Αντιλαμβανόμενοι τη χρονική διάσταση του τοπίου. Η οπτική του αρχαιολόγου

O Groth στο άρθρο του "Frameworks, for cultural landscape study" (Groth: 1997) γράφει για τους Αμερικανούς ότι είναι σαν τα ψάρια που δεν βλέπουν το νερό και ότι παρόλο που η ανθρώπινη ζωή απαιτεί μια συνεχή υποστήριξη από την πολύπλοκη πραγματικότητα που την περιβάλλει, οι άνθρωποι δεν παρατηρούν συνειδητά το περιβάλλον γύρω τους, δεν έχουν την απαραίτητη κατανόηση γι αυτό, ούτε αντιλαμβάνονται το αποτέλεσμα που επιφέρουν οι πράξεις τους. Προφανώς, η διαπίστωση αυτή δεν έχει να κάνει μόνο με τους Αμερικανούς, αλλά και με όλους σχεδόν τους υπόλοιπους κατοίκους του πλανήτη.

Σκεφτείτε για ένα λεπτό τη λέξη τοπίο. Σαφώς και την έχετε ακούσει και πάμπολλες φορές χρησιμοποιήσει. Μπορείτε όμως να ορίσετε με έναν όχι σύνθετο και κατανοητό τρόπο το τι είναι τοπίο; Όσο απλό κι αν ακούγεται, τελικά δεν είναι. Το τοπίο είναι μια λέξη πολύ ελκυστική. Μας φέρνει αμέσως στο νου μια ευχάριστη εικόνα μιας όμορφης θέας ή της ανάμνησης ενός τόπου. Είναι, όμως, κι ένας όρος ασαφής που επιδέχεται πολλές ερμηνείες, κι αυτό γιατί μία τόσο κοινή λέξη στο λεξιλόγιο μας,  χρησιμοποιείται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Τέλος, είναι ένας όρος σημαντικός, γιατί όσο κοινός κι αν είναι ως προς τη χρήση του, εμπεριέχει το σύνολο των παραγόντων εκείνων (των μορφών, των χρωμάτων, των ήχων, των βιοτικών και αβιοτικών στοιχείων), τα οποία τελικά, όλα μαζί και σε αλληλεπίδραση με τις γνωστικές και τις συναισθηματικές μας εμπειρίες, αποτελούν ένα εξαιρετικά πλούσιο έκθεμα της διαχρονικής πορείας και του χαρακτήρα της κοινωνίας μας.

Οι απόψεις περί τοπίου είναι τόσες πολλές, όσο πολλές είναι και οι επιστήμες που καταπιάνονται με αυτό (γεωγράφοι, γεωλόγοι, περιβαλλοντολόγοι, αρχιτέκτονες, ανθρωπολόγοι, ιστορικοί, αρχαιολόγοι κλπ.). Αυτή η πληθώρα των απόψεων μας έχει οδηγήσει σε ένα σημείο όπου να θεωρούμε τελικά ότι το τοπίο είναι μια δύσκολη ως προς την κατανόησή της έννοια.

Η προσωπική μου άποψη, που δυστυχώς δεν συμπίπτει καθόλου με την κατανόηση του όρου από τον απλό χρήστη, συνάδει για την ώρα με τον ορισμό της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο. Το τοπίο είναι δηλαδή μια περιοχή όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τον άνθρωπο, ο χαρακτήρας της οποίας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και της αλληλεπίδρασης φυσικών και / ή ανθρωπογενών παραγόντων (Council of Europe, 2000).

Η χρήση αυτής της ερμηνείας είναι απόλυτα συνειδητή και δεν ακολουθεί απλώς τη «μόδα» και τις τάσεις της εποχής μας. Ο ορισμός αυτός, ο τόσο γενικά και απλά διατυπωμένος αποτελεί άρθρο ενός πολιτικού κειμένου κι έτσι καταφέρνει και «αγκαλιάζει» όλες τις πιθανές προσεγγίσεις. Παράλληλα είναι αρκετά απλός για να μπορεί να ξεπερνά τις ασάφειες που γεννώνται από τη χρήση του όρου στις διάφορες Ευρωπαϊκές γλώσσες.

