Ο Πολιτισμός της Ευρώπης υπό Απειλή

Στις 29 Νοεμβρίου 2009, σε δημοψήφισμα, 57,5% του ελβετικού πληθυσμού τάχθηκε υπέρ της απαγόρευσης ανέγερσης νέων μιναρέδων στη χώρα. Στο τελευταίο τεύχος του Architectural Review, η Layla Dawson παρατήρησε ότι η νέα παράγραφος 3 του άρθρου 72 του ελβετικού συντάγματος έρχεται να αντικαταστήσει μια παλαιότερη παράγραφο 3 του συντάγματος του 1874, η οποία απαιτούσε ομοσπονδιακή έγκριση για τις ρωμαιοκαθολικές επισκοπές, και διαγράφηκε μόλις το 2000, υποκαθιστώντας έτσι ‘μια διάκριση με μια άλλη.’(1) Η Ύπατη Αρμοστής των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα, Navanethem (Navi,) Pillay, δήλωσε ότι το δημοψήφισμα ήταν προϊόν «ξενοφοβικών διαδόσεων που είχαν σκοπό να προκαλέσουν πανικό». Η Ελβετία έχει κατ’ εκτίμηση 150 μουσουλμανικά πολιτιστικά και θρησκευτικά κέντρα, που εξυπηρετούν μια κοινότητα περίπου 320.000 μουσουλμάνων, αναλογικά την τρίτη μεγαλύτερη της Δυτικής Ευρώπης. Υπάρχουν μόνο τέσσερις μιναρέδες στην Ελβετία, και η πρόσκληση προς προσευχή είναι απαγορευμένη. Η εμπρηστική, λαϊκιστική ρητορική των χριστιανών φονταμενταλιστών και ακροδεξιών εθνικιστών που προώθησαν το δημοψήφισμα καλλιέργησε λαϊκές παρανοϊκές φοβίες, με μια αφίσα που χρησιμοποιήθηκε κατά την περίοδο εκστρατείας, και η οποία απεικόνιζε την ελβετική σημαία κυριευμένη από μαύρους μιναρέδες, έτοιμους να εκτιναχθούν σαν πύραυλοι, και τη φιγούρα μιας γυναίκας που φοράει το niqāb (πέπλο που καλύπτει ολόκληρο το σώμα, αφήνοντας μόνο μια σχισμή για τα μάτια). Η νέα μεταρρύθμιση του ελβετικού συντάγματος «στερεί από τους μουσουλμάνους την ελευθερία να εκφράζουν δημόσια τη θρησκεία τους…την οποία εγγυώνται οι διεθνείς συνθήκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως το Διεθνές Σύμφώνο για τα Αστικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ICCPR) και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, τις οποίες η Ελβετία έχει επικυρώσει’. Η Ύπατη Αρμοστής των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ για την Ελευθερία της Θρησκείας καταδίκασαν το δημοψήφισμα για εισαγωγή διακρίσεων και καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. (2) Την ίδια ημέρα, σε δεύτερο δημοψήφισμα, οι Ελβετοί ψηφοφόροι απέρριψαν την πρόταση για απαγόρευση εξαγωγής στρατιωτικών όπλων και πολεμικού υλικού, με 68,2%.

Η αφίσα της εκστρατείας κατά της ανέγερσης νέων μιναρέδων στην Ελβετία

Αμέσως μετά το δημοψήφισμα για την απαγόρευση των μιναρέδων, το Λαϊκό Ελβετικό Κόμμα (SVΡ στα γερμανικά, UDC στα γαλλικά και ιταλικά), το οποίο υποστήριξε ότι οι μιναρέδες είναι «σύμβολο πολιτικού και θρησκευτικού ιμπεριαλισμού», που προωθεί «τον εξισλαμισμό της Ελβετίας», πρότεινε ένα νέο δημοψήφισμα για την απέλαση όλων των μεταναστών που έχουν διαπράξει κάποιο έγκλημα, συμπεριλαμβανομένων και των προσφύγων, των ανηλίκων ή των γονέων τους. Το 2008, το SVΡ είχε χρησιμοποιήσει μια άλλη απροκάλυπτα ρατσιστική αφίσα, η οποία έδειχνε μαύρα χέρια απλωμένα να αρπάξουν ελβετικά διαβατήρια, σε μια εκστρατεία που επεδίωκε την επαναφορά μυστικής ψηφοφορίας, η οποία θα επέτρεπε σε πόλεις και κοινότητες να αποφασίζουν για αιτήσεις χορήγησης ιθαγένειας.(3) Η πρακτική αυτή ήταν συνηθισμένη σε κάποιες γερμανόφωνες περιοχές της Ελβετίας, μέχρι το Δεκέμβριο του 2007, όταν το ελβετικό κοινοβούλιο ψήφισε νόμο που την απαγόρευσε, μετά τη διαπίστωση ότι μερικές πόλεις απέρριπταν συστηματικά αιτήσεις από τα Βαλκάνια, Τουρκία και Αφρική, ενώ ενέκριναν αιτήσεις από τη Δυτική Ευρώπη. Στο δημοψήφισμα της 1ης Ιουνίου 2008, οι ελβετοί ψηφοφόροι απέρριψαν την πρόταση να γίνει η απόκτηση ιθαγένειας ακόμα πιο δύσκολη για τους αλλοδαπούς που ζουν στη χώρα. Πάνω από 20% του πληθυσμού της Ελβετίας είναι αλλοδαποί. Οι περισσότεροι έχουν ζήσει στη χώρα για πολλά χρόνια, και περίπου το ένα τρίτο αυτών έχουν γεννηθεί στην Ελβετία. Το Σεπτέμβριο του 2000, σε δημοψήφισμα, απορρίφθηκε η έκτη πρωτοβουλία από το 1970 για τον τερματισμό της μετανάστευσης, με καθαρή πλειοψηφία 63,7%.

