται εδώ και 5000 χρόνια. Ο Frank Lloyd Wright υποστηρίζει ότι κυκλικοί πύργοι κατασκευάζονται από τον 8 αιώνα π.χ.

Συγκεκριμένα επιστημονικές έρευνες υποστηρίζουν ότι οι πύργοι υψώνονται σε ποικίλες περιοχές .Εκτός από τις χώρες της Μεσογείου και την Αφρική, στην Αραβία αλλά και στον Καύκασο εκτιμάται η ύπαρξη πύργων κατασκευασμένων από άργιλο, τούβλο ή πέτρα. Αυτοί οι πύργοι ήταν πρόδρομοι των Χριστιανικών και Αναγεννησιακών καμπαναριών, των κυκλικών και ορθογωνίων πύργων δηλαδή, που εξυπηρετούσαν πρώτιστα ως σύμβολα θρησκευτικής υπεροχής και δύναμης.

 

1.2 Υψηλές κατασκευές που μένουν για πάντα στην ιστορία
Από τα πιο πρώιμα παραδείγματα που επαληθεύουν την υπεροχή των υψηλών κατασκευών είναι τα Ziggurat. Θεωρούνταν θεϊκά βουνά πάνω στα οποία υψώνονταν ναοί, κατοικίες των θεών. Η αρχιτεκτονική τους ιστορία χρονολογείται πριν από  χιλιάδες έτη και χαρακτηρίζεται από την βαθμιδωτή πυραμίδα που κορυφώνεται σε ναό. Μάλιστα αυτή η βαθμιδωτή μορφή δικαιολογεί και την παρομοίωση τους με μια σκάλα μεταξύ ουρανού και γης.

 

Ζιγκουράτ Μεσοποταμία

Το περιφημότερο ziggurat, τουλάχιστον για τους λαούς που αναγνωρίζουν την Παλαιή Διαθήκη, είναι το Ετεμενάγκι η ' Πύργος της Βαβέλ'.

 

Ζιγκουράτ- Πύργος της Βαβέλ.

 

Κατά την βίβλο οι άνθρωποι ήθελαν να υπερυψώσουν τον πύργο για να φτάσουν στους ουρανούς, τιμωρήθηκαν όμως γι' αυτήν την αλαζονεία τους και την αυθάδεια τους και έτσι το έργο απέμεινε μισοτελειωμένο.[2]

Το ziggurat αυτό είχε το χαρακτηριστικό όνομα Ετεμενάγκι, δηλαδή 'ο οίκος του θεμελίου, του ουρανό και της γης' κάτι που ήταν ενδεικτικό μεγάλου ύψους. Ως μεγαλεπήβολο έργο αποτέλεσε ένα σημαντικό δημιούργημα της ύστατης αναλαμπής του μεσοποταμιακού πολιτισμού καθώς και η μορφή του αποτέλεσε και ένα ιδιαίτερο ερέθισμα ακόμη και για τους ουρανοξύστες της εποχής μας.[3]

Και στην Αρχαία Ελλάδα όμως ένας μοναδικός ιδιαίτερης σημασίας πύργος υψώνεται και θεωρείται ως η κατάπληξη του κόσμου. Ο φάρος της Αλεξάνδρειας όπως αυτός ονομάστηκε, ήταν τουλάχιστον για 1200 χρόνια ο ψηλότερος πύργος στη γη και αποτέλεσε ερέθισμα για πολλούς μεταγενέστερους.

 

Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας.

 

Ολοκληρώθηκε το 282 π.χ. υπό την βασιλεία του Πτολεμαίου του 2ου και η κατασκευή του φανέρωνε ένα φιλόδοξο αρχιτεκτονικό πρόγραμμα. Η τριμερής ρύθμιση του ύψους του, η επικάλυψη του με λευκό μάρμαρο, αλλά και ο γλυπτικός του διάκοσμος επιβεβαίωναν το μεγαλειώδες του έργου. Αυτή η εξαιρετική και εντυπωσιακή όψη και μορφή του, αλλά και το απίστευτο για την εποχή ύψος των περίπου 140 μ. το εγκατέστησε ως ένα από τα εφτά θαύματα του κόσμου και σ 'ένα σύμβολο της τότε ελληνικής παγκόσμιας δύναμης και του ιδρυτή του. Κατόπιν ο Φάρος της Αλεξάνδρειας παίρνει τον τίτλο του 'πρώτου πύργου' στην παγκόσμια ιστορία.

Μετά από αυτό το αρχιτεκτονικό θαύμα της τότε εποχής δεν χτίστηκε κανένας μεγάλης σημασίας πύργος. Μέχρι και στην Ελληνιστική εποχή η ελληνική αρχιτεκτονική περιορίστηκε και επικεντρώθηκε στην ναοδομία επηρεάζοντας και τους Ρωμαίους, οι οποίοι δανείστηκαν πολλά ελληνικά αρχιτεκτονικά στοιχεία.

 

1.3  Οι πύργοι ως θρησκευτικά σύμβολα.
Το 330 μ. Χ. με την μεταφορά της πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο Βυζάντιο από τον Μέγα Κωνσταντίνο και τον τελικό διαχωρισμό από την Ρώμη, το 398 μ. Χ. αρχίζει  μια διαφορετική ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής των ναών. Καθορίζονται τα σχέδια των βασιλικών εκκλησιών και των άλλων  Ρωμαϊκών αγορών.