Δεν χωρά όμως καμία αμφιβολία ότι  η σχέση του ανθρώπου με το τοπίο είναι μία σχέση καταρχήν βιωματική, εμπειρική και απτή. Κι όπως κάθε εμπειρική σχέση, δεν μπορεί να νοείται χωρίς δύο βασικά συστατικά: το χώρο και το χρόνο.  Η αλληλεπίδραση των δύο εκτείνεται στο άπειρο, ενώ τα αποτελέσματα αυτής αποτελούν αντικείμενα πολλαπλών ερμηνειών, προκαλούν ποικιλία συναισθημάτων και συνθέτουν αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως ζωή. Ο ρόλος του ανθρώπου είναι καίριος, γιατί ο χώρος και ο χρόνος έχουν υπόσταση λόγω του ανθρώπου και της σκέψης του. Κατ' επέκταση και το τοπίο είναι μια ανθρώπινη «κατασκευή» με χωροχρονική διάσταση.

Έτσι, το τοπίο που βλέπουμε ή βιώνουμε στο χώρο σήμερα εμπεριέχει απαραίτητα το χθες. Τα περισσότερα στοιχεία του τοπίου, δεν προέκυψαν τη στιγμή που γυρίσαμε το βλέμμα μας προς αυτό, αλλά δημιουργήθηκαν και χαράχτηκαν στο χώρο κάποια στιγμή στο παρελθόν. Άλλα στο μακρινό, κι άλλα στο πρόσφατο παρελθόν.

Η χαοτική πορεία του χρόνου στο χώρο.  Κίνα 2008, Φωτογραφία Όλγας  Στεφάτου.

Σχετικά με τη χρονική διάσταση του τοπίου το 1993 ο Tim Ingold είχε γράψει ότι ένα τοπίο αγκαλιάζει τις ζωές και τις στιγμές των προκατόχων του, οι οποίοι μέσα στους αιώνες, έχουν συντελέσει στη διαμόρφωση του. Οπότε η αντίληψη του τοπίου αφορά και σε μια πράξη ενθύμησης και κατανόησης ενός περιβάλλοντος χώρου που κυοφορεί το παρελθόν. Ο Witmore (2009^α, 2009^β) βασισμένος πάνω στις ιδέες του φιλοσόφου Michael Serres (1995) ανέλυσε μια λίγο διαφορετική οπτική του χρόνου και της διαχρονικότητας του τοπίου. Για τον Serres η πορεία του χρόνου είναι χαοτική και όχι γραμμική και ως αποτέλεσμα το παρελθόν συνυπάρχει με το παρόν. Οπότε, ο χρόνος για τον Witmore δεν αποτελεί εξωτερική παράμετρο βάσει της οποίας η αλλαγές στο τοπίο μπορούν να μπουν σε χρονολογική σειρά. Αποτελούν όμως ποιότητα του τοπίου, η οποία αναδεικνύεται από τη στιγμιαία αλλά και τη διαρκή σχέση μας με αυτό (κι εδώ αναλύει ειδικά τη σχέση του αρχαιολόγου με το τοπίο).

Το Φραγκοκάστελλο. Χανιά 2007, Φωτογραφία  Αφροδίτης Σορώτου.

Για παράδειγμα το Φραγκοκάστελλο στη Νοτιοανατολική γωνιά των Χανίων, ένα επιβλητικό στοιχείο του τοπίου της περιοχής, οικοδομήθηκε από τους Ενετούς το 14^ο αιώνα. Η ιστορία του όμως σχετίστηκε πιο πολύ με το 1828, στην διάρκεια της Κρητικής εξέγερσης εναντίον της Οθωμανικής κυριαρχίας του νησιού, όπου 5000 Τούρκοι στρατιώτες έσφαξαν πάνω από 600 Κρητικούς πολεμιστές που είχαν βρει καταφύγιο στο κάστρο. Από τότε, σύμφωνα με το θρύλο, στην επέτειο της σφαγής, τα φαντάσματα των νεκρών πολεμιστών, οι Δροσουλίτες, όπως αποκαλούνται, σηκώνονται από το παρακείμενο κοιμητήριο, αρματωμένοι σαν τότε, και σχηματίζουν μια πομπή που περνάει μέσα από το κάστρο και καταλήγει μέσα στην θάλασσα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η σχέση του τοπίου της περιοχής με το χρόνο είναι χαοτική και καθόλου γραμμική αφού ένα κάστρο οικοδομημένο τον 14^ο αιώνα, συσχετίζεται με ένα θρύλο του παρόντος για ένα γεγονός που συνέβη  σχεδόν 200 χρόνια πριν από σήμερα.