Η αφίσα της εκστρατείας του SVP για την επαναφορά μυστικής ψηφοφορίας η οποία θα επέτρεπε σε πόλεις
και κοινότητες της Ελβετίας να αποφασίζουν για αιτήσεις χορήγησης ιθαγένειας

Βαδίζοντας προς τις εκλογές του 2007, το SVP προωθούσε και πάλι την απέλαση όλων των μεταναστών που έχουν διαπράξει κάποιο έγκλημα στην Ελβετία, με μια προκλητική εικόνα που έδειχνε ένα λευκό πρόβατο να διώχνει από τη χώρα ένα μαύρο κλωτσώντας το. Στις 31 Αυγούστου 2007, η Guardian μετέδωσε ότι το μεγαλύτερο πολιτικό κόμμα της Ελβετίας καταδικάστηκε για το «καταπιεστικό νομοσχέδιο απέλασης, που φέρεται να αντικατοπτρίζει νόμο της ναζιστικής Γερμανίας’.(4) Εκατοντάδες αφίσες βανδαλίστηκαν, ενώ η Πρόεδρος της χώρας Micheline Calmy-Rey κατήγγειλε την αφίσα ως ρατσιστική και αηδιαστική. Μία ακόμα σκανδαλώδης αφίσα του SVP προξένησε έντονες αντιδράσεις. Απεικόνιζε μουσουλμάνες γυναίκες καλυμμένες με niqāb και συνοδευόμενες από την ερώτηση: «Που ζούμε, στο Baden ή τη Βαγδάτη;» Κατόπιν δικαστικής απόφασης, το SVP διατάχτηκε να αποσύρει ένα προεκλογικό βίντεο κλιπ που έδειχνε νέους κουκουλοφόρους, υποτιθέμενους αλλοδαπούς, να διαπράττουν βίαια εγκλήματα, μετά την προσφυγή επτά νεαρών ελβετών, που είχαν λάβει μέρος οι ίδιοι στη δημιουργία του βίντεο κλιπ, δηλώνοντας πως τους είχαν πει ότι αυτό προοριζόταν για την καταπολέμηση του εγκλήματος.(5) Το βίντεο αντιπαρέθετε τους υποτιθέμενους βίαιους αλλοδαπούς με Ελβετικά τοπία τύπου τουριστικές carte postale, και συνόδευε τις σκηνοθετημένες εικόνες με το μήνυμα: «Παράδεισος και Κόλαση».

Η αφίσα της εκστρατείας του SVP για την απέλαση όλων των μεταναστών
που έχουν διαπράξει κάποιο έγκλημα στην Ελβετία

Η πρόσφατη ξενοφοβική εκστρατεία κατά των μιναρέδων ήταν πιο επιτήδεια από τις προηγούμενες και, δυστυχώς, και πιο αποτελεσματική. Εκμεταλλεύτηκε την αρχιτεκτονική και την ιερή και απαραβίαστη εικόνα της υποτιθέμενης παραδοσιακής Ευρωπαϊκής πόλης, την οποία παρουσίασε απειλούμενη, προκειμένου να προσελκύσει την προσοχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης, να επηρεάσει και να διχάσει την κοινή γνώμη και να «κατασκευάσει συναίνεση» (όρος του Noam Chomsky), να ανακινήσει προκαταλήψεις εναντίον των μουσουλμάνων, τους οποίους παρουσίασε ως εχθρούς, να δαιμονοποιήσει και να απομονώσει τους αλλοδαπούς, καθώς και να ενισχύσει και να ενθαρρύνει ακροδεξιές οργανώσεις και πολιτικούς σχηματισμούς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η χρήση πολεμικών υπαινιγμών και η παρουσίαση των μιναρέδων ως όπλων έτοιμων να επιτεθούν είχε σκοπό να σπείρει το φόβο ανάμεσα στους πολίτες, να πυροδοτήσει ανταγωνισμό για τον αστικό χώρο, και να υποκινήσει λαϊκές αντιδράσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι ο ολλανδός ακροδεξιός εξτρεμιστής Geert Wilders, πρόεδρος του Κόμματος της Ελευθερίας (PVV), ο ιταλός υπουργός Roberto Calderoli, στέλεχος της ξενοφοβικής Lega Nord, η Marine Le Pen, κόρη του Jean-Marie Le Pen και αντιπρόεδρος του γαλλικού ακροδεξιού κόμματος Front National, το δανέζικο Λαϊκό Κόμμα, το εθνικιστικό Vlaams Belang του Βελγίου, και τα δύο ακροδεξιά κόμματα της Αυστρίας, το Κόμμα της Ελευθερίας και ο Συνασπισμός για το Μέλλον της Αυστρίας, χειροκρότησαν την ελβετική απόφαση για την απαγόρευση ανέγερσης μιναρέδων, και δεσμεύτηκαν να επιδιώξουν τη λήψη παρόμοιων μέτρων στις χώρες τους. Το ελβετικό δημοψήφισμα βρήκε υποστήριξη και σε άλλους ευρωπαϊκούς και βορειοαμερικανικούς χώρους. Το Wall Street Journal εξέφρασε δυσαρέσκεια, σχολιάζοντας ότι η απόφαση των Ελβετών σημαίνει πως «η ανέγερση μουσουλμανικών τεμενών παραμένει ανεπηρέαστη, και επίσης δεν έχει καμία επίπτωση για τους τέσσερις μιναρέδες της χώρας». Αποκάλεσε το ελβετικό δημοψήφισμα μια απλή «συμβολική χειρονομία [η οποία] μοιάζει να ενθαρρύνει τη στρουθοκαμηλική αντιμετώπιση του 5% των Ελβετών που είναι μουσουλμάνοι. Σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης, αυτό είναι έτσι κι αλλιώς ο κανόνας, αποτέλεσμα της πολιτικής ορθότητας και δειλίας».(6)

