Μεσογειακοί κήποι

Οι μεσογειακοί κήποι αποτελούν οριοθετημένα τμήματα του ευρύτερου μεσογειακού τοπίου ακολουθούν τις γραμμές, τα χρώματα και τις υφές του, είναι το αποτύπωμα του ανθρώπου στον συγκεκριμένο τόπο, κατά τη διάρκεια της ιστορίας και το εξισορροπητικό στοιχείο μεταξύ της πόλης και της υπαίθρου.

Οι κήποι αυτοί εναρμονίζονται με το μεσογειακό κλίμα και χαρακτηρίζονται από ιθαγενή φυτά της Λεκάνης της Μεσογείου. Η χλωρίδα της Μεσογείου είναι από τις πλουσιότερες του κόσμου. «Σε παγκόσμια κλίμακα οι βοτανολόγοι υπολογίζουν  σε περίπου 75.000 τα είδη των φυτών που ζουν σε συνθήκες θερινής ξηρασίας και τα οποία προέρχονται  από διαφορετικές περιοχές με μεσογειακό κλίμα σε όλο τον κόσμο. Ενδεικτικό αυτής της πολυμορφίας είναι το γεγονός ότι συχνά σε ξηρές περιοχές ο αριθμός των ενδημικών ειδών, δηλαδή εκείνων που δεν φυτρώνουν πουθενά αλλού, είναι ο μεγαλύτερος.»( Φιλιππί, 2008:13)

 

Το μεσογειακό κλίμα στο πλανήτη. Πηγή: Βικιπαίδεια.

 

Mια σύντομη ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη των μεσογειακών κήπων, παρουσιάζει τη στενή σχέση ανθρώπου-φύσης, τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των λαών της Μεσογείου καθώς και την αρμονική σχέση Μεσογειακού τοπίου- κήπου.

Στην αρχαία Ελλάδα το πιο ονομαστό ιερό άλσος που εξελίχθηκε σε πραγματικό διακοσμητικό κήπο ήταν της Ακαδημίας, όπου ακούστηκε για πρώτη φορά η φιλοσοφική διδασκαλία του Πλάτωνα το 387 π.Χ. Το 350 π.Χ ο Αριστοτέλης δημιούργησε κοντά στον Ηριδανό, παραπόταμο του Ιλισού, βοτανικό κήπο, που οι αρχαιολόγοι ταυτίζουν με τον κήπο των Μουσών στη Πλατεία Συντάγματος, με πολλά σπάνια φυτά. Αντίστοιχα, ο ιδανικός ελληνικός κήπος περιγράφεται από τον Όμηρο στην Οδύσσεια. Πρόκειται για τον κήπο του βασιλιά Αλκίνοου και αποτελείται από ένα οπωρώνα με αχλαδιές, ροδιές, μηλιές, συκιές και ελιές, ένα αμπέλι και παρτέρια με λουλούδια. Ο κήπος ήταν περιφραγμένος και τροφοδοτούνταν με νερό από έναν πίδακα.

Στο σημείο αυτό αξίζει να τονιστεί πως τα διάφορα στοιχεία που χαρακτήριζαν τους μεσογειακούς κήπους προέκυψαν από αναγκαιότητα. Για το λόγο αυτό, η καλλιέργεια των φυτών σε φυτοδοχεία προέκυψε από τις γυναίκες στην Αρχαιότητα όπου φύτευαν σ' αυτά σπόρους ταχείας ανάπτυξης όπως στάρι, κριθάρι, μαρούλι, φακές. Παράλληλα, η ανάγκη για τροφή, στα πλαίσια της έντονης ξηρασίας και της έλλειψης άφθονου νερού οδήγησαν στην καλλιέργεια συγκεκριμένων φυτικών ειδών ανθεκτικών στη ξηρασία, που ήταν βρώσιμα και προσέφεραν καρπούς.

