Εξωστρεφής Αρχιτεκτονική Τοπίου. Σχεδιάζοντας τοπία για διαφορετικούς πολιτισμούς

Η παγκοσμιοποίηση και η σύχρονη τεχνολογία δεν μας αφήνουν περιθώρια να μείνουμε αποκλειστικά στον παραδοσιακό τρόπο σχεδιασμού που ακολουθούσαν οι παλαιότεροι αρχιτέκτονες τοπίου και μας ανοίγει δρόμους για έργα σε/από χώρες του εξωτερικού. Στις μέρες μας η πληροφόρηση για τα έργα ξένων συναδέλφων μας παγκοσμίως και για τον δικό τους τρόπο σχεδιασμού, είναι άμεση και δημιουργεί εξωγενή ερεθίσματα που μας επηρεάζουν αναπόφευκτα ως αρχιτέκτονες τοπίου . Ο συνδυασμός του παραδοσιακού στοιχείου με το καινούργιο είναι μια ενδιαφέρουσα πρόκληση για τον σχεδιασμό. Η πηγή των ιδεών και της δημιουργικότητας είναι η ανταλλαγή απόψεων, το μπέρδεμα ποικίλων ερεθισμάτων και το άνοιγμα του βλέμματος προς ερεθίσματα νέα και πρωτόγνωρα, εντός και εκτός συνόρων. Η εξωστρέφεια στην Αρχιτεκτονική Τοπίου είναι τόσο ενδιαφέρουσα και δελεαστική όσο και δύσκολη. Εξάλλου, ο όρος Τοπίο εμπεριέχει, σύμφωνα με κάποιους τρόπους προσέγγισης, την έννοια της εξωστρέφιας. Το "τοπίο" έχει στοιχεία έκθεσης, είναι ένας όρος δυναμικός που παραπέμπει στην αλληλεπίδραση πολλών παραγόντων και τελικά στην διαμόρφωση ενός χώρου.

Ο αρχιτέκτονας τοπίου είναι μέρος αυτού του δυναμικού συνόλου και πολλές φορές μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με την πολιτισμική διάσταση του σχεδιασμού ενός χώρου. Σε κάποιες περιπτώσεις, θα πρέπει να συνυπάρξει επαγγελματικά με ανθρώπους άλλης εθνικότητας είτε αυτοί είναι συνεργάτες του, είτε πελάτες, είτε χρήστες του χώρου που σχεδίασε η ομάδα του. Επίσης, μπορεί να χρειαστεί να συμμετέχει στον σχεδιασμό ενός έργου στην Ελλάδα για αλλοεθνείς χρήστες ή στον σχεδιασμό ενός έργου σε άλλη χώρα για χρήστες της εκάστοτε χώρας. Το κύριο μέλημα σε κάθε περίπτωση είναι να αποδώσει τον πολιτισμικό χαρακτήρα του εκάστοτε τοπίου που πρόκειται να διαμορφώσει.

Στις πόλεις και στους δημόσιους χώρους, όλα τα στοιχεία σχεδιασμού είναι στοιχεία πολιτισμού (Topos magazine, Culturescapes, No.78). Αλλά και στους ιδιωτικούς χώρους, ο σχεδιασμός έχει δείγματα της κουλτούρας των χρηστών. Στοιχεία τα οποία αναδεικνύουν μια πολιτισμική ταυτότητα είναι τα δομικά υλικά που χρησιμοποιούνται, τα φυτικά είδη, οι σταθερές κατασκευές (π.χ πέργκολες, τέντες, περίπτερα- gazebos  κ.α) και πολλές κατασκευαστικές λεπτομέρειες που είναι χαρακτηριστικές σε κάθε περίπτωση. Λόγου χάριν στοιχεία σχεδιασμού όπως η τετράγωνη διάταξη στους περσικούς κήπους (Penelope Hobhouse, Gardens of Persia), ή η ένταξη του κήπου στο φυσικό τοπίο ελεύθερα και χωρίς άξονες συμμετρίας στους αρχαίους ελληνικούς κήπους (G.&S. Jellicoe,The Landscape of Man, p.117) προδίδουν την πολιτισμική ταυτότητα του χώρου. Αυτό που κάνει δύσκολο ένα τέτοιο εγχείρημα είναι η προσπάθεια του αρχιτέκτονα τοπίου να υοθετήσει έναν τρόπο σκέψης και διαβίωσης διαφορετικό από τον δικό σου, τον οικείο.

Στη συνέχεια αναφέρονται σχετικά παραδείγματα όπως η πρόταση σχεδιασμού για ένα ιδιωτικό κήπο στην Αθήνα και η μελέτη διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου σε δύο πολυτελή θέρετρα, στην Ελλάδα και στο Μαρόκο. Στο πρώτο έργο ο σχεδιασμός ακολούθησε την διαφορετική πολιτισμική ταυτότητα των ιδιοκτητών της κατοικίας που βρίσκεται στο Παλαιό Ψυχικό. Στα δύο τουριστικά θέρετρα, στην πρώτη περίπτωση έπρεπε να αντιμετωπιστεί η δυσκολία της διαφορετικής ταυτότητας των συνεργατών αρχιτεκτόνων τοπίου σε ένα έργο που εκτελέστηκε στην Ελλάδα ενώ στην δεύτερη περίπτωση όλη η ομάδα σχεδιασμού προσπάθησε να προσαρμοστεί στην διαφορετική κουλτούρα των ιδιοκτητών σε ένα έργο που θα κατασκευαζόταν στην χώρα τους, στο Μαρόκο.