Ακροδεξιές οργανώσεις σε όλη τη Δυτική Ευρώπη εκμεταλλεύονται την παγκόσμια οικονομική ύφεση για να ενδυναμώσουν την αυξανόμενη μισαλλοδοξία απέναντι στους μετανάστες γενικά, και ειδικότερα προς τους μουσουλμάνους. Στη Γαλλία, οι τεχνικές περιθωριοποίησης έχουν εκμεταλλευτεί θέματα έντονα συγκινησιακού περιεχομένου: το πέπλο που φοράει μικρό ποσοστό μουσουλμάνων γυναικών, και τον υποτιθέμενο «εξισλαμισμό» της πολιτιστικής κληρονομιάς της Δύσης, ο οποίος, υπαινίσσεται ο Sylvain Gouguenheim στο βιβλίο του Aristotle au Mont Saint-Michel (2008), είναι ο στόχος της «σύγχρονης έρευνας (ειδικά στη Γαλλία), η οποία υπογραμμίζει ότι ο μεσαιωνικός πολιτισμός δεν ήταν μόνο απόγονος της κλασικής λατινικής και αρχαιοελληνικής παράδοσης, και του Ιουδαϊσμού της Βίβλου, αλλά και της αραβικής παράδοσης».(7) Το βιβλίο του Gouguenheim αμφισβητεί μία «σκανδαλώδη» θέση, την οποία επιχειρεί να αποδείξει «αναληθή». Στον πρόλογό του, γράφει: «οι σκοτεινοί χρόνοι του Μεσαίωνα έχουν επιστρέψει. Η πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης, όσο κι αν διαφωτίστηκε επί δεκαετίες από την εργασία πλήθους μεσαιωνολόγων, γίνεται αντικείμενο αναθεώρησης. Αντικαθίσταται από τη διαστρεβλωμένη εικόνα μιας χριστιανοσύνης καθυστερημένης σε σχέση με ένα «Φωτισμένο Ισλάμ», στο οποίο οφείλει την αναγέννησή της, χάρη στη μετάδοση της ελληνικής παιδείας, της οποίας ο Μεσαίωνας είχε χάσει το κλειδί. Μιλάνε για μια «λησμονημένη κληρονομιά» την οποία οι Ευρωπαίοι οφείλουν να θυμηθούν».(8) Καθηγητής μεσαιωνικής ιστορίας στην École Normale Supérieure της Λυών, ο Gouguenheim αναφέρεται ειδικά σε μια έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Πολιτισμού, Επιστημών και Εκπαίδευσης (8 Νοεμβρίου 2002), «η οποία πρότεινε τη διόρθωση των σχολικών βιβλίων, ώστε να μνημονευθεί η θέση του Ισλάμ στην ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά». (9)

Όπως σημείωσε ο Charles Burnett, στην αναλυτική και εμπεριστατωμένη κριτική του του βιβλίου του Gouguenheim, ο σκοπός της παραπάνω έκθεσης ήταν να «προωθήσει την αμοιβαία κατανόηση ανάμεσα στις χώρες βορείως και νοτίως της Μεσογείου, κατά τρόπο περιεκτικό, που να συμπεριλαμβάνει και την εκπαίδευση». Ανάμεσα σε άλλα, πρότεινε «συνεργασία με σκοπό την εξάλειψη από το σύστημα εκπαίδευσης αμοιβαίων στερεοτύπων, προκαταλήψεων και αναληθειών, μέσω της από κοινού αναθεώρησης των σχολικών εγχειριδίων, ειδικά των βιβλίων ιστορίας».(10) Η θέση του Gouguenheim, ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός δεν χρωστάει τίποτα στον αραβικό, υπονομεύεται όχι μόνο από το πλήθος, αναλυτικά καταγεγραμμένων λαθών και παραλείψεων του βιβλίου (κρισιμότερο αυτών, όπως επισημαίνει ο Burnett, είναι το γεγονός ότι «δεν υπάρχει κανένα αποδεικτικό στοιχείο για το ότι ο ίδιος ο Ιάκωβος της Βενετίας [ο κυριότερος ήρωας του βιβλίου] ήταν ποτέ στο Mont-St-Michel»), αλλά κυρίως από το γεγονός ότι η μυωπική εστίαση του βιβλίου σε μερικά φιλοσοφικά κείμενα, θεωρούμενα ως απόλυτα αντιπροσωπευτικά ολόκληρου του ευρωπαϊκού πολιτισμού, βασίζεται σε έναν περιοριστικό ορισμό της φιλοσοφίας και, ακόμα σημαντικότερο, προϋποθέτει έναν ορισμό του πολιτισμού που εξαιρεί παντελώς τις θετικές επιστήμες και την τεχνολογία, τη λογοτεχνία, την τέχνη, την αρχιτεκτονική και πολλά ακόμα.