Στη Δύση χτίζονται εκκλησίες με πύργους- καμπαναριά. Οι εκκλησίες Saint Simeon (460-490 μ. Χ.) και η βασιλική Turmanin (500 μ. Χ.) που θεωρούνται να έχουν τους πρώτους πύργους καμπαναριά δυστυχώς σήμερα έχουν πλήρως καταστραφεί. Αντιθέτως τα δύο καμπαναριά στη Ραβέννα στην Apollinare in Nuovo (περίπου το 500 μ. Χ.)  και η San Apolinare in Classe(το πρώτο μισό του 6^ου αιώνα) υπάρχουν και σήμερα. Αυτοί οι πύργοι καμπαναριά στη Ραβέννα θεωρούνται και ως πρόδρομοι των μετέπειτα αναγεννησιακών πύργων στη νότια και κεντρική Ευρώπη.

Από τον 7^ο αιώνα ως και τον 19^ο αιώνα κατασκευάζονται πάρα πολλοί Ισλαμικοί πύργοι, οι λεγόμενοι μιναρέδες.

 

Ισλαμικός πύργος- Μιναρές.

 

Αυτά είναι σύμβολα της δημιουργίας μιας νέας θρησκείας. Ενώ η ιερή σημασία των πύργων υιοθετείται  και από πολλές χώρες της Ασίας όπως και η Κίνα, Ιαπωνία, Ινδία και Ινδονησία. Οι πύργοι αυτοί εκτός από την θρησκευτική τους αξία παρουσιάζουν και μια ιδιαίτερη και σημαντική καλλιτεχνική αξία εξ' αιτίας του ασυνήθιστου και ποικιλόμορφου γλυπτικού διακόσμου, που είναι εμπνευσμένος από τα πολιτισμικά σύμβολα και εμβλήματα των χωρών.

 

1.3α  Μεσαίωνας
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα ένα διαφορετικό είδος πύργου εμφανίζεται κυρίως σε χώρες της Δύσης. Μια αρχιτεκτονική περισσότερο μεγαλεπήβολη και επιβλητική χαρακτηρίζει τους καθεδρικούς ναούς. Θολωτές κατασκευές, τοξωτές αψίδες, στοές, σχηματισμοί ομάδας πύργων και μια γλυπτική επεξεργασία της δομής μέσω των θέσεων τοίχων είναι μερικά από τα καταφανή χαρακτηριστικά των μεγάλων καθεδρικών ναών. Και εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών, καθένας από τους καθεδρικούς ναούς αποτελεί ένα ισχυρό μνημείο και μια εμβληματική δομή στην πόλη από την οποία προέρχονται.

[4] Εξάλλου σήμερα δεν μπορούμε να φανταστούμε τι σήμαινε η εκκλησία για τον άνθρωπο εκείνης της εποχής. Η εκκλησία ήταν το μόνο μεγάλο κτίριο σε ακτίνα πολλών χιλιομέτρων και το καμπαναριό της ήταν ορόσημο για όποιον έρχονταν από μακριά. Ακόμη και από οικονομική άποψη το χτίσιμο ενός καθεδρικού ναού που έπαιρνε χρόνια ολόκληρα, πρέπει να μεταμόρφωνε κυριολεκτικά την πόλη. Η εξαγωγή της πέτρας από τα λατομεία, η μεταφορά της, οι σκαλωσιές που έπρεπε να στηθούν, η πρόσληψη πλανόδιων τεχνιτών που διηγούνταν ιστορίες από μακρινά μέρη, όλα αυτά αποτελούσαν τότε σπουδαίο γεγονός.

Οι πύργοι φυσικά είναι ένα από τα καθοριστικά μορφολογικά στοιχεία των Καθεδρικών και γι' αυτό η αρχιτεκτονική τους είναι ένα θέμα ιδιαίτερης επεξεργασίας. Οι σπουδαιότεροι από αυτούς εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να επικεντρώνουν το ενδιαφέρον εξαιτίας των ιδιαίτερων μορφολογικών τους στοιχείων. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο πύργος της Πίζας στην Ιταλία, ο οποίος λόγω της κλίσης απεικονίζει την δυσκολία και την ιδιαιτερότητα στην κατασκευή των πύργων.

 

Ο πύργος της Πίζας.

 

Ωστόσο η μορφή είναι σύμφωνη με την χαρακτηριστική μορφή των αυστηρών και κλειστών μεσαιωνικών πύργων στην Ιταλία.

Αδιαμφισβήτητα πάντως παρά τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής, τα αναρίθμητα μεσαιωνικά κτίρια και πύργοι σ' όλη την Ευρώπη αποκαλύπτουν μια ισχυρή επίσημη πολιτισμική ενότητα που κυριαρχεί εκείνη την εποχή.

Η αυξανόμενη ωστόσο δύναμη της αστικής τάξης και των συντεχνιών, ιδιαίτερα των συντεχνιών των κτιστών, οι οποίοι γνώριζαν σημαντικά κατασκευαστικά μυστικά, ήταν η απαρχή στο να κατασκευασθούν καθεδρικοί ιδιαίτερου πλούτου. Οι δομοστατικές αλλαγές που εφαρμόστηκαν καθώς και οι μορφολογικές καινοτομίες των σχηματισμένων αψίδων και των τεραστίων παραθύρων με το χρωματισμένο γυαλί, μέσω του οποίου φιλτραρίζονταν το φως, αποτέλεσαν τα χαρακτηριστικά των γοτθικών πύργων.