 

Τριπτόλεμος, Δήμητρα και Περσεφόνη. 470 π.Χ. Μουσείου του Λούβρου. Πηγή: Βικιπαίδεια

 

Πέρα από τη χρήση των ενδημικών μεσογειακών φυτών, κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αναπτύσσεται η τέχνη της διαμόρφωσης και φύτευσης του τοπίου γνωστή ως Ars Topiara. Ονομαστοί είναι οι κήποι του Λούκουλλου, του Μαικήνα, του Τιβέριου, του Νέρωνα, του Αύγουστου, του Πομπηίου, του Αδριανού  οι οποίοι περιέβαλαν τις βίλλες τους στους επτά λόφους της Ρώμης. Την συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, χρησιμοποιούνται καλλωπιστικά φυτά, αποφεύγεται ο συνδυασμός με καλλιέργειες, ενώ στον σχεδιασμό του κήπου κυριαρχούν οι διακοσμητικές κατασκευές και τα έργα τέχνης όπως προτομές, αγάλματα, περιστύλια, κρήνες, λίμνες και άλλα.

Τη Βυζαντινή εποχή, στην Κωνσταντινούπολη, χαρακτηριστική είναι η χρήση νερού, είτε σε μορφή καναλιών με πυκνή δενδροφύτευση στις πλευρές τους, είτε σε μορφή πισίνας και δημόσιων ανοικτών δεξαμενών-λουτρών για τους πολίτες. Επίσης εμφανή είναι άλλα στοιχεία όπως  κιόσκια - στοιχεία της περσικής επίδρασης-, χαμηλοί φοίνικες φυτεμένοι σε φυτοδοχεία,  κλαδεμένοι θάμνοι σε μορφές γραμμάτων και γεωμετρικών σχημάτων.

Οι μεσογειακοί κήποι που αναπτύσσονται στην Νοτιοδυτική Ευρώπη π.χ. στη Γρανάδα και στη Σεβίλλη,  μετά το 622 μ.Χ., εκφράζουν έντονα την επιρροή της Μαυριτανικής κηποτεχνίας, όπου το  υδάτινο-ζωοποιό στοιχείο αποτελεί σημείο αναφοράς. Άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι τα δένδρα μανόλιας, πορτοκαλιάς, τα πυξάρια κλαδεμένα σε σχήματα, τα κυπαρίσσια ή οι τούγιες διαμορφωμένα σε αψίδες, η πλήρης έλλειψη χλοοταπήτων και ανθώνων, οι ανθοφόροι θάμνοι και τα φυτά σε μεγάλα φυτοδοχεία για την επίτευξη χρωματικού αποτελέσματος, οι πλακόστρωτες επιφάνειες με πολύχρωμα πλακάκια ή με σχέδια με άσπρα και μαύρα βότσαλα.

Στη Γρανάδα αξιόλογα δείγματα κηποτεχνίας αποτελούν οι κήποι, εκτός πόλεων, της Αλάμπρα και της Χενεραλίφε. Οι κήποι της Αλάμπρα πήραν το όνομά τους από το χρώμα των υλικών των κτιρίων και σημαίνει στα αραβικά «κόκκινη πόλη». Ενδιαφέροντα στοιχεία των κήπων αυτών αποτελούν η «Αυλή των Μυρτιών» και η «Αυλή των Λεόντων» και χαρακτηρίζονται από την έντονη παρουσία χρώματος. Η Χενεραλίφε είναι το λευκό θερινό ανάκτορο των βασιλέων της Γρανάδας με κύριο στοιχείο της τον «Κήπο των Καναλιών».

Την εποχή της Αναγέννησης, οι κήποι διακρίνονται για τα έντονα φορμαλιστικά τους στοιχεία. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της γαλλικής κηποτεχνίας αποτελούν οι κήποι των Βερσαλλιών που σχεδιάστηκαν από τον αρχιτέκτονα Λε Νότρ, άρχισαν να κατασκευάζονται επί Λουδοβίκου του ΙΔ΄ και ολοκληρώθηκαν μετά από 25 χρόνια. Κύριος άξονας είναι το κανάλι νερού που φθάνει στα παράθυρα της κρεβατοκάμαρας του βασιλιά και δείχνει την κυριαρχία ενός ανθρώπου πάνω σε πολλούς καθώς και στη φύση.