Ο Burnett σχολιάζει: «Η υπεροχή των αραβικών πηγών για τη Δυτική φιλοσοφία [του Μεσαίωνα] φαίνεται από το γεγονός ότι όταν ο Αιγίδιος της Ρώμης, γύρω στο 1270, ασκεί κριτική στις πλάνες των φιλοσόφων, όλοι οι φιλόσοφοι που αναφέρει έγραψαν στα αραβικά (π.χ. ο Μαϊμονίδης), με μόνη εξαίρεση τον ίδιο τον Αριστοτέλη». Οι φιλόσοφοι του Μεσαίωνα αναζητούσαν τη γνώση όπου ήταν διαθέσιμη, ανεξάρτητα από θρησκεία: «οι παραθέσεις των φιλοσοφικών κειμένων από τον Μαϊμονίδη και τον Αβερόη δεν επηρεάζονται από το γεγονός ότι ο πρώτος ήταν Εβραίος και ο δεύτερος μουσουλμάνος.» Ο Burnett συμπληρώνει ότι «στις θετικές επιστήμες και την τεχνολογία η μετάδοση πληροφοριών και τεχνικών από τον ισλαμικό κόσμο προς τη Δυτική Ευρώπη δεν αμφισβητείται. Είναι καταφανές ότι οι ευρωπαίοι μαθηματικοί υιοθέτησαν τους αραβικούς αριθμούς, ή ότι οι τεχνικές γεφυροποιίας, άντλησης νερού και κατασκευής χαρτιού έφτασαν στην Ευρώπη μέσω του ισλαμικού κόσμου».(11) Ο Burnett απαριθμεί σειρά μελετών, οι οποίες έχουν τεκμηριώσει αυτό το γεγονός. Όσον αφορά τις τέχνες, αρκεί να στραφεί κανείς προς την ισλαμική και μετα-ισλαμική Ισπανία και τις αποικίες της, προκειμένου να θαυμάσει την υψηλή ποιότητα των έργων τέχνης που είχαν την πηγή τους στις μακροχρόνιες περιόδους γόνιμης συμβίωσης και δημιουργικής αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους λαούς τριών διαφορετικών θρησκειών της μεσαιωνικής Ισπανίας. Τα μουσουλμανικά τεμένη της μαυριτανικής Ισπανίας άντλησαν έμπνευση από τα σπουδαία μνημεία της Συρίας, αλλά και από τα ρωμαϊκά κτίρια, και οι χριστιανικές εκκλησίες μετά την επανακατάκτηση της ιβηρικής χερσονήσου φέρουν ανεξίτηλα σημάδια μαυριτανικής επιρροής. Όπως σημειώνει ο J. H. Elliott, «Η ζωή στην αυλή της Καστίλης του δέκατου πέμπτου αιώνα ήταν διαποτισμένη από μαυριτανικές γεύσεις και συνήθειες, και όταν ο Φερδινάνδος και η Ιζαμπέλα δέχτηκαν την παράδοση της Γρανάδας φορούσαν μαυριτανικό ένδυμα».(12) Στην πρώτη παράγραφο του προλόγου του, ο Gouguenheim αναφέρεται ενοχλημένος στο βιβλίο της María Rosa Menocal, The Arabic Role in Medieval Literary History: A Forgotten Heritage (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1987). H Menocal έχει επίσης δημοσιεύσει το The Ornament of the World: How Muslims, Jews, and Christians Created a Culture of Tolerance in Medieval Spain (Boston and New York: Little, Brown & Co 2002), και πρόσφατα, μαζί με την Jerrilynn D. Dodds, το The Arts of Intimacy: Christians, Jews and Muslims in the Making of Castilian Culture (New Haven and London: Yale University Press, 2009). Το τελευταίο εστιάζεται στην τέχνη, την αρχιτεκτονική και την ποίηση της μεσαιωνικής ιβηρικής χερσονήσου. Αυτή η θαυμάσια μελέτη τεκμηριώνει τη διαμόρφωση του καστιλιάνικου πολιτισμού μέσα από τις αλληλεπιδράσεις και τη συμμετοχή σε έναν «κοινό χώρο» με το Ισλάμ και τον Ιουδαϊσμό.

Ένας μαυριτανός και ένας χριστιανός μουσικός από τα Cantigas de Santa Maria,
χειρόγραφα από την εποχή της βασιλείας του Alfonso X El Sabio (1221-1284)