 

Ο καθεδρικός Saint Peter's. Οι δύο πύργοι του είναι οι δεύτεροι ψηλότεροι στον κόσμο.

Αρχικά η ιδέα της γοτθικής αρχιτεκτονικής, ειδικότερα στη νότια Ευρώπη, δεν έγινε αποδεκτή και προσδιορίστηκε ακόμα και ως "βάρβαρη αρχιτεκτονική". Ωστόσο όμως αργότερα αναγνωρίστηκαν οι υψηλές αρχιτεκτονικές αξίες που αντιπροσώπευε. Μάλιστα την εποχή των γοτθικών καθεδρικών η κατασκευή πύργων κορυφώνεται και αποτελεί ένα υψηλό σημείο σε ολόκληρη την αρχιτεκτονική.

 

1.3β Αναγέννηση-Μπαρόκ
Τον 16ο αιώνα ξεκινάει μια νέα περίοδος που επηρεάζει και τον τομέα της αρχιτεκτονικής και της κατασκευής. Πρόκειται για την περίοδο της Αναγέννησης. Η περίοδος αυτή ξεκινάει με μια προσπάθεια αναγέννησης των τεχνών, γι' αυτό και εξ' αρχής δεν προσδιόριζε ένα συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό ύφος. Ουσιαστικά η αναγέννηση του κλασικισμού ή διαφορετικά η "ανανέωση της αρχαιότητας" αρχίζει να επηρεάζει την αρχιτεκτονική στη νότια Ευρώπη. Εξάλλου εκεί η αποστροφή προς το γοτθικό ύφος ήταν παρούσα από την πρώτη στιγμή και επιπλέον το γοτθικό ύφος είχε αρχίσει να προσανατολίζεται προς τον μυστικισμό και έτσι η εγκατάλειψη του συγκεκριμένου ύφους ήταν αναπόφευκτη.

Ωστόσο ήταν φυσικό ότι η στροφή προς τον κλασικισμό να είχε ως επακόλουθο την μείωση κατασκευής πύργων. Έτσι στην Ιταλία αυτή την περίοδο δεν κατασκευάστηκε σχεδόν κανένας πύργος. Αντίθετα στη Γαλλία υπήρξε ένας σημαντικός αριθμός πύργων χωρίς όμως να παρουσιάζουν κάποιο ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Ενώ στην Γερμανία και Ισπανία πολυάριθμοι πύργοι κατασκευάστηκαν στις πόλεις και στις εκκλησίες.

Και το Μπαρόκ όμως ξεκινάει ως μια μειωτική έκφραση για το αρχιτεκτονικό στυλ της εποχής. Οι υπερβολές μέσω της γλυπτικής υπερφόρτωσης και της χρήσης καθρεφτών αντί για παράθυρα, οδήγησαν στην δημιουργία ενός ιδιόμορφου στυλ τέχνης. Στην εποχή του Μπαρόκ παράγονται οι πιο διαφορετικές μορφές πύργων. Οι Μπαρόκ αρχιτέκτονες προσπάθησαν μέσω μιας αισθησιακής έκφρασης και τον συνδυασμό των πλαστικών τεχνών να φτάσουν στα ουράνια.

Οι εκκλησιαστικοί πύργοι του Μπαρόκ χαρακτηρίζονται από την ιδιαίτερη ποικιλομορφία, γι' αυτό και η απορία σχετικά με την μεταξύ τους ισορροπημένη συνύπαρξη είναι δικαιολογημένη. Δεδομένου ότι πολλές μορφές των πύργων δεν μπορούν να συνυπάρξουν μεταξύ τους, ωστόσο αντιμετωπίζονται ως σύνολα σε σχέση με τις εκκλησίες και τα περίχωρα τους. Μέσα σε τέτοια γενικότερα σύνολα οι πύργοι Μπαρόκ μπορούν να θεωρηθούν ως μορφολογικός εμπλουτισμός και πολύτιμα ορόσημα των πόλεων. Και γι' αυτό η εποχή Μπαρόκ θεωρείται να έχει βάλει τα θεμέλια για το σύγχρονο τρόπο σκέψης και οργάνωσης των σύγχρονων μεγαλουπόλεων.

 

2. 19ος-20ος αιώνας

"Το όριο γίνεται ο ουρανός"
Η αφθονία των μορφών κατά τη διάρκεια της μπαρόκ εποχής ακολουθήθηκε από την απλοποιημένη επίδραση του κλασικισμού. Η σχεδόν συνολική απουσία πύργων χαρακτήρισε και το τέλος ενός καθιερωμένου αρχιτεκτονικού ύψους. Ωστόσο όμως το ύψος ως στοιχείο δύναμης, επιβλητικότητας, εξουσίας και αναγνωρισιμότητας θα επανέλθει με νέες μορφές περισσότερο σύγχρονες, σύμφωνες με τις νέες εξελίξεις που προστάζει η βιομηχανική εποχή που ξεκινά από τον 19ο αιώνα.

