Οι Σαύρες της Τζενέ

Δείτε ολόκληρο το άρθρο στην αγγλική έκδοση.

Στην ετήσια επανεπίχριση των εξωτερικών επιφανειών του με λάσπη, αναγκαία για τη συντήρηση του κτιρίου και την προστασία του από τη διάβρωση που προκαλεί ο ήλιος, ο άνεμος και η βροχή, λαμβάνει μέρος ολόκληρη η κοινότητα αυτής της ιστορικής πόλης δώδεκα χιλιάδων περίπου κατοίκων, στο Εσωτερικό Δέλτα του Νίγηρα.

Η Τζενέ συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO το 1988. Η πλούσια αρχιτεκτονική της παράδοση, μια παράδοση που οι φημισμένοι χτίστες της Τζενέ διέδωσαν στην ευρύτερη περιοχή, συνεχίζει να παίζει σημαντικό ρόλο στον προσδιορισμό της μεταποικιοκρατικής ταυτότητας της πόλης, και αποτελεί σύμβολο εθνικής ταυτότητας της χώρας του Μαλί. Στα πλαίσια του πρόσφατου προγράμματος αναστήλωσης (1996-2003), το οποίο χρηματοδοτήθηκε από την Ολλανδική κυβέρνηση, αποκαταστάθηκαν εκατό περίπου ιστορικές κατοικίες της πόλης, ενώ παράλληλα βελτιώθηκαν σημαντικά οι συνθήκες υγιεινής μέσω της εγκατάστασης αποχετευτικού συστήματος. Μια σειρά ζητημάτων που προέκυψαν κατά τη διάρκεια των αναστηλωτικών εργασιών κατέδειξε επίσης το γεγονός ότι οι αρχές που διέπουν τη θεωρία και την πράξη της συντήρησης και αποκατάστασης μνημείων δεν μπορούν να έχουν καθολική και παγκόσμια ισχύ. Η ιδεολογία και οι κατευθυντήριες αρχές του Χάρτη της Βενετίας, ο οποίος καταρτίστηκε με βάση την εμπειρία ειδικών σε μνημεία κατασκευασμένα από πέτρα, κυρίως γύρω από τη Μεσόγειο, έρχονται συχνά σε σύγκρουση με την υλική πραγματικότητα κτιρίων όπως αυτά της χωμάτινης αρχιτεκτονικής της Δυτικής Αφρικής, και σε ασυμφωνία με το σύστημα αξιών των κοινωνιών που τα δημιούργησαν και με τις ανάγκες των κοινοτήτων που εξυπηρετούν. Έχοντας διεξάγει εκτενείς μελέτες ανάμεσα στους χτίστες της Υεμένης και του Μαλί, ο αρχιτέκτονας και ανθρωπολόγος Trevor Marchand υποστηρίζει ότι, στην περίπτωση της σύγχρονης παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, η συντήρηση των διαδικασιών παραγωγής και μετάδοσης εξειδικευμένης γνώσης, όπως το σύστημα μαθητείας των χτιστών της Τζενέ, είναι ακόμα σημαντικότερη από τη συντήρηση των ίδιων των κτιρίων ως μουσειακά αντικείμενα.

Η συναρπαστική μελέτη του Marchand (The Masons of Djenné, 2009, Bloomington, Indiana: Indiana University Press) υποστηρίζει ότι η πολυδιάστατη γνώση που οι χτίστες της Τζενέ μεταδίδουν από γενιά σε γενιά με το σύστημα της μαθητείας αποτελεί το ουσιαστικότερο συστατικό της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης, και μόνο η διατήρηση αυτών των διαδικασιών μετάδοσης της γνώσης μπορεί να εγγυηθεί τη συνέχιση και ανανέωση αυτής της ζωντανής οικοδομικής παράδοσης, χωρίς να αποκλείει τη φαντασία και την καινοτομία. Οι χτίστες της Τζενέ έχουν σαν ιερό σύμβολό τους την ευέλικτη σαύρα που ισορροπεί, γαντζώνεται γερά και σκαρφαλώνει στους κατακόρυφους τοίχους.

 
Το Μέγα Τέμενος της Τζενέ, Μαλί. Κατασκευάστηκε γύρω στο δέκατο τρίτο αιώνα. Μετά την ερείπωσή του, κατά το δέκατο ένατο αιώνα, επανοικοδομήθηκε ανάμεσα στο 1906 και το 1907, υπό την επίβλεψη του αρχιμάστορα Ismaila Traoré. Φωτογραφίες Στυλιανής Φιλίππου, 2004 

  
 
Παραδείγματα χωμάτινης αρχιτεκτονικής στο Μαλί: άποψη του χωριού Μπανάνι, Ντογκόν (επάνω), τέμενος του χωριού Κάνι Κομπολέ, Ντογκόν (κάτω αριστερά) και Τέμενος Σακορέ, Τιμπουκτού (κάτω δεξιά). Φωτογραφίες Στυλιανής Φιλίππου, 2004