Αν θέλει να δώσει κανείς ένα παράδειγμα της συνεισφοράς του ισλαμικού κόσμου στην καθημερινή ζωή και κουλτούρα της Ευρώπης, δεν θα χρειαστεί να πάει πιο μακρυά από αυτόν τον ιδιαίτερα αγαπητό και πανταχού παρόντα χώρο της ευρωπαϊκής πόλης, ένα θεσμό που έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην κοινωνική, πολιτιστική, εμπορική και πολιτική της ζωή, από το δέκατο έβδομο αιώνα και μετά, το καφενείο: ένα δάνειο απευθείας από τον μουσουλμανικό κόσμο. Ο Pasqua Rosee (1651–1656), ιδιοκτήτης του πρώτου καφενείου που άνοιξε στο Λονδίνο πιθανότατα το 1652, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα επιχειρηματία που ευνοήθηκε από ένα περιβάλλον δεκτικό στις ξένες επιδράσεις, συνήθειες και γεύσεις, προϊόν ενός κόσμου στον οποίο η ανθρώπινη κινητικότητα ήταν, όπως είναι άλλωστε πάντα, πηγή πολιτιστικού εμπλουτισμού. Ο Rosee γεννήθηκε, κατά πάσα πιθανότητα, στην ελληνική κοινότητα της Ραγκόυσας της Σικελίας, και αργότερα έζησε στη Σμύρνη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1651, εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, στην υπηρεσία του Daniel Edwards, ενός εμπόρου του Λεβάντε τον οποίο γνώρισε στη Σμύρνη και ο οποίος τον βοήθησε να ιδρύσει την επιχείρησή του, να πουλάει δηλαδή καφέ από ένα κιόσκι στην αυλή της εκκλησίας του St Michael Cornhill. Το πρώτο καφενείο της Αγγλίας λειτούργησε πιθανότατα στην Οξφόρδη, λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1650, ιδιοκτησία ενός εβραίου επιχειρηματία, ονόματι Jacob.(13) Η απαγόρευση των μιναρέδων στην Ευρώπη είναι το ίδιο παράλογη όσο θα ήταν η απαγόρευση των καφενείων.

Cafe Gerbeaud, Βουδαπέστη, φωτογραφία Στυλιανής Φιλίππου

Τα γεγονότα των τελευταίων ετών στην Ευρώπη δίνουν λόγο για ανησυχία. Έχουμε γίνει συχνά μάρτυρες μιας αυξανόμενης φυλετικής και θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, και επικίνδυνα υψηλού αριθμού πράξεων βίας και αναίσχυντων βανδαλισμών. Το βράδυ της πρωτοχρονιάς του 2007, στύλοι με κεφάλια γουρουνιών φυτεύτηκαν στο οικόπεδο ενός μελλοντικού τεμένους στην Αυστρία. Το 2008, o Leandro Comacchio της Lega Nord, δημοτικός σύμβουλος της Πάδουας, παρέλασε ένα γουρούνι στο οικόπεδο όπου επρόκειτο να χτιστεί ένα μουσουλμανικό τέμενος, προκειμένου να μολύνει το έδαφος. Μια άλλη δημοτική σύμβουλος της Lega Nord είχε κάνει το ίδιο ένα χρόνο νωρίτερα, υποστηρίζοντας μάλιστα ότι η πράξη της δεν είχε τίποτα το ρατσιστικό. Το Μάρτιο του 2009, ένα κεφάλι γουρουνιού χωρίς μάτια καρφώθηκε στο φράχτη του τεμένους Kyje της Πράγας, με την επιγραφή: «Stop Islam». Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας κατά των μιναρέδων στην Ελβετία, το τέμενος της Γενεύης προσβλήθηκε από πράξεις βανδαλισμού. Στην Ελλάδα, το εβραϊκό νεκροταφείο των Ιωαννίνων βεβηλώθηκε από επανειλημμένες επιθέσεις βανδαλισμού, το 2009, και πρόσφατα, η ιστορική Συναγωγή Ετς Χαγίμ στα Χανιά της Κρήτης, ένα μεσαιωνικό μνημείο που αναστυλώθηκε το 1999, πυρπολήθηκε δύο φορές, στις 5 και, αδικαιολόγητα, ξανά στις 16 Ιανουαρίου. Η τραγική καταστροφή της εβραϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς στον ελλαδικό χώρο θίγει ολόκληρη την εθνική και τη διεθνή κοινότητα, και η αποτυχία της Ελλάδας να προστατεύσει τη συναγωγή και να εμποδίσει τουλάχιστον τη δεύτερη επίθεση παραβιάζει τις υποχρεώσεις της σύμφωνα με τη Δήλωση της UNESCO σχετικά με την Καταστροφή της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, η οποία διακηρύσσει ότι «Τα κράτη οφείλουν να λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα ώστε να εμποδίσουν, να αποφύγουν, να σταματήσουν και να καταστείλουν εκ προθέσεως πράξεις καταστροφής πολιτιστικής κληρονομιάς, όπου κι αν βρίσκεται».(14) Είναι χρέος της ελληνικής κυβέρνησης και των ελλήνων πολιτών να εξασφαλίσουν την αποφυγή εκμετάλλευσης των αντιδράσεων που έχει εγείρει το νομοσχέδιο της κυβέρνησης για την παροχή της ελληνικής ιθαγένειας στους μετανάστες δεύτερης γενιάς – το οποίο υπόσχεται να αντιμετωπίσει επιτέλους το θέμα της μέχρι τώρα ανύπαρκτης πολιτικής μετανάστευσης – από μια εθνικιστική και λαϊκιστική ρητορική που παρακινεί σε παράλογες πράξεις ρατσιστικής βίας εναντίον των μεταναστών και της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας.