Προς το τέλος επομένως του 18ου αιώνα και κάτω από την πίεση των αναγκών της βιομηχανικής παραγωγής αναπτύσσονται νέοι μέθοδοι επεξεργασίας, οι οποίες επιτρέπουν μια εκτεταμένη εφαρμογή του σιδήρου και σαν οικοδομικού υλικού. Οι πρώτες σιδηροκατασκευές πρόκειται για γέφυρες που διακρίνονται για την ορθολογιστική και τολμηρή κατασκευή τους, γαλαρίες και εργοστάσια, στα οποία προκύπτει μια νέα αισθητική του εσωτερικού χώρου, καθώς και για περίπτερα και βιβλιοθήκες που αργότερα θα θεωρηθούν πρόδρομοι επισημότερων έργων.

Αναπτύσσοντας αυτές τις νέες κατασκευαστικές μεθόδους ο πρωτοπόρος Eiffel τον 19ο αιώνα δεν δίστασε να εφαρμόσει σε πύργους συμπεράσματα ,τα οποία είχαν εξαχθεί από τολμηρούς πειραματισμούς σε σιδερένιες γέφυρες μεγάλων ανοιγμάτων. Επιβεβαίωσε έτσι τη δυνατότητα χρήσης των μετάλλων στην ανέγερση κτιρίων, το τεράστιο ύψος των οποίων ήταν αδύνατο να επιτευχθεί με χρήση παραδοσιακών υλικών.

Ο πύργος του Eiffel στο Παρίσι γίνεται ο πύργος σύμβολο του αιώνα της βιομηχανίας και της επιστήμης, δίνοντας ώθηση σε διάφορες επιστήμες όπως εφαρμοσμένης μηχανικής και αεροδυναμικής, αλλά και στην κατασκευή ψηλών κτιρίων που θα συνέβαλλαν στην αναδιαμόρφωση των πόλεων της βιομηχανικής εποχής.

 

Ο πύργος του Eiffel.

 

Το ψηλό κτίριο αλλάζει ολοκληρωτικά την κλίμακα, την εμφάνιση, την αντίληψη των πόλεων, αλλά και την αντίληψη του κόσμου γι' αυτές. Ο τίτλος του ψηλότερου κτιρίου στο κόσμο αρχίζει ν' αποκτά μια ιδιαίτερη σφραγίδα και να γίνεται μια αγαπημένη τοποθέτηση για τα κοινωνικά κατορθώματα και τους πανηγυρισμούς.

 

2.1    Αμερική 1880-1945
2.1.1 Σικάγο-Ν.Υόρκη.

Η πρώτη εμφάνιση των ουρανοξυστών
Η εξέλιξη των πολυώροφων κτιρίων συνδέεται στενά με την αστική ανάπτυξη του Σικάγου και έτσι όπως αυτή διαμορφώνεται μετά από την καταστρεπτική πυρκαγιά του 1871, κατά την διάρκεια της οποίας ένα μεγάλο μέρος της πόλης καταστρέφεται. Τα νέα κτίρια στην προσπάθεια αναδημιουργίας άρχισαν να γίνονται ολοένα και ψηλότερα. Οι πρώτες καινοτόμες προσπάθειες κατασκευής των πραγματικών ψηλών κτιρίων γίνονται από τους εκπροσώπους της Σχολής του Σικάγου κοντά στα τέλη του 19ου αιώνα. Εκείνη την χρονική στιγμή και σε εκείνο το μέρος ένας μοναδικός συνδυασμός της βιομηχανικής και οικονομικής πραγματικότητας, συνέτειναν στην ανάπτυξη ενός καινούριου και διακριτού κτιριακού τύπου "το Αμερικάνικο κτίριο γραφείου". [5]Δημιουργείται έτσι ο πρώτος εμπορικός πυρήνας της πόλης (Loop), ο οποίος συνοδεύεται από την βαθμιαία κατασκευή κτιρίων μεγάλου ύψους (12-13 όροφοι) με βασικό στόχο την καλύτερη εκμετάλλευση του οικοπέδου. Ουσιαστικά δηλαδή αυτοί οι πρώιμοι ουρανοξύστες ήταν ένα οικονομικό φαινόμενο που βασίζεται στην ανάγκη και στην επιθυμία κέρδους, μέσω της ταχύτητας κατασκευής τους και την μεγαλύτερη αξιοποίηση του χώρου.

Το κατασκευαστικό τους σύστημα ήταν απλό και πανομοιότυπο, ενώ οι αισθητικοί προβληματισμοί ήταν υποταγμένοι στους πρωταγωνιστικούς παράγοντες της επένδυσης, της χρήσης και της αποδοτικότητας. Με τις αργότερα τελειοποιήσεις στο τεχνητό φως, στον κλιματικό έλεγχο και στην πρόσβαση μέσω ανελκυστήρων, όλοι οι σοβαροί προβληματισμοί, για το πόσο μεγάλο μπορούσε να είναι το κτίριο και στον τρόπο με τον οποίο μπορούσε να σχεδιαστεί, τελικά απομακρύνθηκαν.

[6]Το πρώτο ψηλό κτίριο από χάλυβα ήταν το Home Insurance Building το οποίο κτίζεται το 1883-85 από τον William Le Baron Jenney.

 

Home Insurance Building.