 

Κήποι των Βερσαλλιών, Γαλλία. Πηγή : Βικιπαίδεια

 

Σήμερα, οι περισσότεροι μεσογειακοί κήποι δανείζονται στοιχεία και από τις δύο τελευταίες ιστορικές περιόδους και κινούνται προς μια πιο ελεύθερη και φυσική διαμόρφωση. Εκτός όμως από τους κήπους των χωρών της Μεσογείου, αναπτύχθηκαν αυθεντικοί μεσογειακοί κήποι στην Αυστραλία, όπου χρησιμοποιήθηκαν δομικά υλικά και φυτά της δικής τους μεσογειακής περιοχής, στην Καλιφόρνια και στην Νότια Αφρική. Οι γνώσεις μας για την περιοχή μεσογειακού κλίματος της Χιλής είναι περιορισμένες.

 

Κήπος στο Σαν Φρανσίσκο, Καλιφόρνια. Mάρτιος 2009. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου.

 

Συνοψίζοντας, τα βασικά στοιχεία ενός Μεσογειακού κήπου είναι τα εξής:

Α) H εσωτερική αυλή, που λειτουργούσε ως ημιυπαίθριος ασφαλής χώρος συγκέντρωσης της οικογένειας. «Η τοιχογυρισμένη αυλή- που οι ρίζες της ανάγονται στη ρωμαϊκή και τη μαυριτανική εποχή- προσέφερε προστασία και εξασφάλιζε έναν σίγουρο χώρο για την οικογένεια και τα ζώα της» (Gildemeister, 2004:62).
Β) H ανάγκη για σκιά είναι, επίσης, βασική στα μεσογειακά κλίματα. Έτσι στις αυλές των χωριών βρίσκουμε υπέροχες κρεβατίνες που προσφέρουν απλόχερα τον ίσκιο τους, καθώς επίσης και αιωνόβια πλατάνια με πλούσιο ίσκιο στις πλατείες.
Γ) Η διακοσμητική πλακόστρωση με τα λιθόστρωτα ή βοτσαλωτά δάπεδα, αλλά και τα μωσαϊκά με χρωματιστή ψηφίδα αποτελούν σημαντικά στοιχεία ενός Μεσογειακού κήπου.

 

Βοτσαλωτό δάπεδο στην Τήνο. Αύγουστος 2011. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

 

Δ) Οι διαφοροποιήσεις των επιπέδων σε σκαλιά αντικατοπτρίζουν τις αναβαθμίδες-πεζούλες- της καλλιεργήσιμης γης για ελιές και αμπέλια, που χαρακτηρίζουν το Μεσογειακό τοπίο. Η δημιουργία ενός κήπου σε βαθμίδες εξυπηρετεί τη σωστή διαχείριση του νερού και την ανάπτυξη διαφορετικών ειδών ανάλογα με τις ανάγκες (λαχανόκηπος-κήπος κουζίνας, αμπέλι, ελιές, οπωροφόρα).
Ε) Η παρουσία του υδάτινου στοιχείου υπό τη μορφή ενός πηγαδιού ή μια μαρμάρινης κρήνης, ή γραμμικών καναλιών για το πότισμα κυρίως των καλλιεργειών,  αποτελεί κυρίαρχο αισθητικό στοιχείο.