Στις μέρες μας, δημαγωγική ρητορική χρησιμοποιείται κατά μήκος και πλάτος της Ευρώπης, με σκοπό να πυροδοτήσει εντάσεις, να περιθωριοποιήσει και να οδηγήσει στην απόρριψη του Άλλου, με τρόπο που θυμίζει σταυροφορίες, τζιχάντ, Ιερά Εξέταση και προγκρόμ. Οι νόμοι που σε πολλά γερμανικά κρατίδια πρόσφατα απαγόρευσαν σε δασκάλες και δημοσίους υπαλλήλους να φοράνε το ισλαμικό πέπλο στους χώρους εργασίας τους υποστήριξαν ότι σκοπός τους ήταν να προστατεύσουν τα δικαιώματα των γυναικών και να προάγουν την ένταξη των μουσουλμάνων γυναικών στη γερμανική κοινωνία. Όπως σημειώνει όμως το Human Rights Watch, αυτού του είδους «οι γενικές απαγορεύσεις λειτουργούν ως εργαλείο που κινδυνεύει να κάνει περισσότερο κακό παρά καλό. Στιγματίζουν και περιθωριοποιούν τις γυναίκες που επιλέγουν να φοράνε το πέπλο και καταπατούν τα βασικά δικαιώματά τους, ενώ δεν κάνουν τίποτα για τις γυναίκες που εξαναγκάζονται να φορέσουν το ισλαμικό πέπλο».(15) Η διάκριση κατά των μουσουλμάνων είναι προφανής και από το γεγονός ότι δεν ισχύει ο ίδιος νόμος για τις ρωμαιοκαθολικές καλόγριες που διδάσκουν στα γερμανικά δημόσια σχολεία.

Πριν από δύο εβδομάδες, ο επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας του κυβερνώντος κόμματος της Γαλλίας, Jean-François Copé, πρότεινε έναν καινούριο νόμο που θα απαγορεύει την «ολοκληρωτική κάλυψη του προσώπου» σε δημόσιους χώρους, ένα μέτρο με σαφή στόχο τις γυναίκες που φοράνε το ισλαμικό πέπλο. Οι παραβάτες θα τιμωρούνται με πρόστιμα μέχρι €750. Ο Copé μίλησε για «ένα πρόβλημα σεβασμού προς τις γυναίκες και ασφάλειας. Μετράμε τη νεωτερικότητα μιας κοινωνίας με βάση το πως θεωρεί και κατά πόσο σέβεται τις γυναίκες», συμπλήρωσε ο γάλλος πολιτικός,(16) απευθυνόμενος σε μια κοινωνία που, σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ευρώπη και παραβλέποντας τη σχετική οδηγία της ΕΕ, εξακολουθεί να εφαρμόζει διακρίσεις κατά των γυναικών, επιμένοντας στη χρήση των προσφωνήσεων Madame και Mademoiselle, ανάλογα με το αν είναι έγγαμες ή όχι, στην καθημερινή ζωή αλλά και στα επίσημα διοικητικά έγραφα. Στις 27 Ιουλίου 2008, το ανώτατο γαλλικό δικαστήριο (Conceil d’état) επικύρωσε την απόφαση της κυβέρνησης να αρνηθεί τη χορήγηση της γαλλικής υπηκοότητας σε μία Μαροκινή γυναίκα, σύζυγο γάλλου υπηκόου και μητέρα τεσσάρων γάλλων υπηκόων, με τη δικαιολογία ότι, παρότι πληρούσε όλες τις σχετικές προϋποθέσεις, η απόφασή της να φορέσει το ισλαμικό πέπλο αποτελεί «ριζοσπαστική πρακτική της θρησκείας της, η οποία είναι ασύμβατη με τις ουσιαστικές αξίες της γαλλικής κοινωνίας και κυρίως με την αρχή της ισότητας των φύλων». Παρότι η απόφαση έτυχε γενικής αποδοχής στη Γαλλία, η Danièle Lochak, καθηγήτρια νομικής στο Université de Paris X, παρατήρησε ότι «αν ακολουθήσουμε αυτή τη λογική ως το τελικό της συμπέρασμα, οι γυναίκες που οι σύζυγοί τους τις δέρνουν δεν είναι άξιες να είναι γαλλίδες». Ο Robert O. Paxton υπέκυψε στον πειρασμό «να φανταστεί τους δικαστές του 2008 να εφαρμόζουν το κριτήριο της συζυγικής υποταγής αναχρονιστικά σε όλες τις γαλλίδες που παντρεύτηκαν πριν το 1965, όταν τους επετράπη για πρώτη φορά να ανοίξουν τραπεζικό λογαριασμό στο όνομά τους χωρίς τη γραπτή άδεια του συζύγου τους».(17) Δεν θα έμεναν και πολλές γαλλίδες αν εφαρμοζόταν το ίδιο κριτήριο σε όλες τις γυναίκες της Γαλλίας που επιλέγουν να χρησιμοποιούν το επώνυμο του συζύγου τους, παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει καμία διαδικασία που να επισημοποιεί αυτή τη χρήση. Σύμφωνα με το σχετικό νόμο της χώρας (loi du 6 fructidor de l’an II de la République), «κανείς δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιεί οποιοδήποτε άλλο επώνυμο ή όνομα, εκτός από αυτά που αναγράφονται στο πιστοποιητικό γεννήσεως». Εντούτοις, εκτός αν οι γυναίκες διατυπώσουν έντονα παράπονα και επιμείνουν στα νόμιμα δικαιώματά τους, οι διοικητικοί οργανισμοί, τράπεζες κλπ. προβαίνουν αυτόβουλα στην αντικατάσταση του επωνύμου τους με αυτό του συζύγου τους σε επίσημα έγραφα, και χρησιμοποιούν τακτικές εκφοβισμού προκειμένου να πείσουν αλλοδαπές γυναίκες ότι «έτσι κάνουμε στη Γαλλία». Η ελβετική πρωτοβουλία για την απαγόρευση των μιναρέδων, η οποία χρησιμοποίησε την εικόνα γυναίκας καλυμμένης με το ισλαμικό πέπλο με σκοπό να τρομοκρατήσει και να αποσπάσει τις ψήφους των φεμινιστών, υποστηρίχτηκε από το 70% του πληθυσμού του Appenzell Innerroden, το καντόνι που έδωσε δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες μόλις το 1990.