 

Πρόκειται για ένα 1Οόροφο κτίριο με μεταλλικό σκελετό το οποίο ωστόσο κρύβει στην πρόσοψή του την νεότροπη κατασκευαστική του αρχή. Άλλου τέτοιου είδους σημαντικά κτίρια αυτής της περιόδου πραγματοποιήθηκαν από τους Barnham και J.Root. Πρόκειται για κτίρια με λιτή εξωτερική διακόσμηση, κομψές αναλογίες και ελαφρότητα.

[7]0 κυριότερος όμως και γνωστότερος εκπρόσωπος της Σχολής του Σικάγου είναι ο Luis Sullivan. Ο Sullivan ασχολείται με το πρόβλημα των ψηλών κτιρίων και αναζητά τη σωστή έκφρασή τους σε συσχετισμό με την λειτουργία, την κατασκευή και το χρησιμοποιούμενο υλικό. Ο ίδιος είναι υπέρμαχος της λογικής "Form follow Function" (Η μορφή ακολουθεί την λειτουργία) και αυτή η λογική τον οδηγεί στην τριμερή διαμόρφωση των κτιρίων του ανάλογα με την λειτουργική συνάφεια των μερών του. Το ισόγειο και ο πρώτος όροφος συνδέονται με κοινή χρήση, οι ενδιάμεσοι όροφοι των όμοιων γραφείων και ο τελευταίος όροφος με τις εγκαταστάσεις που ολοκληρώνουν το κτίσμα. Ο Sullivan υποστηρίζει τον τονισμό του κυρίου γνωρίσματος του ψηλού κτιρίου, της τρίτης διάστασης δηλαδή και ο ίδιος πάνω σ' αυτό λέει: " Τι είναι το κύριο χαρακτηριστικό του ψηλού κτιρίου; Απαντάμε αμέσως: αναπτύσσεται στο ύψος. Πρέπει σε κάθε σημείο να είναι υπερήφανο και εντυπωσιακό, να υψώνεται σαν ζητωκραυγή έτσι ώστε να σχηματίζει από το έδαφος μέχρι την κορυφή μια ενότητα χωρίς απόκλιση".             

Αυτές οι απόψεις του Sullivan και της Σχολής του Σικάγου σχετικά με την κατασκευαστική και μορφολογική λογική των ψηλών κτιρίων είχαν άμεση σχέση και με το μοντέρνο κίνημα και τους μοντεριστές. Ωστόσο όμως οι μοντερνιστές είχαν μια κριτική στάση απέναντι στη δουλειά του Sullivan. Δέχονταν την προσπάθειά του, αλλά απέρριπταν την αισθητική του. Δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν με τον ρομαντισμό του Sullivan και την πληθωρική του διακόσμηση. Δέχονταν ότι η διακόσμηση δεν ήταν αναχρονιστική ή εκτός τόπου στη δουλειά του, αλλά δεν ήταν συμβατή με τις προσπάθειες των μοντερνιστών για την διακοσμητική απλοποίηση των κτιρίων. Το 1922, ο Chicago Tribune Tower αντιπροσωπεύει μια μοναδική στιγμή στην αρχιτεκτονική, όπου η μακριά κλασσική παράδοση ως τότε ισορροπεί στην ακμή της άγνωστης αβύσσου του μοντερνισμού. (Rita.2010.4.11: Chicago Tribune Tower, Hood&Howells,1922).

Παράλληλα όμως με το Σικάγο και στη Νέα Υόρκη κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα ψηλά κτίρια. Μάλιστα ένας προσωρινός νόμος που πέρασε στο Σικάγο το 1893 και προσδιόριζε το επιτρεπόμενο ύψος σε 40 μόνο μέτρα, έδωσε ιδιαίτερη ώθηση στην κατασκευή και ανάπτυξη των πολυώροφων κτιρίων στη Νέα Υόρκη. Δύο ήταν οι κυριότεροι παράγοντες που καθόρισαν την κατακόρυφη ανάπτυξη στην Νέα Υόρκη : η ανάπτυξη της ιδέας του πύργου και ο επηρεασμός του εκλεκτικισμού. Οι πρώτες προσπάθειες έγιναν προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ψηλό κτίριο υιοθετώντας ιστορικά στυλ, γοτθικά και αναγεννησιακά προκειμένου να επιτευχθεί μια σύνδεση του παλιού με το νέο.

Το 1903 το Flariton Building δημιουργεί την επανάσταση στο κτίριο γραφείων μεταμορφώνοντας το σε ένα μόνιμο σύμβολο αστικής υπερηφάνειας.

 

Flariton Building.

 

Ενώ το 1908 ο Ernest Flagg σχεδιάζει έναν νέο πύργο για το υπάρχον 14όροφο κτίριο Singer .Στη μορφή του ο Singer Tower μιμείται τους πύργους του Λούβρου στο Παρίσι. Το κτίριο αυτό γίνεται το πιο φημισμένο στην Αμερική και το πιο ψηλό κτίριο γραφείων στον κόσμο. Τα κάθετα στοιχεία της γοτθικής προέλευσης θεωρούνται ως κατάλληλη μορφολογική επιλογή για το κτίριο.

 

Singer Tower από τον αρχιτέκτονα Ernest Plagg.

 

Σύντομα αρχίζουν κα υψώνονται και άλλα κτίρια όπως το Woolworth Building από τον αρχιτέκτονα Cass Gilbert και The Metropolitan Life Tower από τον Napoleon LeBrun & Sons τα οποία και καταλήγουν να θεωρούνται ως καθεδρικά κτίρια του εμπορίου.