Η πολιτισμική διαφορετικότητα και η θρησκευτική ταυτότητα των ιδιοκτητών της κατοικίας στο Π. Ψυχικό ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και αντιμετωπίστηκε με ευαισθησία κατά το σχεδιασμό του περιβάλλοντος χώρου. Η επεξεργασία της αρχικής ιδέας και η οριστικοποίηση της πρότασης σχεδιασμού διήρκησαν αρκετό χρονικό διάστημα, δεδομένου ότι ήταν πολύ σημαντικό να συνυπάρξουν ταυτόχρονα οι ανάγκες των χρηστών, οι αντιλήψεις τους σχετικά με την χρήση του εξωτερικού χώρου, οι καθημερινές τους συνήθειες, οι συμβολισμοί της κουλτούρας τους και το υφιστάμενο αστικό, ελληνικό περιβάλλον. Οι ιδιοκτήτες επιθυμούσαν ένα μινιμαλιστικό σχεδιαστικό ύφος με καθαρές γραμμές και γεωμετρική διάταξη, κάτι που ήδη είχε υοθετηθεί στο αρχιτεκτονικό ύφος της κατοικίας. Μετά από έρευνα των πολιτισμικών στοιχείων της καταγωγής τους διαπιστώθηκε ότι σημαντικά στοιχεία ήταν το νερό και η φωτιά και έτσι δημιουργήθηκαν χώροι όπου εμπεριείχαν τους συμβολισμούς τους (φωτ.1,2). Επίσης, ο κύριος χώρος του καθιστικού σχεδιάστηκε βάσει των δικών τους αναγκών όπου έπρεπε να είναι βυθισμένο όπως συνηθίζεται στις καθημερινές τους ανάγκες (φωτ.3). Επιπλέον, σύμφωνα με την αρχιτεκτονική μελέτη, η κύρια κατοικία σχεδιάστηκε χωριστά από τους χώρους για φιλοξενία ως δύο διαφορετικά κτίρια και αυτό έπρεπε να υοθετηθεί και στον περιβάλλοντα χώρο. Έτσι, οι χώροι χρήσης για την οικογένεια και τους φιλοξενούμενους είχαν κάποια απόσταση ώστε να διατηρείται η ιδιωτικότητα των ιδιοκτητών. Τέλος, τα φυτικά είδη που χρησιμοποιήθηκαν ήταν είδη τα οποία μπορούσαν να συναντήσουν στην πατρίδα τους αλλά ταυτόχρονα που μπορούσαν να επιβιώσουν στο κλίμα της προαναφερόμενης περιοχής της Αθήνας.

Φωτορεαλιστικές απόψεις περιβάλλοντος χώρου οικίας στο Π. Ψυχικό,  2012. Έργο του γραφείου PM:Landscape Architects (www.pmlandscape.gr).

Φωτορεαλιστική άποψη του υπαίθριου καθιστικού της οικίας στο Π. Ψυχικό,  2012. Έργο του γραφείου PM:Landscape Architects (www.pmlandscape.gr).

Στα επόμενα παραδείγματα σχεδιασμού των δύο πολυτελών θερέτρων, του Costa Navarino, Navarino Dunes στην Μεσσηνία και του Jawhar Resort στο Μαρακές, η προσέγγιση ήταν διαφορετική. Αναμφισβήτητα, όταν πρόκειται για σχεδιασμό τουριστικών εγκαταστάσεων, οι χρήστες έχουν πάντα διαφορετική πολιτισμική ταυτότητα και κουλτούρα. Η έκταση των 1400 στρεμμάτων του Navarino Dunes όπου περιλαμβάνει δύο πολυτελή ξενοδοχεία, ένα γήπεδο γκολφ 18 οπών και χώρους δεύτερης κατοικίας έπρεπε να αντιμετωπιστεί ως χώρος συνύπαρξης χρηστών από όλο τον κόσμο. Κατά την μελέτη του περιβάλλοντος χώρου, ήταν ξεκάθαρο σε όλη την ομάδα ότι έπρεπε να δοθεί έμφαση στο μεσσηνιακό στοιχείο και να ενταχθεί η τουριστική εγκατάσταση στο τοπίο προϋποθέσεις απαραίτητες για να διατηρηθεί το genius loci της περιοχής μελέτης. Για να το πετύχει αυτό κανείς έπρεπε να προβάλλει το κύριο στοιχείο της μεσσηνιακής γης, την ελιά. Το γεγονός ότι τα μέλη της ομάδας μελέτης είχαν κοινά μεσογειακά στοιχεία καταγωγής διευκόλυνε ιδιαίτερα στον σχεδιασμό και στις τελικές αποφάσεις για την σύνταξη της οριστικής μελέτης. Έτσι λοιπόν, μεταφυτεύτηκαν πλήθος υφιστάμενων ελαιόδενδρων για να εγκατασταθούν και πάλι στην τελική διαμόρφωση του χώρου, στις θέσεις όπου είχαν οριστεί κατά τον σχεδιασμό (φωτ.4).