Άλλο ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί και η παρακάτω φωτογραφία της Όλγας Στεφάτου, τραβηγμένη το 2008 στην Κίνα. Η φωτογραφία απεικονίζει ένα γλυπτό από πάγο αντίγραφο της Ακρόπολης των Αθηνών. Εδώ, αυτό το προσωρινό στοιχείο στο τοπίο, κάνει μια αναφορά στο ιστορικό σύμβολο μίας χώρας, όπως η Ελλάδα, η οποία βρίσκεται  χιλιάδες μίλια μακριά, το αρχέτυπο του οποίου δημιουργήθηκε 2500 χρόνια πριν από σήμερα, αλλά που ακόμη και τώρα κουβαλά το συμβολισμό του κλασσικού πολιτισμού, του ανθρωπισμού και της δημοκρατίας. Εδώ, έστω και προσωρινά, η σχέση χώρου και χρόνου περιπλέκεται ακόμη περισσότερο και παράλληλα γίνεται ακόμη πιο χαοτική.

Το προσωρινό παρόν, όπως αυτό το αντίγραφο της Ακρόπολης των Αθηνών από πάγο, κυριαρχεί σε ένα τοπίο της πόλης του Πεκίνου. Ο χώρος και ο χρόνος περιπλέκονται σε μια σχέση ακόμη πιο χαοτική. Κίνα 2008, Φωτογραφία Όλγας Στεφάτου.

Είναι όμως αυτή η χαοτική πολυπλοκότητα της σχέσης χώρου και χρόνου στο τοπίο κάτι που θα έπρεπε να μας απωθεί από τη μελέτη της; Το αντίθετο. Ανάμεσα σε όλες τις σχέσεις τις οποίες μελετάμε στο τοπίο, αυτή είναι ίσως και η πιο γοητευτική. Ο χρόνος (και η χρονικότητα) δεν αποτελεί μονάχα στοιχείο του τοπίου, αλλά είναι βασικό συστατικό του. Τοπίο χωρίς χρόνο είναι σαν άνθρωπος χωρίς ηλικία, και όπου ηλικία εμπειρία, μνήμες, γνώση και πολιτισμός. Τόσο σημαντική είναι η διάσταση του.

Παρόλα αυτά, κάθε μελέτη του τοπίου πέρα από ίσως μια αφηγηματική προσέγγιση της ιστορίας ενός τόπου δεν εντάσσει πουθενά τη χρονική του διάσταση.  Για παράδειγμα οι γνωστές σε όλους μας μελέτες χαρακτηρισμού του τοπίου (Landscape Character Assessments) προέκυψαν ως ένα εργαλείο κατανόησης και διαχείρισης των αλλαγών στο τοπίο. Είναι το εργαλείο που μας βοηθά να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά εκείνα που δίνουν σε μια περιοχή την «αίσθηση του τόπου», την ταυτότητά του και επισημαίνει τα στοιχεία εκείνα που την  κάνουν διαφορετική από τις γειτονικές περιοχές. Η συγκεκριμένη μέθοδος μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε πολλές περιπτώσεις, για τη διαμόρφωση δεικτών, για τη μέτρηση της αλλαγής του τοπίου, και επιδιώκει να συμβάλλει στην αποτελεσματικότητα του χωρικού και περιβαλλοντικού σχεδιασμού. Οι μελέτες αυτές αναλώνονται σε μια συστηματική καταγραφή της γεωλογίας και μορφολογίας του εδάφους, των χρήσεων γης, κάποιων βασικών στοιχείων του περιβάλλοντος, αλλά και ανθρωπογενών χαρακτηριστικών, στοιχειοθετώντας έτσι τον χαρακτήρα ενός τοπίου σαν ένα μωσαϊκό πολυγώνων πάνω στο χάρτη. Σε καμία περίπτωση δεν συμπεριλαμβάνουν τη μελέτη του χρόνου στην όλη διαδικασία. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, και οι σχέσεις αυτών, αντιμετωπίζονται μόνο επιφανειακά.

Ίσως η μέθοδος του Historic Landscape Characterization να αποτελεί μία εξαίρεση, αλλά κι αυτή έχει πολλά προβλήματα να λύσει ακόμη. Ο μέθοδος αυτή υποστηρίζει ότι βοηθά να διαχειριστούμε τις αλλαγές στο ιστορικό περιβάλλον, με τον εντοπισμό τους στο αποτύπωμα της ιστορίας. Συναρμολογώντας πληροφορίες από χάρτες, σύγχρονους και ιστορικούς, από αεροφωτογραφίες, και από τον πλούτο των δεδομένων που έχουμε ήδη για την αρχαιολογία και τα ιστορικά κτίρια, μιας περιοχής, η μέθοδος αυτή προσπαθεί να αναδείξει το παρελθόν στο σημερινό τοπίο με γνώμονα την ιστορική του ταυτότητα. Η ιστορική ταυτότητα αντιμετωπίζεται ως στοιχείο της ποιότητας ζωής των κοινωνιών.