 

Woolworth Building του Napoleon LeBrun & Sons.

 

Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στην πυραμιδοειδή μορφή των κορυφών αυτών των κτιρίων, κορυφές οι οποίες καταλήγουν να είναι σύμβολα διαφήμισης των κτιρίων, των αρχιτεκτόνων, των πελατών και γενικά όλης της πόλης. Επιλέγεται επίσημα πλέον ο όρος "ουρανοξύστης" για να χαρακτηρίζει αυτές τις μέγα-κατασκευές, των οποίων η αρχιτεκτονική γλώσσα άρχισε να κερδίζει ολοένα και περισσότερο την κοινωνική αποδοχή, φτάνοντας στο αποκορύφωμα τους στη χρυσή δεκαετία του '20.

Όταν όμως οι αρχιτέκτονες και οι πελάτες αρχίζουν την ακραία εκμετάλλευση αυτής της καθ' ύψους οικοδόμησης, τότε αρχίζει να παρατηρείται μια εμφανής μετάλλαξη της αρχικής λεπτεπίλεπτης μορφής των πύργων σε μια συμπαγέστερη δομή. Ειδικότερα και μετά την κατασκευή του κτιρίου Equitable Building από τον Ernest Graham (1915) ακολούθησαν δημόσιες διαμαρτυρίες ώστε να επιβληθούν όρια σε τέτοιες εξελίξεις, αφού κινδύνευε να καταστραφεί η αστική ισορροπία.

 

Εquitable building.

 

Κατά συνέπεια νομοθετήθηκε το 1916, ένας νέος νόμος που ονομάστηκε " Zoning Law".

Αυτός ο νόμος " Zoning Law" όριζε την οικοδόμηση μιας κατασκευής που ονομάστηκε τότε "κτίριο οπισθοδρόμησης", που σήμαινε ότι όσο η πρόσοψη του κτιρίου υποχωρούσε καθώς ανέβαινε προς την κορυφή, τόσο περισσότερο μπορούσε να υψωθεί. Αυτός πλέον ήταν ο κανονισμός που καθόριζε στους αρχιτέκτονες ποια μορφή κτιρίου να υιοθετήσουν. Το κτίριο Barclay Vesey Building είναι ένα παράδειγμα για το πώς ο "Zoning Law" εφαρμόστηκε.

 

Barclay Vassey Building.

 

Τα κτίρια που κατασκευάζονται πλέον μπορούν να χαρακτηριστούν από τις ευδιάκριτες καθ' ύψος ζώνες που δημιουργούνται και την πολύ διακριτή και εκτεταμένη κορύφωσή τους.

Αδιαμφισβήτητα παρά τον "Zoning Law" ο αγώνας για την επίτευξη ολοένα και μεγαλύτερων υψών συνεχίστηκε. Στις αρχές του 1930 πιθανόν οι δύο πιο φημισμένοι ουρανοξύστες του κόσμου κατασκευάστηκαν, το Chrysler Building το οποίο σχεδιάστηκε σε στυλ Art Deco από τον αρχιτέκτονα William Van Alen και το Empire State Building σχεδιασμένο από τους Schere, Lamp au Harmon που θεωρήθηκε και ως το αρχέτυπο του Αμερικανικού ουρανοξύστη.

 

Chrysler Building.

 

To Empire State Building φτάνοντας στα 381 μ. παρέμεινε το ψηλότερο κτίριο στον κόσμο για 40 ολόκληρα χρόνια από το 1931 ως το 1972.

 

Empire State Building.

Η οικονομική κρίση που ακολούθησε σε συνδυασμό με τις δραματικές αλλαγές στο αρχιτεκτονικό πνεύμα και ύφος, που αντιπροσώπευε ο μοντερνισμός, και φυσικά με την έναρξη του β' παγκοσμίου πολέμου τερμάτισε την χρυσή εποχή των ουρανοξυστών.

Με την ανάπτυξη του κέντρου της Νέας Υόρκης δηλαδή του Rockfeller Center ο ουρανοξύστης φτάνει στο απόγειο του, όχι μόνο για τον επαναστατικό και ευδιάκριτο τύπο οικοδόμησης του, αλλά και εξαιτίας του σχηματισμού μνημειακών αστικών διαστημάτων, ο οποίος θέτει και τις βάσεις προσέγγισης του κτιρίου μέσω ολόκληρου του αστικού προγραμματισμού. Έτσι γίνεται πλήρως κατανοητό ότι όπως το κτίριο αποτελείται από πολυάριθμα συστατικά που εσωκλείουν τα διάφορα εσωτερικά του διαστήματα για να διαμορφώσουν δωμάτια, αίθουσες και άλλους χώρους, έτσι και μια πόλη είναι ένα σύνολο κτιρίων που εσωκλείουν ή πλαισιώνουν τα εξωτερικά διαστήματα για να διαμορφώσουν τα τετράγωνα, τους περιβόλους, τους δρόμους και τις διαδρομές. Αλλά ενώ το κτίριο σχεδιάζεται κανονικά με όλα του τα στοιχεία για να μπορεί να σταθεί ως μια οντότητα αυτόνομη μέσα στην πόλη, αντίθετα μια πόλη είναι αναγκασμένη ν' αντικαταστήσει τα στοιχεία της ανάλογα με τις περιόδους. Αυτό καθιστά ένα δύσκολο πρόβλημα τη συνεργασία στοιχείων από διαφορετικές περιόδους στην ίδια οπτική σκηνή, κάτι το οποίο θα γίνει ιδιαίτερα κατανοητό και φανερό με το πέρασμα του χρόνου.