 

Στέρνα Αργέντικο. Κάμπος Χίου.  Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

 

Στ) Οι γλάστρες και τα δοχεία έχουν ρόλο χρηστικό στην διαμόρφωση του μεσογειακού κήπου αλλά και αισθητικό καθώς αποτελούν βασικά διακοσμητικά στοιχεία του.
Ζ) Τα διακοσμητικά πέτρινα αγγεία ή τα αγάλματα δίνουν ρυθμό στην έκταση ενός μεγάλου κήπου και χαρίζουν την αίσθηση της τάξης, δίνοντας νόημα στο χώρο.
Η) Τα ενδημικά φυτά χαρακτηρίζονται από μια περιορισμένη χρωματική παλέτα, με κυρίαρχο το ασημένιο πράσινο της ελιάς, από τους στρογγυλευμένους τους όγκους, από το έντονο άρωμα τους και την ανθεκτικότητα τους στην ξηρασία. Ιδιαίτερη είναι η παρουσία καρποφόρων δένδρων (λεμονιές, πορτοκαλιές, κερασιές, αμυγδαλιές) και λαχανόκηπων. Τα κυπαρίσσια είναι επίσης απαραίτητα για την απόδοση της μεσογειακής αίσθησης.

 

Στρογγυλευμένοι όγκοι αρωματικών φυτών. Κήπος Λαγονήσι Αττικής. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου.

 

Πέρα όμως από το στερεότυπο του Μεσογειακού κήπου που χαρακτηρίζεται από ελιές, κυπαρίσσια, αγάβες, δενδρολίβανα, και εσπεριδοειδή, υπάρχουν πολλά είδη μεσογειακών κήπων καθώς και διαφορετικές απόψεις απόδοσης της συγκεκριμένης έννοιας. Για τους κατοίκους της Βόρειας Ευρώπης χαρακτηριστικά συστατικά ενός μεσογειακού κήπου είναι ο ήλιος, οι ελιές, τα κυπαρίσσια, οι λεμονιές και οι πορτοκαλιές σε φυτοδοχεία. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Μεγάλης Βρετανίας όπου τα τελευταία χρόνια με την αλλαγή του κλίματος, χρησιμοποιεί πολλά φυτά της μεσογειακής χλωρίδας στους δημόσιους χώρους των πόλεων της.

 

Χρήση μεσογειακών φυτών σε αγγλικούς κήπους. Λονδίνο, Ιούλιος 2008. Φωτογραφία Αικατερίνης Γκόλτσιου

 

Αντίθετα για τους κατοίκους της Νότιας Ευρώπης, βασικά στοιχεία είναι το νερό, το σιντριβάνι και η σκιά μιας πέργολας.

Εν κατακλείδι, η επιτυχής απόδοση της έννοιας του Μεσογειακού κήπου έγκειται στο σεβασμό προς το genius loci του χώρου και στην αντίληψη πως οι μεσογειακοί κήποι είναι μικρά «κομμάτια» του μεσογειακού τοπίου. Συχνά οι μαζικές γραμμικές φυτεύσεις ξηροφυτικών ειδών μπορούν να αντικαταστήσουν μεγάλες επιφάνειες του χλοοτάπητα. Ενώ, τα καλύτερα αποτελέσματα επιτυγχάνονται με απλότητα (ομαδοποιημένες φυτεύσεις ενός είδους ή μερικά είδη με παρόμοια υφή, μορφή και χρώμα), με περιορισμένη παλέτα των χρωμάτων, με όγκους στρογγυλευμένους, με πολλά αρωματικά φυτά και βότανα, αντικατοπτρίζοντας το λιτό μεσογειακό τοπίο.

 

της Αικατερίνης Γκόλτσιου

Βιβλιογραφία:
-Γκόλτσιου Α. (2010) "Σύγχρονοι Μεσογειακοί κήποι: H επαναφορά της χαμένης φύσης». Αρχιτέκτονες, Νο 78 (Ιαν.-Φεβ.-Μαρ.), σελ.29,30.
-Gildemeister H. (2004) Κήποι στο φως της Μεσογείου. Αθήνα: Ποταμός.
-Μπάουμαν Ε. (1993) Η ελληνική χλωρίδα στο μύθο, στην τέχνη, στη λογοτεχνία. Αθήνα:Eλληνική Εταιρεία προστασίας της φύσης.
-Φιλιππί Ο. (2007) Για έναν άνυδρο κήπο. Αθήνα: Eκδόσεις Καστανιώτη.