Όμως, το γεγονός και μόνο ότι μέθοδοι όπως το LCA και το HLC είναι διαχωρισμένες δείχνει πόσο μακριά είμαστε ακόμη από την ολιστική προσέγγιση του τοπίου, όπου κανονικά ο χώρος και ο χρόνος, η φύση και ο άνθρωπος είναι τόσο συνυφασμένα που δεν θα έπρεπε σε μια ανάλυση του χαρακτήρα ενός τοπίου να αντιμετωπίζονται ξεχωριστά. Για να αποφύγουμε λοιπόν να είμαστε σαν τα ψάρια που δεν βλέπουν το νερό, θα ήταν προτιμότερο να  αντιμετωπίζουμε το χώρο και το χρόνο, τη φύση και τον άνθρωπο ως διαδραστικές σχέσεις, τα αποτελέσματα των οποίων στοιχειοθετούν τελικά τον από κοινού το χαρακτήρα ενός τοπίου κι ενός τόπου.

Η αντίληψη του αστικού τοπίου ζωγραφισμένη και σε αντιπαραβολή με την ποιότητα ζωής των κατοίκων της πόλης. Πόσο μπορεί η μελέτη του τοπίου στη χωροχρονική του διάσταση να μας βοηθήσει να αποφύγουμε τα λάθη του παρόντος; Addis Abeba, Αιθιοπία, 2005, Φωτογραφία Όλγας Στεφάτου.

Αυτό σαν ιδέα σαφώς και είναι δύσκολο να υλοποιηθεί, θα έπρεπε όμως να αποτελεί βασικό ζητούμενο για τη βελτίωση των μεθόδων κατανόησης του τοπίου. Εδώ είναι που η συνδρομή της αρχαιολογίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας, της εθνολογίας και της ιστορίας θα μπορούσαν να συμβάλλουν σημαντικά. Άλλωστε και τα εργαλεία έχουν και είναι ώρα να κάνουν το βήμα να επικοινωνήσουν τα μέσα της επιστήμης τους. Η διεπιστημονικότητα, φυσικά, παραμένει αναγκαία. Η αναγνώριση των στοιχείων που συνθέτουν το παρελθόν ενός τοπίου στο σήμερα, μπορούν και οφείλουν να δώσουν λύσεις για τη μελλοντική διαχείριση και το σχεδιασμό του.

της Αφροδίτη Σορώτου
Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (Med-INA)
Τμήμα Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Γλασκώβης

Θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ την Δρ Γκόλτσιου για την πρόσκληση, και την κα Στεφάτου για την παραχώρηση των φωτογραφιών 1, 3 και 4.

Παραπομπές
- Council of Europe, The European Landscape Convention, http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/landscape/default_en.asp
- Groth P. E. and Bressi T. W. (eds), 1997, Understanding Ordinary Landscapes, Yale University Press Ingold T., 1993, "The temporality of landscape", in World Archaeology, Vol25, No2, Conceptions of Time and Ancient Society, pp. 152-174
- Serres M. and Latour B., 1995, Conversations on Science, Culture and Time, University of Michigan Press.
- Stefatou, O, 2012,  www.olgastefatou.com
- Witmore C., 2009^α, "Prolegomena to Open Pasts: On Archaeological Memory Practices", in Archaeologies 5:3, pp. 511-545
- Witmore C., 2009^β, "The Realities of the Past: Archaeology, Object-Orientations, Pragmatology", in B.R. Fortenberry and L.
- McAtackney (eds), Modern Materials: Proceedings from the Contemporary and Historical Archaeology in Theory Conference, Archaeopress.

Βιογραφικό Αφροδίτης Σορώτου
Η Αφροδίτη Σορώτου είναι αρχαιολόγος (BA Hons in Archaeology, UCL, London; MSc in the Theory and History of International Relations, LSE; London, υποψήφια PhD αρχαιολογίας University of Glasgow) και Επικεφαλής της Επιστημονικής Γραμματείας του Μεσογειακού Ινστιτούτου για τη Φύση και τον Άνθρωπο (Med-INA). Είναι μέλος της Επιτροπής Τοπίου του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, Γενική Γραμματέας του Σωματείου Ελληνικό Τοπίο, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του CIVILSCAPE, ιδρυτικό μέλος και μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του European Network for Archaeology and Integrated Landscape Research.