 

2.2 Ευρώπη 1880-1945

Το ψηλό κτίριο παραμένει σ' ένα θεωρητικό επίπεδο
Σε αντίθεση με την Αμερική όπου η κατασκευή πολυώροφων κτιρίων ανταποκρίθηκε σε μια πολύ πραγματική απαίτηση για κτίρια γραφείων στο κέντρο της πόλης, στην Ευρώπη η δημιουργία πολυώροφου κτιρίου δεν ανταποκρίνονταν σε κάποια ιδιαίτερη ανάγκη. Για την Ευρώπη στις αρχές του 19ου αιώνα το ψηλό κτίριο χρησίμευε απλά ως σημάδι τεχνολογικής προόδου. Τότε ήταν που χτίστηκε ο πύργος του Eiffel με την αισθητική του σκελετού του χάλυβα και πέτυχε σχεδόν την θέση ενός ιερού κτιρίου.

Στις αρχές του 19ου αιώνα ο προγραμματισμός πολυώροφων κτιρίων συζητείται σ' ένα θεωρητικό επίπεδο. Χωρίς να υπάρχει η δέσμευση της πρακτικής εφαρμογής και του αστικού προγραμματισμού οι απόψεις για το ψηλό κτίριο ήταν σε θέση ν' αναπτυχθούν πιο ελεύθερα. Το σίγουρο ήταν ότι το πρότυπο ενός συγκεντρωμένου συνόλου πολυώροφων κτιρίων στο κέντρο της πόλης, όπως εφαρμόζεται στις Αμερικανικές πόλεις, ήταν αδύνατο για την Ευρώπη. Η δομή της ιστορικά εξελιγμένης πόλης, με ένα μεσαιωνικό κέντρο ,απαιτούσε διαφορετικές προσεγγίσεις για το σχεδιασμό πολυώροφων κτιρίων. Και αυτές οι προσεγγίσεις διατυπώθηκαν με διαφορετικούς τρόπους στις διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες.

Γερμανία
Στη Γερμανία ο προσδιορισμός θέσης αυτόνομων ουρανοξυστών σε σημαντικά σταυροδρόμια προτάθηκε ως ένα πιθανό πρότυπο της πόλης. Αυτά τα ψηλά κτίρια τοποθετημένα σε μια απόσταση από τα ιστορικά κέντρα θα μπορούσαν να αποτελέσουν σημάδια προσανατολισμού της πόλης. Ωστόσο όμως το υποτιθέμενο κεφάλαιο για την υλοποίηση μιας τέτοιας ιδέας ήταν απαγορευτικό.

Στα πλαίσια των συζητήσεων και άλλες προτάσεις κατατίθενται εκ των οποίων πολλές παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον, ωστόσο όμως παραμένουν σε θεωρητικό υπόβαθρο.

Γαλλία
Οι προσεγγίσεις που αναπτύσσονται το αντίστοιχο διάστημα στη Γαλλία εκμεταλλεύονται επίσης αυτές τις μέγα-κατασκευές για την δημιουργία απόλυτων νέων δομών στην πόλη. Με ιδιαίτερη μέριμνα στους χώρους κατοικίας και εργασίας αυτός ο νέος τύπος δόμησης δίνει την δυνατότητα ικανοποιήσεως της ανάγκης της πόλης για περισσότερο χώρο, αλλά επιτρέπει και τον επαναπροσδιορισμό των συνωστισμένων αστικών χώρων που περιορίζουν το φως και τον αέρα στο ελάχιστο. Οι κύριοι εκφραστές αυτών των απόψεων είναι ο Auguste Perret και ο Le Corbusier. Οι ουρανοξύστες που σχεδιάζονται ως στοιχεία των αστικών προγραμμάτων φτάνουν το ιδιαίτερο ύψος των 200 μέτρων και τοποθετούνται σε ικανοποιητική απόσταση ο ένας από τον άλλον, προκειμένου να δημιουργηθεί χώρος για τους άξονες κυκλοφορίας.

 

2.2.3 Ρωσία
Οι ιδέες που εμπνέουν το κτίριο πολυώροφων στην Ανατολική Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Ρωσία ήταν αρκετά ιδιαίτερες. Η ανάπτυξη των υψηλών κτιρίων ξεκινά με την ιδέα της δημιουργίας μιας συμβολικής αντιπροσώπευσης μιας νέας κοινωνίας. Σ' αυτή τη λογική πρέπει να μελετηθεί και ο πύργος Tatlin ο οποίος συλλήφθηκε το 1919 ως κτίριο αλλά και ως αρχιτεκτονικό μνημείο για την "Τρίτη Διεθνή", μια οργάνωση που συγκέντρωνε όλες τις κομμουνιστικές ομάδες του κόσμου.[8] Πρόκειται για μια μεταλλική κατασκευή με μορφή σπείρας, με ανοδική κίνηση, με χώρους και στοιχεία χωρίς ιεράρχηση, αλλά βρισκόμενα σε μια δυναμική προς τα πάνω τείνουσα ισορροπία, που συμβολίζει ανάγλυφα την ανοικτή εξέλιξη και το μέλλον της επαναστατικής κομμουνιστικής κοινωνίας. Μιας κοινωνίας της οποίας ο δυναμισμός και η πρόοδος βρίσκεται στα χέρια του σχεδιασμού και της τεχνολογίας και δεν έχει ανάγκη πια το αμαρτωλό παρελθόν, ούτε καν σαν πολιτιστική συνέχεια και παράδοση. Ή τέχνη είναι νεκρή. Ζήτω η νέα τέχνη της μηχανής του Tatlin" είναι μια χαρακτηριστική φράση με ευρύτερο νόημα παρμένη από το προγραμματικό κείμενο εκείνης της περιόδου.

Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του '20 πραγματοποιούνται μελέτες και σχέδια των πύργων γραφείων ύψους μέχρι και 225 μ. τα οποία ολοκληρώνονται σε μια εκπληκτικά, σύγχρονη, τεχνολογική γλώσσα, ενώ γύρω στο 1935 υποβάλλονται σχέδια ανασχεδιασμού της Μόσχας. Στα γενικά αυτά σχέδια απεικονίζεται η επιθυμία της παρουσίασης και ενσωμάτωσης της Σοβιετικής Δύναμης υπό μορφή μνημειακών κτιρίων. Το ανώτατο κτίριο αυτής της σχεδιαστικής πρότασης δεν πρόκειται να είναι μόνο ένας πύργος γραφείων αλλά ένα μνημείο. Το κτίριο πρόκειται να στεφθεί με ένα γιγαντιαίο άγαλμα του Λένιν το οποίο μάλιστα προορίζονταν να είναι το μεγαλύτερο γλυπτό στον κόσμο, ακόμα μεγαλύτερο και από το άγαλμα της ελευθερίας. Φυσικά όλος αυτός ο σχεδιασμός ήταν ένα πρόγραμμα που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, αφού η Σοβιετική Ένωση συμμετείχε στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.  

 

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ

-εικόνα 2010.4.1: http://farm1.static.flickr.com/132/317852922_8c1fca05e3_o.jpg
-εικόνα 2010.04.03, 2010.04.04: http://www.ziggurat.com/
-εικόνα 2010.4.5, 2010.4.6, 2010.4.7, 2010.4.8, 2010.4.9: ERWIN HEINLE, FRITZ LEONHARDT,"TOWERS.A historical survey", RIZZOLI INTERNATIONAL PUBLICATION, UNITED STATES OF AMERICA 1989, σελ:15,35,50,124,144,185,218
-εικόνα 2010.4.10: CARL W. CONDIT, "THE CHICAGO SCHOOL OF ARCHITECTURE. A history of commercial and public building in the Chicago area,1875-1925' , THE UNIVERSITY OF CHICAGO PRESS, UNITED STATES OF AMERICA 1952,Revised edition 1966,σελ:50
-εικόνα 2010.4.11: http://bbs.keyhole.com/ubb/z0302a1700/tribune.jpg
-εικόνα 2010.4.12: http://farm4.static.flickr.com/3453/3968986017_d1a048ef4b.jpg
-εικόνα 2010.4.13: 2.bp.blogspot.com/.../s400/Singer_Building_1.jpg
-εικόνα 2010.4.14: http://farm4.static.flickr.com/3270/2545819895_49a7859e53.jpg
-εικόνα 2010.4.15: http://www.thermoroll.com/images/equitable.jpg
-εικόνα 2010.4.16: http://www.emporis.com
-εικόνα 2010.4.17: http://connectpoliticditto.files.wordpress.com/2008/07/ny-037-chrysler-building-11.jpg
-εικόνα 2010.4.18: http://woodenspears.com/wp-content/uploads/2009/03/empire-state-bldg.jpg

 

Παραπομπές.
[1] Αργύρης Πετρονώτης, Αρχιτεκτονική της απώτερης και κλασσικής αρχαιότητας ,τομος Α,, εκδ. γαρταγάνης,Θεσσαλονική, 1991 σελ.40-41
[2] Κάτι που δεν είναι ιστορικά σωστό γιατί γνωρίζουμε ότι ο πύργος / Ζιγκουράτ είχε αποπερατωθεί.
[3] Αργύρης Πετρονώτης (1991), ο.π., σελ. 101-102         
[4] Βλ. E.H.Gombrich , Το χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Τραπέζης, Αθήνα
[5] Βλ. Γ.Π.Λάββας, 19ος-20ος αιώνας. Σύντομη ιστορία της αρχιτεκτονικής, University Studio Press, 1996, σελ: 85
[6] Βλ. Γ.Π.Λάββας, 19ος-20ος αιώνας. Σύντομη ιστορία της αρχιτεκτονικής, University Studio Press, 1996, σελ: 85-91
[7] Βλ. Γ.Π.Λάββας, 19ος-20ος αιώνας. Σύντομη ιστορία της αρχιτεκτονικής, University Studio Press, 1996, σελ: 85-91
[8] Βλ. Γ.Π.Λάββας, 19ος-20ος αιώνας. Σύντομη ιστορία της αρχιτεκτονικής, University Studio Press,1996, σελ: 141-142