Οι εβραϊκές οργανώσεις και μέσα μαζικής ενημέρωσης άσκησαν έντονη κριτική στις στρατηγικές εκφοβισμού της εκστρατείας κατά των μιναρέδων, η οποία «μας θύμισε τους αιώνες περιορισμών του μεγέθους και της ορατότητας των συναγωγών. Η ελβετική απαγόρευση», σχολίασε η Ruth Ellen Gruber, «είναι το τελευταίο παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο οι κρατικές αρχές βάζουν στο στόχο τους τη θρησκευτική αρχιτεκτονική προκειμένου να περιορίσουν τη θρησκευτική έκφραση». Ο Samuel Gruber, πρόεδρος της Διεθνούς Επιθεώρησης Εβραϊκών Μνημείων, άντλησε ένα δίδαγμα από την ιστορία: «Από τον τέταρτο αιώνα και μέχρι το Μεσαίωνα, και ξανά πάλι τον εικοστό αιώνα, ο «νόμιμος» περιορισμός και η καταστροφή των συναγωγών γρήγορα οδήγησε στην εφαρμογή παρόμοιων μέτρων εναντίον ατόμων και κατόπιν εναντίον ολόκληρων κοινοτήτων».(18) Η Συνθήκη της Χάγης και η Συνθήκη της Γενεύης θεωρούν την καταστροφή πολιτιστικής κληρονομιάς έγκλημα πολέμου.

Το 2003, στο Παρίσι, η UNESCO υιοθέτησε ομόφωνα τη Δήλωση σχετικά με την Καταστροφή της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με αφορμή κυρίως «την τραγική καταστροφή των αγαλμάτων του Βούδα στην πεδιάδα Bamiyan [Αφγανιστάν, 2001], η οποία έθιξε ολόκληρη τη διεθνή κοινότητα…εκφράζοντας σοβαρές ανησυχίες σχετικά με τον αυξανόμενο αριθμό πράξεων καταστροφής πολιτιστικής κληρονομιάς».(19) Οι εικόνες της ελβετικής προπαγάνδας κατά της ανέγερσης μιναρέδων δεν υπαινίχθησαν απλώς την τρομοκρατία, την οποία κατά τρόπο προσβλητικό συνέδεσαν με ολόκληρη τη μουσουλμανική κοινότητα· απεικόνισαν επίσης μια χώρα σε κατάσταση πολέμου. Και όπως μας θυμίζει η Ruth Ellen Gruber, «η σκόπιμη καταστροφή αρχιτεκτονικής κληρονομιάς» έχει χρησιμοποιηθεί συχνά «ως εργαλείο σύγκρουσης και καταδίωξης», μέχρι και στην Ευρώπη της δεκαετίας του 1990.(20) Όπως έχει καταδείξει με πλήθος παραδειγμάτων ο Robert Bevan, στο βιβλίο του The Destruction of Memory: Architecture at War (London: Reaktion Books, 2006), η καταστροφή αυτή αποτελεί μέρος της «πολιτιστικής εκκαθάρισης» και «πολιτιστικής γενοκτονίας», η οποία συνοδεύει τον πόλεμο, και γίνεται μέσο επιβολής ηγεμονίας, απομακρύνοντας τα ίχνη μιας κατ’ αυτόν τον τρόπο ορατά ηττημένης κοινότητας. Μνημονεύοντας και πάλι μια φράση του Samuel Gruber, η Ruth Ellen Gruber αποκαλύπτει τον πραγματικό χαρακτήρα της ελβετικής επίθεσης κατά της ισλαμικής αρχιτεκτονικής: «Ο περιορισμός συγκεκριμένων τύπων θρησκευτικής ή πολιτιστικής έκφρασης – ειδικά όταν αυτός ο περιορισμός αποτελεί σκόπιμη εξαίρεση όσον αφορά τους πολεοδομικούς κανονισμούς και τους κανονισμούς σχετικά με την υγεία και την ασφάλεια – αποτελεί πράξη διάκρισης. Είναι πράξη που διασύρει τις συγκεκριμένες πολιτιστικές συνήθειες και κατ’ επέκταση και το λαό που τις διατηρεί ή τη θρησκεία που τις επιβάλει.»(21) Η Δήλωση της UNESCO σχετικά με την Καταστροφή της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς αναγνωρίζει «τη σημασία της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς και επαναβεβαιώνει τη δέσμευσή της να καταπολεμήσει τη σκόπιμη καταστροφή της σε οποιαδήποτε μορφή, έτσι ώστε να είναι δυνατή η μεταβίβασή στις επόμενες γενιές». Η σκόπιμη καταστροφή της παραδοσιακής τυπολογίας ενός θρησκευτικού κτιρίου εμποδίζει αδικαιολόγητα τη μεταβίβαση αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς στις επόμενες γενιές.