Masterplanning, Navarino Dunes, 2007. Έργο του γραφείου Atelier Jean Mus et cie (www.jeanmus.fr).

Ταυτόχρονα, έπρεπε να παρουσιαστούν στοιχεία στον σχεδιασμό όπου θα έδιναν την αίσθηση του "ξένου', του πολιτισμικά διαφορετικού για τους χρήστες. Όσον αφορά τις κατασκευές του περιβάλλοντος χώρου, αυτή η ανάγκη καλύφθηκε μέσω διαμορφώσεων όπως χώρων μασάζ (massage tower) και ξεκούρασης δίπλα στην πισίνα (canopy pavillions) ενώ όσον αφορά τις φυτεύσεις, η μίξη ξενικών ειδών (φοινικοειδή) με ενδημικά έδωσαν ένα αποτέλεσμα συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών.

Όσον αφορά τον σχεδιασμό του Jawhar Resort,έκτασης 140 στρεμμάτων σε περιοχή του Μαρακές, η ομάδα σχεδιασμού έπρεπε να ακολουθήσει πιστά τα τοπικά πολιτισμικά στοιχεία, κάτι το οποίο ήταν αρκετά δύσκολο δεδομένου ότι κανένα από τα μέλη της δεν είχε την ίδια πολιτισμική καταγωγή. Ο ιδιοκτήτης βοήθησε πολύ δίνοντας πληροφορίες σχετικά με τις τοπικές συνήθειες και την κουλτούρα και έτσι ο χρόνος που χρειάστηκε για την οριστικοποίηση της αρχικής ιδέας ήταν σχετικά σύντομος. Στον περιβάλλοντα χώρο κυριάρχησαν τα φοινικοειδή ως στοιχείο της τοπικής χλωρίδας (φωτ.5) και δημιουργήθηκαν χώροι φιλοξενίας καθημερινών συνηθειών όπως χώροι τσαγιού (tea rooms), χαμάμ, χώρος για προσευχή κ.λπ. Επιπρόσθετα, τα μοτίβα στα δάπεδα και οι χρωματικές επιλογές ήταν σύμφωνες με την μαροκινή αρχιτεκτονική.

Σκίτσο για τον "Λαβύρινθο των αρωμάτων", Jawhar Resort, 2010.  Έργο του γραφείου Atelier Jean Mus et cie (www.jeanmus.fr).

Μέσα από τα συνεχή προβλήματα προς επίλυση που εμφανίστηκαν στις προαναφερόμενες περιπτώσεις γίνεται αντιληπτό ότι ο Αρχιτέκτονας Τοπίου πρέπει να έχει την δυνατότητα προσαρμογής σε κάθε απαίτηση του εκάστοτε έργου. Ο πολιτισμικός παράγοντας στη διαμόρφωση ενός χώρου είναι πολύ σημαντικός. Υπάρχουν δεκάδες καθημερινές συνήθειες που είναι διαφορετικές σε άλλους πολιτισμούς και τις οποίες ως αρχιτέκτονες τοπίου πρέπει να ενσωματώσουμε στον σχεδιασμό μας, είτε είναι στοιχεία της δικής μας κουλτούρας είτε όχι, ώστε να δημιουργήσουμε χώρους οικείους και ευχάριστους προς τους χρήστες τους.

Είναι πλέον απαραίτητο να μπορούμε να προσφέρουμε το έργο μας έξω από τα σύνορα της χώρας μας έχοντας πάντα στο μυαλό μας το στοιχείο της πολιτισμικής ταυτότητας. Η συναναστροφή διαμέσου του επαγγέλματός μας με άλλους πολιτισμούς μεγαλώνει το εύρος της αγοράς που απευθυνόμαστε και εμπλουτίζει την σχεδιαστική μας άποψη αλλά και την προσωπικότητά μας.

της Ελένης Μεντέ

Η Ελένη Μεντέ είναι απόφοιτος Αρχιτέκτων Τοπίου (MA) του University of Sheffield, UK και απόφοιτος της Γεωπονικής Σχολής του ΑΠΘ. Έχει συνεργαστεί με αρχιτεκτονικά γραφεία και εταιρίες. Από το 2010 είναι ιδρυτικό μέλος του ιδιωτικού γραφείου μελετών PM:Landscape Architects (www.pmlandscape.gr) που δραστηριοποιείται στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Το γραφείο είναι εκπρόσωπος στην Ελλάδα του γραφείου Αρχιτεκτονικής Τοπίου Jean Mus & cie με έδρα την Ν. Γαλλία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-Hobhouse P., (2004). Gardens of Persia, London: Cassell/Kales
-Jellicoe G.&S., (1975). The Landscape of Man, London: A.J. Coombes - Bookseller, ABA ILAB
-Topos magazine, (2012). Culturescapes, issue No.78, Munich.