Η αξιοθρήνητη προσπάθεια του Gouguenheim να αποδείξει την πολιτιστική καθαρότητα της Ευρώπης, διαστρεβλώνοντας την πολιτιστική της κληρονομιά, η απόφαση της Ελβετίας να προστατεύσει αναλλοίωτη την αρχιτεκτονική της καθαρότητα, και άλλα πρόσφατα μέτρα διασφάλισης της ευρωπαϊκής ενδυματολογικής ή οποιασδήποτε άλλης υποτιθέμενης καθαρότητας προωθούνται ως μέσα για την αποφυγή κοινωνικών εντάσεων και αντιπαραθέσεων, σαν αυτές από τις οποίες δοκιμάστηκαν σκληρά στο παρελθόν και μέχρι πρόσφατα οι πολυεθνοτικές και πολυθρησκευτικές κοινωνίες της Ευρώπης. Αλλά, εκτός από το γεγονός ότι τέτοιου είδους διεκδικήσεις πολιτιστικής καθαρότητας κινούνται ανησυχητικά κοντά σε διεκδικήσεις φυλετικής καθαρότητας και τις συνέπειές τους – τις οποίες οφείλουμε να μην ξεχνάμε – θα πρέπει επίσης να τις αναγνωρίσουμε ως πράξεις που απειλούν την πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης, αποτέλεσμα πολλαπλών επιρροών και συναντήσεων. Ο πολλαπλασιασμός τέτοιων πράξεων θα απέφερε την ανεπιθύμητη συρρίκνωση, φτώχια και αποτελμάτωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού όπως τον έχουμε γνωρίσει, δημιούργημα διαρκούς εμπλουτισμού, εξέλιξης, συμπλήρωσης και ανάμειξης.

Σημειώσεις

1 Dawson, Leyla, 2010, ‘The Swiss Referendum in Favour of Banning Minarets Is an Expression of a Paranoid Fear of the “Other”’, Architectural Review, τ. 227, αρ. 1355 (Ιανουάριος), σελ. 31.
2 Βλέπε Human Rights Watch, http://www.hrw.org/en/news/2009/12/04/switzerland-minaret-ban-violates-rights
3 Η εικόνα είχε χρησιμοποιηθεί με επιτυχία το 2004, σε εκστρατεία για αυστηρότερους νόμους για τους μετανάστες.
4 http://www.guardian.co.uk/world/2007/aug/31/thefarright
5 http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6980766.stm
6 ‘Switzerland and the Minaret’, 2009, Wall Street Journal, http://online.wsj.com/article/SB10001424052748703939404574565674154159110.html
7 Burnett, Charles, 2008, ‘Mont Saint-Michel or Toledo: Greek or Arabic Sources for Medieval European Culture?’, http://www.muslimheritage.com/topics/default.cfm?ArticleID=1083. Αυτή η κριτική του βιβλίου παρουσιάστηκε υπό μορφή διαλέξεως στο Dumbarton Oaks, Washington DC, στις 23 Οκτωβρίου 2008.
8 Gouguenheim, Sylvain, 2008, Aristotle au Mont Saint-Michel : Les racines grecques de l’Europe chrétienne (Paris: Éditions du Seuil), σελ. 9.
9 Gouguenheim, σελ. 14–15, σημείωση, σελ. 218. Βλέπε σελ. 164: ‘En somme, au Moyen Âge l’Islam ne s’est pas hellénisé, pas plus que l’Occident ne s’est islamisé’. Πράγματι, η Δύση δεν υιοθέτησε τη θρησκεία του Ισλάμ· αλλά ούτε και του Αριστοτέλη.
10 Burnett
11 Burnett
12 Elliott, J. H., 2009, ‘A Question of Coexistence’, The New York Review of Books, 13 August, σελ. 42. Αυτό το άρθρο είναι κριτική δύο βιβλίων: Jerrilynn D. Dodds and María Rosa Menocal, The Arts of Intimacy: Christians, Jews and Muslims in the Making of Castilian Culture (New Haven and London: Yale University Press, 2009), και Stuart B. Schwartz’s All Can Be Saved: Religious Tolerance and Salvation in the Iberian Atlantic World (New Haven and London: Yale University Press, 2009).
13 Oxford Dictionary of National Biography, http://www.oxforddnb.com/public/dnb/92862.html
14 ‘UNESCO Declaration concerning the International Destruction of Cultural Heritage’, 2003, 17 Οκτωβρίου, http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=17718&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html
15 Sunderland, Judith, 2009, ‘The Minaret Vote, Europe’s Call to Show Bias’, Human Rights Watch, 2 Δεκεμβρίου, http://www.hrw.org/en/news/2009/12/02/minaret-vote-europes-call-show-bias
16 Copé, Jean François, 2009, ‘Copé : «Pourquoi il faut une loi anti-burqa !»’, Le Figaro Magazine, 8 Ιανουαρίου, http://www.lefigaro.fr/politique/2010/01/09/01002-20100109ARTFIG00050--pourq-u-oi-il-faut-une-loi-anti-burqa-.php
17 Paxton, Robert O., 2009, ‘Can You Really Become French?’, The New York Review of Books, 9 Απριλίου, σελ. 53.
18 Gruber, Ruth Ellen, 2010, ‘Swiss Minaret Ban Recalls Synagogue Bans of Past Eras’, The Global News Service of the Jewish People, 14 Δεκεμβρίου, http://jta.org/news/article/2009/12/14/1009716/swiss-minaret-ban-recalls-synagogue-bans-of-past-eras
19 ‘UNESCO Declaration concerning the International Destruction of Cultural Heritage’
20 Gruber, Ruth Ellen
21 Gruber, Ruth Ellen